De Revisor. Jaargang 25

[p. 164]

Oek de Jong
Het nieuwe in de literatuur

Ik denk meteen aan hem, de dichter die als eerste de poëzie van de grote stad wilde zien. Aan Baudelaire die er zoveel genoegen in vond om zich in de menigte op de Parijse boulevards te bewegen, zich erin onder te dompelen, als in een ‘orgie van vitaliteit’, er een onderwerp voor zijn schrijfkunst in zag en zo een nieuwe werkelijkheid, een nieuwe sensibiliteit onthulde. Baudelaire die in een van de prozagedichten van Le spleen de Paris vertelt hoe hij de ongelukkigen, de gefrustreerden en mislukten observeert die zich in de parken ophouden en beschrijft hoe hij eens urenlang een oude weduwe volgt, door het park, naar een café, waar ze iets eet, dan naar een leeslokaal, waar ze de kranten doorneemt, en ten slotte weer naar een park waar ze naar de muziek van een militaire kapel luistert. Hij ontdekt haar in de menigte, geeft zich over aan iets dat hij niet begrijpt, schrijft en ontdekt dat nieuwe. Tegenwoordig kan elke stukjesschrijver zo'n verhaal vertellen, zij het niet met dezelfde poëtische kracht. Maar toentertijd was het nieuw: de poëzie op straat gevonden.

Baudelaire zocht het nieuwe en vond dat de literatuur het nieuwe moest zoeken. ‘Plonger au fond du gouffre, Enfer ou Ciel, qu'importe? / Au fond de l'Inconnu pour trouver du nouveau!’, zo schreef hij in Les Fleurs du mal.

Jawel!

Plonger!

Een afdaling in het onbekende. Tasten in het duister van de ziel. Stilzitten. Opletten. Stilzitten, en je overgeven aan datgene wat je niet begrijpt, dat je meer maakt dan jezelf, groter, onbekender, roekelozer. Zo schrijven. Zo ontstaat het nieuwe.

Plonger.

Afdalen in onbekende regionen van de ziel - het is een van de grote ontdekkingen van de romantische periode, en het heeft de literatuur een enorme dynamiek gegeven.

Maar is ‘het nieuwe’ nog een interessante categorie? Baudelaire's verlangen naar het nieuwe is immers volstrekt gebanaliseerd. We zien een jonge vrouw, blond, volmaakt gaaf van uiterlijk en met goede carrière-vooruitzichten, en een jonge man, ook blond, ook volmaakt gaaf en met alles wat hij zich zou kunnen wensen al in bezit of binnen bereik. Getweeën lopen ze door de jungle, ze dragen op hun schouders een kano naar een modderige rivier, en ze vertrekken hun monden een beetje om te laten zien dat die kano echt iets weegt. Er valt nog zoveel te ontdekken, staat er op de reusachtige reclamefoto te lezen. Plonger dus, dans l'inconnu, pour trouver du nouveau! Zij doen het. Als het avontuur voorbij is, steken ze een sigaret op van het aanbevolen merk, en als ze weg willen uit de jungle bellen ze met hun zaktelefoon een helikopter.

Zo is het een idee vergaan, de idee van het nieuwe. Precies zoals Kandinsky het beschrijft in Über das Geistige in der Kunst: van de top van de piramide zakt het langzaam naar de basis.

En behoort het nieuwe in de literatuur nog tot de mogelijkheden? Het nieuwe van Bezette stad en Van de afgrond en de luchtmens, het nieuwe van De tranen der acacia's en verhalen uit Paranoia en Een wonderkind of een total loss, het nieuwe van Reve's reisbrieven, vooral die brieven waarin hij het nieuwe ontdekt, en het nieuwe van Het gemillimeterde hoofd en de poëzie van Faverey.

Na Faverey stokt mijn moeiteloos opsommen. Ik kan niet zomaar nog een paar titels uit mijn mouw schudden. Wat is het nieuwe in de contemporaine literatuur? Is het er niet? Natuurlijk verschijnen er interessante ro-

[p. 165]

mans en dichtbundels. Maar het nieuwe? Zelden lees ik een pas verschenen boek met een gevoel van ontdekking, en verrukking over het ontdekken, een boek dat ik niet meteen kan bevatten, waarvoor ik bakens moet verzetten, een boek dat nieuw bewustzijn eist.

