De Revisor. Jaargang 26

[p. 4]

Het Milaan uit de jeugd van Gadda

[p. 5]

Frans Denissen
Over Carlo Emilio Gadda en de Pasticciaccio

Steekkaart 1: Gadda, Carlo Emilio

geboren 14 november 1893, Milaan. Economische, maar ook ‘morele’ hoofdstad van de nog jonge en ‘onvoltooide’ Italiaanse staat. Door de burgerij gedomineerde stad, die de achtergrond en gedeeltelijk ook de taal levert voor de eerste helft van Gadda's oeuvre.

milieu industriële burgerij. Vader, Francesco Gadda, eigenaar van een zijdespinnerij, op gevorderde leeftijd hertrouwd met Adele Lehr, lerares Frans, van Oostenrijks-Hongaarse origine. Economische problemen wegens verkeerde investeringen en de bouw van een villa in de voor-Alpen (Longone, het gehate Lukones uit De ervaring van het verdriet). Vader sterft als Carlo Emilio dertien is. Zijn jongere, bewonderde broer Enrico zal als piloot omkomen tijdens de Eerste Wereldoorlog: levenslang trauma voor Gadda, die op dat moment krijgsgevangene is in Duitsland en het nieuws pas na zijn terugkeer in Milaan verneemt.

beroep onder druk van zijn familie studeert Gadda in Milaan ingenieurswetenschap, een studie die hij pas na de oorlog kan voltooien. Vanaf 1924, wanneer hij reeds een aantal jaren als ingenieur heeft gewerkt, schrijft hij zich in bij de faculteit filosofie: hij zal al zijn examens afleggen maar zijn proefschrift (over Leibniz) nooit indienen. Zijn activiteit als elektrotechnisch ingenieur voert hem in de jaren twintig naar Argentinië, Frankrijk, België en Duitsland (wat mede zijn meertaligheid zou kunnen verklaren) en in de eerste helft van de jaren dertig naar de elektriciteitscentrale van het Vaticaan (waar hij de Romeinse volkstaal leert kennen). Ondanks zijn af en toe privé geuite afkeer van zijn beroep schrijft hij honderden artikelen over zijn vakgebied. Sinds Alberto Arbasino in de jaren zestig de vernieuwende romanciers van zijn generatie I nipotini dell'Ingegnere (De kleinkinderen van de Ingenieur) noemde, is hij voor Italiaanse critici vaak doodgewoon ‘de Ingenieur’.

persoonsbeschrijving de figuur van commandeur Angeloni in het eerste hoofdstuk van de Pasticciaccio vormt een weliswaar karikaturaal maar voor het overige zeer herkenbaar zelfportret van de auteur.

burgerlijke staat levenslang ongehuwd en alleenwonend. Vage geruchten over homoseksuele neigingen (ook hier opvallende overeenkomsten met commandeur Angeloni). Talloze schriftelijke en mondelinge uitingen van misogynie. De speciale belasting die Mus-

[p. 6]

solini begin jaren dertig op vrijgezellen legt ten einde het kroostrijke gezin te stimuleren, leidt tot een eerste barst in zijn tot dan toe probleemloze relatie met het regime.

politiek-filosofische overtuiging opgevoed in het idealistisch-nationalistische klimaat van het Risorgimento. In 1915 (Italië is tijdens het eerste oorlogsjaar neutraal gebleven) biedt hij zich - bijna logischerwijs - als vrijwilliger aan bij het Italiaanse leger en wordt als onderofficier naar het front gestuurd. Vecht twee jaar in de loopgraven en wordt in 1917 krijgsgevangen gemaakt en naar Oostenrijk, vervolgens naar Duitsland gestuurd. Gedurende die jaren schrijft hij zijn Giornale di guerra e di prigionia (Oorlogs- en gevangenisdagboek), dat pas een halve eeuw later integraal zal worden gepubliceerd, en waarin hij de botsing beschrijft tussen zijn idealistische motieven en de chaos, de corruptie en het defaitisme dat hij in de loopgraven aantreft. Zijn conservatieve opvoeding én die oorlogservaring drijven hem na de oorlog in de richting van het pas ontstane fascisme: hij is al lid van Mussolini's partij nog voor die in 1922 aan de macht komt. Zijn antifascisme - dat in wezen antimussolinisme is - groeit pas in de tweede helft van de jaren dertig en wordt tijdens de oorlog rabiaat (Eros e Priapo, ongeveer gelijktijdig met de Pasticciaccio tot stand gekomen, is misschien wel het meest vlijmende antifascistische pamflet dat in Italië is geschreven). Na de Tweede Wereldoorlog betoont hij een aandoenlijke sympathie voor de anachronistische Monarchistische Partij.

