De Revisor. Jaargang 25

[p. 167]

Anthony Mertens
Het kalenderkind

Tussen de vele manuscripten op mijn bureau duikt in een onbewaakt ogenblik het kalenderkind op. Jarenlang niet aan gedacht, maar nu verschijnt het voor mijn geestesoog in een moment van verstrooidheid. Op deze morgen, vol drukke bezigheden, drukt hij zijn neus tegen het venster van mijn ziel. Mijn gedachten zijn afgedwaald van de dagelijkse plichten en zijn blijven cirkelen rond de vraag van het gedroomde boek, de roman die alle ingrediënten zou bevatten waardoor mijn leeslust definitief verzadigd zou kunnen worden.

Vlak daarvoor had iemand mij aan de telefoon gevraagd aan welke criteria een manuscript moest voldoen om uitgegeven te worden. Ik haat zo langzamerhand het woord criterium. Het provoceert een gedachtengang, een redeneertrant die de zaak waar het omgaat nooit raakt. Nooit dringt het door in de materie, wat die ook waard moge zijn. Je verzint maar wat: een eigenzinnige stijl, een vernuftige compositie, een rijk vocabulaire, een lenig springen van het ene in het andere register. Maar hoeveel manuscripten heb ik niet gelezen die aan deze maatstaven voldeden en niettemin door mij terzijde werden gelegd omdat ze geen enkel enthousiasme bij me wisten los te maken. Het gaat om de toon, het gaat om de noodzaak, roep ik dan en voel hoe de schaamte het bloed opstuwt naar mijn hoofd, wat een pedanterie. Toch missen ze het mysterie, waardoor ik voor eens en altijd gebonden wordt.

Sommige romans, die ik in de afgelopen decennia heb gelezen, zijn me bijgebleven omdat ze een glimp van dat gedroomde boek vertoonden. Ik herinner me ze vanwege de leeskoorts die ze opwekten. Ik herinner me ze omdat ik tijdens mijn lectuur het gevoel had iets gewaar te worden van een terra incognita. Het raadsel van dat anonieme domein heb ik ooit ergens in een zin gelezen: ‘Je herinnert me aan iemand die ik nooit gekend heb.’

Nu weet ik waarom het kalenderkind weer opgedoken is uit de plooien van mijn geheugen, al dacht ik het even voor me gezien te hebben op mijn bureau, onaanraakbaar vervat in een glazen bol, een poppetje in een monade, dat ondergesneeuwd raakt als je de bol in je hand draait en draait. Maar het duurde even voor ik me realiseerde waar ik het kalenderkind ontmoet had. Ja, het komt voor in een roman die mij eens de sensatie verschafte van een auratische gebeurtenis. Het is een van die (schaarse) romans, die je (al onmiddellijk op het moment van je lectuur) een onmetelijke verte in je directe nabijheid brengen. Alsof je op een willekeurige avond de besterde hemel kunt aanraken.

Michel Tourniers De meteoren las ik ergens aan het begin van de jaren negentig, in een prachtige vertaling van Jeanne Holierhoek. De oorspronkelijke Franse editie dateert van het begin van de jaren zeventig. Het is zo'n roman die spot met alle criteria waaraan de moderne literatuur moet voldoen, althans op het eerste gezicht. De goede roman legt haar bedoelingen niet uit, blijft altijd impliciet. De goede roman stuurt de lezer niet in zijn interpretatie, geeft hem de ruimte, Tournier schroomt niet zijn lezers de juiste interpretatie van de titel van zijn roman onder ogen te brengen. ‘Meteoor betekent niet, zoals algemeen wordt aangenomen, een steen die uit de hemel komt vallen: zo'n steen heet meteoriet. Het woord duidt op alle verschijnselen, die zich in de dampkring voordoen zoals hagel, mist, sneeuw, noorderlicht, en die wetenschappelijk bestudeerd worden door de meteorologie.’

Elke beroepslezer weet je tegenwoordig te vertellen dat het dodelijk is voor een romancier, wanneer hij als een onderwijzer de zaken uitlegt en niet toont. Je moet niet over iets schrijven, je moet dat iets laten zien. Tournier stopt wel degelijk pedagogie in de roman, elke keer grijpt hij naar het etymologisch woordenboek om

[p. 168]

de herkomst van (moeilijke) woorden te verklaren en hoewel ik een hekel heb aan zogenaamde etymologische uitleg (vanwege de dubieuze filosofische pretenties waar dat meestal mee gepaard gaat), stoorden me die pedagogische gebaren in deze roman geen moment, waarschijnlijk omdat ze elke pretentie ontbeerden.