Is het nieuwe in de literatuur niet meer mogelijk? Ik ga overdrijven en zeg: ja, het is niet meer mogelijk. Het modernistisch experiment heeft alle betekenis verloren. De dynamiek van de verschuivingen in de naoorlogse maatschappij is uitgewerkt. We bevinden ons in een periode waarin het nieuwe van weleer wordt uitgewerkt.

Jaren geleden bleef ik haken aan de slotregels van Cheops, waarin van de farao wordt gezegd: ‘Hij is geboeid door de symbolen van het voormalige en hij hangt erin.’ Hij hangt erin, de hedendaagse schrijver, in de vormen en ideeën van het verleden, van de romantische en modernistische periode, en zij bepalen hoe er geschreven wordt, zij bepalen het grondpatroon van elk literair werk. Schrijvers kunnen niets anders dan teren op, herhalen, uitwerken, verfijnen, ironiseren, parodiëren. De grote periode van de moderne literatuur is al enkele decennia geleden geëindigd.

Niets aan te doen. Het is een kwestie van uitzingen. Niemand kan buiten zijn tijd gaan staan. Je moet die tijd uitzingen, je moet het lied van een tijdperk in al zijn variaties, herhalingen en bewerkingen tot het einde toe zingen, tot het vanzelf verstomt. Ook het verval moet gedragen worden. Een, twee of nog meer generaties dienen er soms alleen maar toe om het verval van een cultuur te dragen. Ze hoeven zich daar niet voor te schamen, ze kunnen er zelfs trots op zijn, want omdat zij het verval gedragen hebben, letterlijk, in hun lichamen, door de tijd heen, ontstaat ook weer de mogelijkheid van het nieuwe.

Het is een loodzware, terneerdrukkende gedachte. Laat het niet waar zijn wat ik zeg. Hoe zou ik bovendien zo'n groots overzicht kunnen hebben, wie ben ik om even zo'n lijn uit te zetten en mijn tijdgenoten te veroordelen tot het dragen van het verval?

Het is wellicht ook simpeler.

Om te beginnen kun je na, zeg, je veertigste in de literatuurvan je eigen tijd het nieuwe waarschijnlijk maar zelden meer ontdekken - omdat je die tijd en zijn mensen zo langzamerhand wel kent, omdat je al zoveel hebt gelezen, omdat je al zoveel literaire procédés hebt leren kennen en doorzien. Je vindt dat nieuwe steeds vaker in het verleden, in andere tijdperken.

Misschien kun je alleen op je twintigste, vijfentwintigste, jong en onervaren, het nieuwe vinden in de literatuur van je eigen tijd. Ooit was de poëzie van Faverey voor mij het nieuwe. Toen was ik, inderdaad, ergens in de twintig. Ik las Chrysanten, roeiers, en die poëzie was voor mij ongrijpbaar, het was een boek dat ik steeds weer weglegde en oppakte, zoals ik eerder met Gorters Verzen had gedaan, ik moest me een nieuwe taal eigen maken. Nu - en daar ga ik weer - zou ik overigens gemakkelijk kunnen aantonen dat ook dit werk in al zijn nieuwheid en oorspronkelijkheid toch een oud ideaal belichaamt: het is poëzie die hevig de schoonheid wil bezingen (fixeren, zou Faverey zeggen), vanuit een even hevige (maar aristocratisch verzwegen) pijn om de vergankelijkheid, en in dat fixeren van schoonheid doet de dichter op klassieke wijze een gooi naar het sublieme.

Misschien is het ook onmogelijk om het nieuwe in de literatuur van de eigen tijd scherp te onderscheiden, eenvoudigweg omdat er te weinig afstand is. Grootheid zie je pas in al zijn grootheid op een zekere afstand, en afstand lijkt ook een voorwaarde om te kunnen vaststellen wat het nieuwe was in de literatuur van een bepaalde periode.