literaire achtergrond wars van alle avantgarde-bewegingen, waartoe hij post factum tegen wil en dank zal worden gerekend. In zijn immense bibliotheek staan voornamelijk de Griekse en Latijnse geschiedschrijvers en filosofen, de zeventiende- en achttiende-eeuwse Franse en Duitse denkers, de grote klassieken van de Italiaanse literatuur (waaronder de respectievelijk in het Milanees en het Romeins schrijvende dichters Carlo Porta en Giuseppe Gioacchino Belli een opvallende plaats innemen) en, naast Shakespeare en Rabelais, de grote romanciers van de negentiende eeuw (Balzac, Dickens, Tolstoi, Dostojevski).

publicaties vaak vele jaren, soms verscheidene decennia na het ontstaan van zijn teksten. Hij is 38 als zijn eerste boek verschijnt: de verhalenbundel La madonna dei filosofi, waarvan de 300 exemplaren tien jaar later nog steeds niet zijn uitverkocht. Zijn twee romans, La cognizione del dolore en de ^{Pasticciaccio}, verschijnen eerst (gedeeltelijk) in afleveringen in tijdschriften en pas 25 respectievelijk 13 jaar later in boekvorm. Ruime erkenning door kritiek en publiek komt er pas in 1957, wanneer hij 64 is.

overleden op 21 mei 1973 in Rome, waar hij zich in 1950 had gevestigd. De laatste tien jaar van zijn leven heeft hij haast niets meer geschreven en de uitgave van zijn talloze ongepubliceerde manuscripten aan anderen overgelaten.

[p. 7]

Steekkaart 2: Quer pasticciaccio brutto de Via Merulana

ontstaan op het ogenblik dat Gadda in maart 1944, geïnspireerd door een reëel gebeurde misdaad, aan Quer pasticciaccio brutto de Via Merulana begint, is hij vijftig, volkomen platzak, werkloos, vanuit zijn door bomscherven gehavende driekamerflatje in Florence voortdurend op de vlucht voor nieuwe geallieerde raids op de stad, en in zijn eigen ogen en die van de wereld in alle opzichten een mislukkeling. Na zijn beslissing, halverwege de jaren dertig, om van zijn pen te gaan leven, heeft hij drie verhalenbundels en een boekje met reisimpressies gepubliceerd, die door een handvol critici zijn opgemerkt maar die nauwelijks een lezerspubliek hebben gevonden. Om de eindjes aan elkaar te knopen heeft hij regelmatig zijn literaire arbeid moeten onderbreken om artikelen te schrijven voor de wetenschapsrubriek van enkele kranten.

Het idee voor een misdaadverhaal leeft al veel langer in hem, getuige een werknotitie uit 1928 voor het onvoltooid gebleven en pas postuum gepubliceerde Dejanira Classis: ‘Mijn verlangen om romanesk, interessant te zijn, Dumas, Conandoyliaans: niet in histrionische zin (Ponson du Terrail), maar met een intieme en logische benadering. Onuitgesproken paroxisme dat voortvloeit uit het verhaal. Eerder Conan Doyle, logisch reconstructeur. (...) Het publiek heeft het recht om geamuseerd te worden. Te veel schrijvers vervelen het meedogenloos. Ook de romaneske roman dus weer onder het stof vandaan halen. (...) Het is niet gezegd dat het leven altijd eenvoudig, vlak, plat is. Soms is het uiterst gecompliceerd en uiterst romanesk. Ook dat proberen.’ Een notitie die meteen ook de vroeger vrij gangbare interpretatie van de Pasticciaccio als een parodie van de whodunit op de helling zet.