‘Monster komt van het Latijnse monstrare, tonen’ merkt een van de personages in de roman op. ‘Een monster is een wezen dat in het circus, op de kermis en elders wordt vertoond.’ Deze toelichting wordt gegeven op een ogenblik wanneer de lezer allang vertrouwd is geraakt met de wereld van het zwakzinnigeninstituut Sainte-Brigitte, waar de kinderlijke monsters in het verborgene verkeren, liefdevol verzorgd door zuster Beatrice en zuster Gotama, die slechts een tiental pupillen onder haar hoede had; een vierjarige hydrocefaal, wiens atrofische lichaam slechts het aanhangsel leek van die enorme driehoekige kop: een gigantisch voorhoofd boven op een minuscuul gezicht. Zij had een coelosoom grootgebracht van wie de ingewanden blootlagen; twee exencefalen wier hersenen zich buiten de schedel ontwikkelden; en een otocefaal bij wie de met elkaar vergroeide oren onder de kin bijeenkwamen.

In deze misvormde wereld groeide het kalenderkind op dat, ten diepste idioot, over een verbijsterende virtuositeit bleek te beschikken ‘als het ging om het jongleren met data, dagen en maanden van de tijdrekening, vanaf duizend jaar voor tot veertigduizend jaar na Christus dat wil zeggen voorbij de tijd die door alle ons bekende kalenders wordt bestreken.’ Moeiteloos kon het kind het antwoord vinden op de vraag op welke dag van de week 11 november 1918 viel en wat voor dag het is op 4 juli 42.930. Het kalenderkind had zichzelf opgesloten in een intellectuele gevangenis, waarde buitenwereld bijna geen toegang toe had, ware het niet dat het een grote gevoeligheid aan de dag legde voor meteorologische verschijnselen. ‘Terwijl zijn verstand de gevangene was van de kalender, was zijn gevoel de slaaf van de barometer.’ Afhankelijk van de stand van de barometer verkeerde het nu eens in een stemming van verwilderde koortsachtige uitgelatenheid, dan weer verviel het in een onheilspellende neerslachtigheid die zich uitte in het gehuil van een zieke wolf.

Onvergetelijk zijn voor mij de passages waarin het kalenderkind zijn rust lijkt te vinden bij het eindeloze refrein van een weefgetouw en 's nachts op het ritme van de lichtsymfonie van de vuurtorens van Arguenon. Hoewel in de roman slechts een bijrol voor het kalenderkind lijkt weggelegd, is hij voor mij toch een sjibbolet van de roman geworden, waar ik mijn leven lang naar op zoek ben, de ongeschreven roman als een lichtkogel in de nacht. Misschien vertolkt hij in Tourniers roman niet meer dan een ornamenteel motief in het rijke tapijt dat daarin wordt geweven (inderdaad, het weefgetouw brengt weldadige rust). Alle arabesken in het boek verwijzen naar de homonymie van het woord temps, tijd en weer, van klok en meteoren, voorspelbaarheid van de kalender en grilligheid van de seizoenen. Het autistische kind is een voorafbeelding van het drama dat de eeneiige tweeling Jean Paul doormaakt en waar de chronologie en de wisselvalligheden van het weer opnieuw de uiterlijke vormen daarvan zijn. Onlosmakelijk zijn ze met elkaar verbonden en niet van elkaar te onderscheiden, evenzeer een monstruositeit die getoond wordt. En zoals het kalenderkind zijn dood tegemoet gaat, als zijn systeem door zijn opvoedster wordt ondermijnd (‘Alle seizoenen zijn eender’ had ze gezegd), zo komt het tot een breuk wanneer Jean aan de gevangenis van het tweeling-schap weet te ontsnappen, dat door Paul als een schat wordt gekoesterd. Dan komt de herinnering boven aan die toekomstroman van Verne's Reis om de wereld in tachtig dagen. Paul lijkt in alles op Phileas Fogg, een honkvast type, op het maniakale af, terwijl zijn knecht Passepartout, de onverbeterlijke zwerver, met al zijn strapatsen lijkt op Jean of omgekeerd.