Misschien lees ik het werk van tijdgenoten ook maar zo zelden met een gevoel van ontdekking omdat ik er met al te kritisch oog naar kijk en niet zo gauw geneigd ben iemand openlijk te bewonderen en hem de eer te

[p. 166]

gunnen iets geschreven te hebben dat het nieuwe was. Zoiets gaat nu eenmaal gemakkelijker wanneer een schrijver dood is en de mythologisering van zijn werk en persoon een aanvang heeft genomen. Maar vooruit, Het gemillimeterde hoofd van Krol was ooit het nieuwe, het begin van een nieuwe stijl die tot volle bloei kwam in zijn sublieme Een Fries huilt niet. Gedichten van Ouwens van Intieme handelingen tot aan Droom en enkele tergende verhalen van Matsier waren het nieuwe; beiden gaven ze gestalte aan een vorm van solipsisme, een beklemming die nog niet was geregistreerd. Mystiek Lichaam en ander werk van Kellendonk, hoofdstukken in De tandeloze tijd, de als een telescoop uit elkaar schuivende verhalen van Volledig ontstemde piano, een werk van Robert Anker dat weinig bekendheid heeft gekregen - en daarmee is de lijst niet compleet.

Maar, zo merk ik, ik word onzeker bij het noemen van deze titels, het bevredigt me niet - er is werkelijk afstand voor nodig en meer overzicht, en pas later zal duidelijk worden wat in deze periode het werkelijk nieuwe is geweest en ook hoe nieuw het was.

Maar wat is het belang van het nieuwe - dat bovendien weldra toch weer tot het bekende behoort? Gaat het niet veeleer om het uitzonderlijke goede, dat ene uitzonderlijk goede gedicht, die ene uitzonderlijk goede roman? Ja, natuurlijk, ook, en alleen daarom, uiteindelijk. Maar er is ook een verlangen naar iets dat ik het nieuwe zou willen noemen.

Niet het nieuwe van het zoveelste opgepompte debuut, de zoveelste middelmatige roman die aan een Duitse en Amerikaanse uitgever wordt verkocht en eens te meer bewijst dat het ‘goed gaat’ met de Nederlandse literatuur. Niet het nieuwe van de nog knappere romanconstructie, het nog schaamtelozer autobiografische, het nog brutalere. Niet het nieuwe van poëzie die het rappend probeert te maken of ons met zijn woord-brille tracht te verblinden om een gebrek aan zeggingskracht aan het oog te onttrekken. Niet het nieuwe dat met steeds lelijker omslagen en steeds plattere teksten in de uitgeverscatalogi wordt aangeprezen.

Het nieuwe in de literatuur is voor mij altijd de onthulling van een sensibiliteit (en voor de ontdekking ervan ben ik daarom ook niet gebonden aan het heden). Iemand die met duizenden voelhorens registreert, doordringt tot zijn oorspronkelijkheid, en zich een taal maakt, een vorm, waarin hij zijn sensibiliteit kan tonen. Het is een geest die reflecteert zoals geen ander dat voor hem heeft gedaan. Het is een dichter die met een licht hoofd en rare ogen door de wereld loopt, of een schilder die elke avond een brief schrijft aan zijn broer, of een zakenman die een paar novelles bundelt en daarna alleen nog voor zichzelf in zijn natuurdagboek schrijft over tochtjes buiten de stad, of een ‘grand nerveux’ te Antwerpen die bijna al zijn verhalen in de scheurmand doet belanden en meer dan veertig jaar werkt aan een essayistisch roman-gedicht, of een Indische dame die een haaienvechter aan het werk ziet en dat voor een paar eeuwen registreert, of een vrouw die met wonderlijk vernuft ‘de dierwording van de schrijver in de taal’ bepleit.

‘Il faut être de son temps,’ zei Baudelaire. Het zijn bekende woorden, sleets geworden door het veelvuldig citeren, van betekenis ontdaan voor wie ze alleen maar herkent als een uitspraak van Baudelaire. Maar opnieuw bezien lijken ze op een geheimzinnige manier nog steeds een devies voor de schrijver die het nieuwe zoekt. Van zijn tijd zijn, van zijn tijd willen zijn. ‘Il faut être de soi-même’, zou ik eraan toe willen voegen. Van zichzelf zijn, van zichzelf willen zijn, en overgeleverd aan iemand die meer is, groter, onbekender, roekelozer dan degene die je meent te kennen.