Maar ook als de opzet die van een ‘romaneske roman’, van een rechtlijnig verhaal is, komt die al meteen in botsing met Gadda's diepst gewortelde levensbeschouwing, zoals hij die zijn filosofische alter ego commissaris Ingravallo in de mond legt: ‘Zo beweerde hij onder meer dat onverwachte catastrofes nooit het gevolg of als je dat liever zo zegt het uitvloeisel zijn van één enkele beweeggrond, van een oorzaak in het enkelvoud, maar dat ze zijn als een draaikolk, een cyclonale depressie in het bewustzijn van de wereld, waar een veelheid van convergerende drijfveren aan heeft bijgedragen. Hij zei ook knoop of kluwen, of wespennest, of warwinkel.’ Of, met Gadda's eigen woorden in I viaggi la morte: ‘Als een erfelijk-syfilitische alcoholist in Maracaibo een arme mestiezenvrouw die hij uitbuitte en aftuigde tot ze bloed spuwde, met een scheermes de keel afsnijdt, ben ik, ik Carlo Emilio, daar voor mijn deel verantwoordelijk voor.’ En dus, vanaf de eerste pagina's: zijsprongen, uitweidingen, bladzijdenlange voetnoten (in de eerste versie) die het speurdersverhaal keer op keer dreigen te overwoekeren. Niet vanuit een literair programma, niet als een intellectualistisch spel, maar vanwege een onwankelbare filosofische overtuiging inzake de ontelbaarheld van de menselijke drijfveren: ‘De kreet “barok is Gadda!”

[p. 8]

[p. 9]

zou makkelijk kunnen worden vervangen door de redelijker en serener vaststelling “barok is de wereld, en Gadda heeft de barokkigheid ervan doorzien en uitgebeeld”.’

In 1946-47 publiceert Gadda vijf hoofdstukken van de Pasticciaccio (ongeveer de helft van de huidige tekst) in het tijdschrift Letteratura. Tot in 1949 werkt hij nog met tussenpozen aan het boek, daarna lijkt het - zoals het overgrote deel van zijn voorafgaande werk - definitief te worden bijgezet in zijn koffer met onvoltooide probeersels. Maar in 1953 neemt hij het op aandringen van de uitgever Livio Garzanti weer ter hand. Hij zal er nog vier jaar over doen voor hij het manuscript, het eerste dat hem grootschalige erkenning zal bezorgen, kan inleveren.

In vergelijking met de in Letteratura gepubliceerde hoofdstukken springen drie verschillen in het oog: in al zijn blijvende ‘barokkigheid’ is het boek van een aantal uitweidingen, die tientallen voetnoten vulden, ontdaan; het Romeins, het Napolitaans en het Molisaans uit de pen van de Milanees Gadda zijn met hulp van drie verschillende dialectologen in overeenstemming met de regels gebracht, en vooral: het ruim dertig bladzijden lange vierde hoofdstuk is in zijn geheel geschrapt, volgens Gadda's eigen verklaringen om redenen van ‘suspense’: het zou al te veel aanwijzingen bevatten omtrent de identiteit van de moordena(a)r(es).

voltooid of onvoltooid? ‘Hij begreep niet meteen wat zijn ziel op het punt stond te begrijpen. De verticale zwarte rimpel van woede tussen de twee wenkbrauwen in het spierwitte gelaat van het meisje verlamde hem, zette hem aan het denken: het zich bedenken, bijna.’ Op deze zinnen eindigt het tiende en laatste hoofdstuk, tijdens een episode waarin Ingravallo net een huiszoeking wil beginnen bij een van de hoofdverdachten. Sindsdien zijn de Gadda-exegeten in twee kampen verdeeld: de aanhangers van de onvoltooidheidstheorie (die uitgaan van de stelling: onvoltooibaarheid zit in Gadda's literaire ideologie ingebakken, is er het noodzakelijke uitvloeisel van) en die van de voltooidheidshypothese (die uitgaan van de stelling: de roman eindigt, volkomen logischerwijs, op het ogenblik dat Ingravallo, met een van die onfeilbare intuïties van hem, beseft dat hij oog in oog met de moordenares staat; de verdere afwikkeling van de zaak is overbodig). Gadda zelf heeft niet weinig tot deze tweespalt bijgedragen door op zijn oude dag nu eens te verklaren dat het boek wel degelijk af was en dan weer in een interview een tweede deel aan te kondigen (dat er overigens nooit gekomen is).

