De Revisor. Jaargang 25

[p. 4]

Ludwig Hohl
foto Keystone/Photopress

[p. 5]

Jacob Groot
Alles is anders (over Ludwig Hohl)

Als graffiti staan ze op de muur van ons geheugen: de gevleugelde woorden over de kunst, de dwingende adagia. We koesteren hun flonkering zoals we een sieraad strelen. Maar af en toe komt er iemand die in hun schijnsel doorgaat en niet met hun schijn volstaat. Opnieuw wil hij ze ontdekken, als de uitkomst van een strikt persoonlijk, stijfkoppig onderzoek, niet als een filosoof of leerstellige, maar aangeraakt door het wonder van dit licht in zijn taal. Waarom Ludwig Hohl? Omdat bij hem de vorm de inhoud maakt? Omdat hij ethiek en esthetiek samensmeedt?

De Zwitser Ludwig Hohl (1904-1980) behoort tot de onbekende meesters van de Duitstalige literatuur. Behalve een kleine reeks korte verhalen schreef hij niets anders dan ‘notities’: aantekeningen, spreuken, bekentenissen, korte vertogen, kleine kritieken, moraallessen, directieven, lyrische parabels. Hierin was hij duidelijk schatplichtig aan de leermeesters Montaigne, Lichtenberg en Valéry. Maar anders dan elk van hen beperkte hij zich niet tot één genre. Hij vond een nieuwe vorm uit, die de verschillende kleinere eenheden symfonisch mengt - een collage van fragmenten, thematisch gerangschikt. Het effect is romankunst.

De zeshonderd pagina's van zijn meesterwerk Die Notizen oder Von der unvoreiligen Versöhnung lang is iemand in een dramatisch zelfgesprek verwikkeld.

Er worden stellige dingen gezegd, er wordt weggedroomd, gestokt, hernomen, uitgeweld. Het zijn de notities waarin iemand zich onvoorlopig, dus voorgoed verzoent: het is dus een fictioneel essay met enorme ambities. Het is menens bij Hohl.

Hoewel zijn collagestrategie ervoor zorgt dat elke stelligheid geacteerd lijkt, is zijn hoofdpersonage niet gefingeerd. Hij is persoonlijker dan Kierkegaard en serieuzer dan Pessoa: beiden briljante veinzers. Net als zij is hij echter vervuld van een missie. Hij weet het, en hij weet ook dat dit weten nooit rechtstreeks of discursief verkondigd kan worden. Langzaam maar zeker moet het worden opgebouwd. Het staat niet tussen de regels, maar rijst op uit hun rangschikking, hun subtiele polyfonie. Die stelt hem in staat dingen te zeggen die normaal gesproken onzegbaar zijn, of onuitstaanbaar onwaar zodra ze gezegd worden: hij zegt ze door ze te tonen en zo waar te maken. Krachtig en ontwapenend is daarbij het dialoogkarakter van zijn stemmen. Ze onderhouden zich niet minder met de meesters dan met zichzelf, met hem, met mij. (Hier en daar ‘vergist’ hij zich,

[p. 6]

begint een herinnering in de eerste persoon en schakelt dan over op de derde; ons ‘je’ is uiteraard ruim vertegenwoordigd door zijn massale ‘man’; vaak genoeg ‘jij-jout’ hij, alsof hij mij voor zich heeft).

Fascinerend vind ik Hohls hoge spel om het hoogste (‘Wo ist der Weg? Gib alles drum! Dann wird es einfach.’). Hij slaagt erin me aan te raken, op te wekken. Net als hij ben ik uitverkoren me tot het uiterste in te zetten voor het leven, nu bij uitstek het mijne. Arbeid is daarbij zijn sleutelwoord: ‘Ik wil nooit meer zeggen dat ik iets af heb: alles is arbeid’; ‘Wir bauen. Aber wo der Bauherr ist, wissen wir nicht. Tue nur das Deinige, das du wohl finden kannst’; ‘Denken is in de allereerste plaats moed’). Zijn werk, zijn arbeid, werkt als ‘de brief, die hij zijn levenlang geschreven heeft aan zijn vriend, de mens’, zoals hij het heeft genoemd. Maar terwijl hij mij schrijft, zie ik hem op schrift zichzelf ontwikkelen. Zijn brief voor mij is aan hemzelf gericht.

Hohl brengt de functie van de literatuur rigoureus terug van gezelschapsspel of cultureel variété tot individueel begripsinstrument, tot levenszelfhulp in de zin van de vertwijfelde Kierkegaard. Schoonheid is een cognitief werktuig, genot ons leermiddel. ‘Een tuchtmeester van de zelfverwerkelijking’ heeft Nicolas Born hem genoemd, ‘het verbazingwekkende voorbeeld van een schrijversleven’.

Ver van de samenleving, als een getuige van het feit dat bijna alles anders is (dan we denken), openbaart hij zijn intiemste geheim: dat van ons. Het isolement is daarbij zijn voedingsbodem. ‘Die Notizen zijn geschreven in de drie jaren van 1934 tot 1936, tijdens welke ik in Holland in de grootst mogelijke geestelijke eenzaamheid leefde’, begint Hohl het voorwoord van hun gezamenlijke uitgave. (Waar of waarom precies blijkt niemand te vermelden; verwijzingen naar de omgeving van Den Haag komen mondjesmaat voor; typerend voor Hohl is dat het ook niet uitmaakt: het had overal kunnen zijn; ik wil het niet eens weten.) Mythisch is inmiddels het beeld van Hohl die, kettingrokend in zijn Geneefse kelderwoning, volgeschreven vellen met een knijper aan een waslijn vastknipt, als om ze te laten drogen, rijpen, oogsten.

Ludwig Hohl, de kluizenaar van Genève? ‘Nee, Ludwig Hohl is geen eenzelvige misantroop of excentriekeling “in een keldergat”,’ zegt Peter Handke in zijn Groet aan Ludwig Hohl, uitgesproken ter gelegenheid van de uitreiking van de Petrarca-prijs aan Hohl in 1980, ‘maar een opgewekte, zelfs schalkse geest op een hoge, heldere etage, die met ons belast is, die ik hier en daar tegenspreek, maar die ik op zijn woord geloven kan. Ludwig Hohls werk laat zich, een zeldzaamheid tegenwoordig, onvoorwaardelijk en zonder overeenkomst, nemen en lezen. Het is even ongehoord als vanzelfsprekend. Het hoeft niet ontdekt, aanbevolen of middels interpretaties bijgebracht te worden. - En omdat het zin voor zin vreugde bereidt, is het dat wat de filosoof onder het goede verstaat.’