De Revisor. Jaargang 25

[p. 77]

De Laatste Stelling

foto Rutwalz

met bijdragen van
Oek de Jong
P.F. Thomése

[p. 78]

Oek de Jong
Antwoord aan Kuijper, Pott en Smulders

In het vorige nummervan De Revisor verscheen mijn essay Zijn muze was een harpij, waarin ik het wereldbeeld van Willem Frederik Hermans onder de loep nam. In hetzelfde nummer stonden commentaren van de dichter Jan Kuijper, de filosofe Heleen Pott en de neerlandicus Wilbert Smulders.

I

De puinhopen zien en zingen van mooi weer - zo typeert Jan Kuijper mijn kritiek op Hermans' wereldbeeld. Het is een voorspelbare reactie. Wie de visie van een zwartgallig schrijver kritiseert, krijgt algauw te horen dat hij de werkelijkheid niet onder ogen wil zien, dat hij de fundamentele wreedheid van het leven ontkent. Maar hoe zou ik De tranen der acacia's, Hermans' meest zwartgallige roman, een meesterwerk kunnen vinden, een boek waar ik mijn hart aan ophaal, als ik niet kon zwelgen in die zwartgalligheid, als ik de gruwelijke werkelijkheid van deze roman niet herkende?

Te zeggen: de puinhopen zien en zingen van mooi weer is dan ook een gemakzuchtige reductie van mijn betoog. Het gaat voorbij aan mijn belangrijkste kritiek, die niet is dat Hermans' wereldbeeld niet zou ‘deugen’, maar dat het met het verstrijken van de tijd zo doorzichtig is geworden in zijn door het persoonlijke bepaalde eenzijdigheid dat het een flink deel van zijn overtuigingskracht heeft verloren.

Hermans' belangstelling voor het irrationele - die hem van een overmatige waardering van de rede zou moeten vrijpleiten - is mij bepaald niet ontgaan. Maar het irrationele bevestigt in zijn werk altijd wat hij op rationele wijze al wist, het bevestigt zijn wereldbeeld, het bewijst zijn gelijk, het irrationele wordt er door de romanschrijver gemanipuleerd. Het getuigt dus van weinig inzicht om te zeggen, zoals Kuijper doet, dat de rationalist Hermans in zijn werk ‘de grootste irrationaliteit aandurft’.

Kuijper noemt De god Denkbaar Denkbaar de god als voorbeeld van een werk waarin Hermans zich met ‘automatisch schrijven’ aan het irrationele zou hebben overgegeven. Maar hij voegt er zelf al aan toe dat Hermans in dit boek onder andere een gedachte van Wittgenstein trachtte te demonstreren: dat alles wat denkbaar is, ook mogelijk is. Wederom een gecontroleerde irrationaliteit dus, hoe spontaan de beeldvorming en de taalvloed ook was. ‘Automatisch schrijven’ in de hoop daarmee het irrationele een kans te geven, onbewuste inhouden van de psyche te ‘bevrijden’, is bovendien een naieve vorm van zelfbedrdg: wat je eerst aan indrukken en ideeën hebt geabsorbeerd, komt er later volautomatisch als projectie weer uit. Ik kan me niet voorstellen dat Hermans, die zijn Freud kende, zich daar niet van bewust is geweest.

Kuijpers wijzen op Hermans' belangstelling voor het irrationele doet dus niets af aan mijn bewering dat deze schrijver de rede overwaardeerde en van de weeromstuit de gevoelswereld, en vooral bepaalde delen ervan, tezeer is gaan wantrouwen. Dat een rationalist zich mateloos voor het irrationele interesseert, betekent geenszins dat hij geen rationalist is.

II

Aan mevrouw Pott zou ik willen zeggen dat ik De electriseermachine van Wimshurst net zo ‘briljant’ en ‘hartverscheurend’ vind als zij en dat ik mij heb verbaasd over haar commentaar.

Het is, inderdaad, verbazingwekkend hoe deze filosofe in de eerste alinea's van haar commentaar uit haar slof schiet - en meteen onderuit gaat. Alles wat ik over De electriseermachine en over Hermans' ellendige

[p. 79]

jeugd heb gezegd, leest Pott als een poging om te laten zien dat de schrijver als kind al ‘niet deugde’. Verontwaardigd roept zij dat ik ‘hardvochtig’ oordeel over het jongetje Richard - Hermans' alter ego in dit verhaal -, dat ‘verzachtende omstandigheden worden weggewerkt’, dat ik er alleen maar op uit ben om te bewijzen dat de kleine Willem Frederik in plusfour al niet deugde.