tijd en plaats van de handeling 1927. Rome (eerste helft) en de Romeinse kasteeldorpen in de Albaanse heuvels (tweede helft). 1927: het jaar waarin het fascisme, sinds vijf jaar aan de macht, zich na een ‘revolutionaire’ periode tot een regime heeft geconsolideerd, waarvan Mussolini - die nooit met name wordt genoemd, maar naar wie via wel vijftig epitheta wordt verwezen - niet langer de ‘primus inter pares’ maar alsmaar meer de alleenheerser is. Rome: de Urbs of Eeuwige Stad die het fascisme in zijn oude glorie (die van het Romeinse keizerrijk) wil herstellen, maar tegelijk in 1927 nog steeds een beetje

[p. 10]

wat het na de val van het Romeinse Rijk altijd geweest was: een provinciaals nest vol vegeterende prelaten en ambtenaren, dagdieven, kleine criminelen. De Castelli Romani: de voor het ‘onvruchtbare’ Rome (waarvan Liliana's onvruchtbaarheid als een symbool kan worden gezien) onuitputtelijke bron van nieuw bloed, nieuw leven (in dit geval de telkens weer vers aangevoerde ‘nichten’ en dienstmeisjes).

taal of beter gezegd: talen. ‘... waarbij hij Napolitaans, Molisaans en Italiaans door mekaar hutselde.’ Zo beschrijft Gadda het taaltje van zijn hoofdpersoon, daarbij vreemd genoeg het Romeins vergetend, dat misschien wel de hoofdcomponent is van dit taalamalgaam. Voeg daarbij Venetiaans, Milanees, Florentijns, maar ook Spaans, Frans, Duits, Grieks, Latijn. Plus archaïsmen, technische termen, stadhuistaal: het is wel duidelijk dat ‘de kleinburgerlijke, punctuele, armzalig apodictische, moeizame, verbleekte, sombere, gelijkmatige gebruikstaal’ lang niet toereikend is om de complexiteit van Gadda's wereldbeeld tot uitdrukking te brengen. De verschillende dialecten en registers hebben geen mimetische functie, zoals in de naturalistische roman: ze maken, ook in de verhalende of beschrijvende passages, onverbrekelijk deel uit van Gadda's expressieve arsenaal.

tot slot hoe ernstig - of zelfs tragisch - de filosofische premissen waaruit Gadda's oeuvre is gegroeid ook mogen zijn, ze maken van de Pasticciaccio allesbehalve een somber of onverteerbaar boek. ‘Nog voordat de wetenschap officieel het principe had erkend dat de observatie een zekere wijziging aanbrengt in het verschijnsel dat geobserveerd wordt, wist Gadda al: “kennen is iets invoegen in de werkelijkheid; het is dus vervormen van de werkelijkheid.” Dit verklaart zijn typische, altijd vervormende manier van weergeven en de spanning die hij steeds laat bestaan tussen de weergegeven dingen en zijn eigen persoon, zodat hoe meer de wereld door zijn blik wordt vervormd, des te meer het eigen ik van de auteur in dit proces wordt meegesleurd, en zelf vervormd en verward raakt.’ (Italo Calvino, Zes memo's voor het volgende millennium). Juist die constante vervorming van de werkelijkheid - door middel van dat stuk werkelijkheid dat taal heet - maakt Quer pasticciaccio brutto de Via Merulana, ondanks het tragische gegeven, tot een meesterwerk van komisch-groteske literatuur.