De Revisor. Jaargang 25

[p. 160]

De Laatste Stelling

met bijdragen van

Jacob Groot

Kees 't Hart

Oek de Jong

Anthony Mertens

P.F. Thomése

[p. 161]

Jacob Groot
Het hoog geheim verraden in de herberg

Sommige zinnen draag ik als een zweep. Ze dreigen en straffen onhoorbaar. Zwijgend slaan ze bovendien op mezelf. Opperste zin ligt lekker los in de hand, maar voor de gelegenheid keer ik terug naar zijn herkomst. Het is Ida Gerhardts strenge kwatrijn uit haar Kwatrijnen In Opdracht:

De erfenis der meesters slecht beheerd,
Het ambacht van de kunstenaar verleerd,
Het hoog geheim verraden in de herberg,
De vlam gedoofd, de kracht derjeugd verteerd.

Nu licht ik dezelfde zin opnieuw uit zijn context en hij wordt niet alleen strenger, maar ook groter. De diepgang van Gerhardts poëzie laat zich vrijwel aflezen uit de veelvoudigheid waarmee deze ene meesterlijke regel doel treft. Het begint ermee dat het persoonsvormloze verraden zowel deelwoord als infinitief kan zijn. De besluiteloosheid van het werkwoord is van invloed op de verrader. Het is niet zeker of hij betrapt of vermaand wordt. Hij weet met geen mogelijkheid waar hij zich ophoudt en het is onduidelijk wie hij is. Ken ik hem of ben ik hem?

Drank maakt meer kapot dan Gerhardt lief is, maar waaraan gaat de onbekende zich precies, en hoe fataal, te buiten?

Het hoog geheim is geheim. Het is in alle gevallen het innerlijk insigne van een genadevolte individualiteit, om het maar eens mooi te zeggen, mooier dan Gerhardt het wil. In het kunstige kwatrijn, karig zoals Gerhardt het eist, draait het om de kunst. De herberg is in elk geval een publieke plaats. Ik zet alle mogelijkheden op een rij: X te Y in cafe Z, een allegorische anonymus, een kunstenaar, alle kunstenaars samen, wij in onze totaliteit, ik, jij, Gerhards niet uitgezonderd. Men verraadt iets of kan iets verraden maar de menigte kan nauwelijks met z'n allen in een kroeg. De herberg lijkt verdacht veel op een samenleving en Gerhardts persoonlijke vermaning leest als beschavingskritiek. Het is ernst, dus we mogen niets uitsluiten: ook ik kan een kleine samenleving zijn, waarbinnen ik mezelf verraad aan mezelf. Juist de samenleving kan als een persoon worden opgevat die hetzelfde doet. Zo kan het hoog geheim op talloze manieren worden verraden: daar is het geheim ook hoog voor. Wat het hoog geheim is blijft intussen volmaakt ondoorgrondelijk, zoals het hoort.

Het geheim is bij Gerhards namelijk apofatisch. Het bestaat niet als zodanig: concreet formuleerbaar. Toch mag ze het niet prijsgeven. Alleen omdat ze erdoor aangesproken wordt is het van belang. Bij de gratie van het feit dat ze het niet uitspreekt gedijt het. Het is de herberg of de samenleving die haar oproept het prijs te geven en daardoor te verraden. Binnen deze spanningsboog ontplooit het zich: anders niet. Daarom is de plaats die ze kiest voor haar orakelspreuk exact gekozen: het is een uitspraak binnen de kunst over de kunst, en daarmee over alles. Ze kan het onuitsprekelijke buitensluiten en een ander ermee beladen, alom soeverein geheim, volmaakt terecht. Stel je voor dat ik dat ben. Graag, Ida G.M. Gerhardt.

Het betekent dat mijn geheim geen wetenschap is die ik verberg, als een document in een lade, maar een wetenschap die ik nog niet ken en waar ik naar op weg ben, als naar een in mijn koers besloten station. Dit traject is niet openbaar. Het is ook niet particulier. Het particuliere interesseert me niet. Het is het door mij nog niet toegeëigende of toeëigenbare, dat evenwel in de lijn van mijn verwachting ligt. Mijn nog-niet. Mijn per-

[p. 162]

soonlijke ontginningsgebied. Ik ben er nog niet, al is het al van mij. Maar ik kan het nog niet zeggen: zodra ik het voorbarig zeg, verhard ik het, groeit het niet meer, behoort het niet meer tot mijn mogelijkheden. Het stoot zich af in samenlevingsjargon of maatschappijcement, ter meerdere glorie van niemand die ik ken, ten koste van mijzelf, tot prijs van waar ik mee samen wil leven.

Krachtig ploegt Gerhardt de parallel tussen dit persoonlijke, wie weet gewijde taalterrein en de kunst. Als we alles boetseren in zo urgent en gemeenschappelijk mogelijke verstaanbaarheid klapt de long van het nuancerende spreken. Expressiviteit kun je leren uit een boekje. Denken doe je na. Haar hoge geheim is daarentegen ons contract met een verborgen stem, die in de kunst aan het licht kan komen. Voor het zoeken ernaar is een kleine eenpersoons ruimte noodzakelijk, dat neem ik in mijn doen en laten van haar aan.

Wat ik bijvoorbeeld in toenemende mate zum Kotzen vind is dat ik in het openbaar te pas en te onpas verplicht word me uit te spreken over wat ik als mijn voorlopigheid beschouw. Dat is het voor mijn part enorme gebied waarover ik nog niet heb leren spreken. Dat ik er nog niet over heb leren spreken wil niet zeggen dat ik er niets over heb te zeggen maar dat ik het voor me houd: voor me uit. Ik herinner aan de massale missive in maart 1998 vanwege het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport met betrekking tot het donorcodicil. Nu gingen we in het openbaar eventjes de dood behandelen. Iedereen was mondig. Maar iedereen vergat dat er met niemand over de dood valt te praten dan met onszelf: omdat niemand anders doodgaat dan ik, die ene: niemand gaat anders dood.

Op deze discussiedictatuur heb ik gereageerd als door een adder gebeten. Vastgeklonken en ingedijkt lag het leven, bemaald en bewaakt. Als vee verloren voelde het, beroofd van horens, de oren gekruisigd, tot het geroepen werd door het geluid van de wagen.

Nu de moraal terug is op de literaire agenda, wil ik daarom wijzen op het gevaar van de moraal: de lessen, de normen, de rijkswaterstaathuishoudkunde, de kanaalmoraal. De dijkgraaf der wrake waart door de polders. Wat prijkend blijken moet kan plotseling worden voorgeschreven: als kant-en-klare overtuiging. Een overtuiging moet je echter verwerven, en dan mag je nog niet overtuigd zijn. Elke overtuiging loopt namelijk onvolmaakt vooruit op een volgende onvolmaakte. Daarbij is het de vraag hoeveel we via de onvolmaakte representatie van de taal kunnen overdragen. We kunnen overtuigend zijn zonder enige overtuiging te hebben, en we kunnen een zeldzame, begenadigde overtuiging bezitten zonder overtuigend te zijn. Dan laat ik nog in het midden wat dat is: overtuigd te zijn. We moeten ons bewust zijn van deze geheimen van de overtuiging. ‘Een bewust wezen is een wezen dat in staat is om niet datgene aan te bieden in een betoog waarvan hij toch een nauwkeurige representatie heeft; hij die kan vermijden te spreken.’ (Derrida). Wat heeft dit met kunst te maken? Alles. Is dit een geheim? Heb ik het verraden?