Zoals je de hele roman kunt opvatten als de uitvoe-

[p. 169]

ring van een poëtica (van meerdere poëtica's tegelijkertijd moet ik zeggen), zo vertolkt het kalenderkind het lied van mijn gedroomde roman. Het raakt aan de esthetica van de oom van de tweeling Alexandra, de dandy van de vuilnisbelt die als morgenster op de afvalbergen van onze consumptiemaatschappij (een opgetaste hoop monstruositeiten) de schoonheid van de imitatie vindt. Horen we in zijn verhalen niet een echo van de opvattingen van Walter Benjamin of Claude Levi-Strauss? We lezen de aantekeningen over de schrijver als een jager en herinneren ons de theorieën van Ginzburg. En wat wordt gezegd over de taal van de wind, het Eolisch dat Jean en Paul met elkaar uitwisselen, kun je bij talloze schrijvers van het modernisme terugvinden. Want deze taal wordt gekenmerkt door ‘een abnormaal groot aandeel van het impliciete, waardoor het expliciete altijd beneden het minimum blijft dat noodzakelijk blijft willen anderen er iets van begrijpen.’ De taal is ‘gebaseerd op de stilte van het diep in het lichaam verankerde eenheidsgevoel en reikt tot aan de grenzen van de sociale spraak zonder die grenzen ooit te overschrijden.’ Die oertaal wordt in De meteoren niet gesproken, er wordt naar verwezen in de termen van een lemma uit de encyclopedie, er wordt een beschrijving van gegeven. Zoals alles hier een encyclopedische verwijzing is naar de droom van de roman. Maar het kind blijft me bezighouden met zijn uitgesproken hang naar regelmaat en orde en zijn rusteloosheid bij de onvoorspelbare weerschommelingen. Zijn dat niet de twee zijden van het snijdende zwaard: de onweerstaanbare behoefte om de chaos te bedwingen en de aanlokkelijkheid van de grilligheden die de verbeelding prikkelen? Misschien is dat ontwijkend opgeschreven: het kalenderkind appelleert aan een nooit bereikt, nachtelijk gebied in mijzelf, dat zich onttrekt aan mijn kennis, maar dat zich niettemin in een diep gewortelde houding schuil houdt en wie weet in onverklaarbare schommelingen van het gemoed zijn aanwezigheid verraadt. Tourniers kind deed mij denken aan die stomme, maar in mijn geval gelukkige leeshouding waarin je volslagen afgezonderd van de wereld opgesloten bent in dat tweelingschap van tekst en lezend bewustzijn en er iets voelbaar wordt van die wanordelijke, onberekenbare dampkring, dat levendige, ruisende gebied dat zich tussen ons (boek en lezer) in bevindt. Dan regent het in de zinnen en dan - zo stel ik mij de gevoeligheid van het kind voor - hoor je haarscherp de duizenden tonen van die regenval; je hoort het immense verschil tussen regen op het dak, tegen de ruit, op het mos, je hoort de ontelbare tonen van de wind, je voelt het uiteenwaaien van de wolken. Je ruikt de duizend geuren van de hagel, je proeft de sublieme hoeveelheid smaken van de sneeuwvlokken. De tragische stilte van het kalenderkind houdt gek genoeg voor mij ook de belofte in van iets wat nog niet ontdekt is, ‘een belofte die voorgoed gefnuikt is door het binnenvallen van de spraak’. Die belofte heeft niets van doen met een niet ontdekte kern of met een diepte in mijzelf, maar met iets wat paradoxaal genoeg door de taal zelf voortgebracht lijkt te worden op het moment dat de woorden je lijken aan te kijken, je te betasten, een teken geven dat slechts voorbestemd lijkt te zijn. Dat die toestand langer zou mogen duren dan die microseconde, dat zou alleen mogelijk zijn in die onmogelijke roman, geheel geschreven in het Eolisch, de roman waar ik van droom. Zoals de meteorologen de duistere geheimen van de stratosfeer niet kunnen berekenen, zo zijn de criteria waaraan de roman zou moeten voldoen niet meer dan de koele berekeningen van de meteoroloog die de duizenden tonen van de herfstregen niet kunnen registreren.