Het is verbluffend dat zij dit in mijn essay kon lezen. In mijn opmerkingen over De electriseermachine is mijn mededogen met het geminachte kind, dat Hermans was, door de toon en woordkeus zonneklaar. Ik vat het verhaal tenslotte samen met de opmerking dat het het relaas is van een jeugd die ‘door liefdeloosheid, onbegrip, tegenwerking en domheid is verpest’. Is dat een hardvochtig oordeel? In een uitvoerige passage over Hermans' jonge jaren, verderop in mijn betoog, demonstreer ik zo mogelijk nog duidelijker mijn begaan zijn met hetgeen Hermans had uit te staan in het ouderlijk huis en op school (zonder dat het mij blind maakt voor zijn tomeloze eerzucht en de minder plezierige kanten van zijn karakter). Ik heb het over ‘koude en bekrompen ouders van wie hij weinig begrip en liefde ontving’. Ik heb het over de traumatische ervaring die de zelfmoord van zijn zuster voor hem was, en ik besluit deze passage met te zeggen dat Hermans ‘beschadigd’ werd door hetgeen hij in zijn jeugd en de oorlog heeft meegemaakt. Ik ben dus een en al oog voor de omstandigheden die de schrijver en zijn wereldbeeld hebben gevormd en ik toon me van diens misère wel bewust.

Het is Pott allemaal ontgaan. Verontwaardigd legt ze uit dat Hermans een geminacht kind was, dat hij geen liefde van zijn ouders ontving en dat hij opgroeide in ‘een kleinburgerlijk en bekrompen milieu’. Precies de dingen die ik zelf naar voren heb gebracht. Het is werkelijk verbluffend wat zij daar uithaalt. Al mijn mededogen en begrip worden me ontzegd, en zij eigent zich die toe en loopt ermee te pronken. Zij heeft een hart en ik heb het niet - zo wil ze de lezer maar even laten weten.

Blind van woede moet Pott zijn geweest om zoveel in mijn essay niet te kunnen zien, en ook blind van domheid, want in haar ijver om mij te kijk te zetten vergeet ze helemaal dat de lezer van haar commentaar mijn essay bij de hand heeft en dus precies kan nagaan hoe zij de feiten verdraait.

Kan datgene wat Pott vervolgens gaat beweren nog enige waarde hebben, kan iemand die zich al in de aanvang zo vergaloppeert, in de rest van haar betoog nog geloofwaardig zijn?

Ze beweert, glashard, dat ik wil ‘bewijzen dat Hermans nooit gedeugd heeft’. Ik wil dat zelfs ‘graag’ bewijzen. Je moet wel Pott heten, en een vat vol ellende zijn, om op zo'n idee te komen. Heeft de filosofe overigens ook een bewijs voor wat ze zomaar even roept? Het enige bewijs dat zij aanvoert is de bewering dat ik in De electriseermachine iets lees water niet staat. Die bewering slaat dus nergens op, zoals ik heb laten zien. Pott zelf ‘leest’ in mijn betoog dingen die er niet staan, zij zelf verdraait de feiten - en misschien wel omdat ze zo graag wil bewijzen dat ik niet deug.

Vervolgens roept ze dat ik in een ‘succesvolle schrijver’ een ‘zielige mislukte filosoof’ wil zien. Ach, ach, wat verschrikkelijk gemeen toch weer van mij! Een zielige mislukte filosoof. Maar waar staat het? Nergens. Waar heb ik het gesuggereerd? Nergens. Ik heb beweerd dat Hermans geen oorspronkelijk denker was als het om filosofische ideeën ging, dat hij de ideeën van logisch-positivisten op een schoolse manier toepaste. Is dat hetzelfde als zeggen dat hij een zielige mislukte filosoof was ?

Luid jammerend komt Pott dan vertellen dat Hermans helemaal geen ‘kille positivist’ was, zoals ik het wil doen voorkomen, maar juist ‘nogal emotioneel’, en wel omdat hij de mens een eeuwig bedrogene noemde, de wereld

[p. 80]

een chaos, de werkelijkheid onkenbaar (hup, alle cliché's worden maar weer eens tevoorschijn gehaald), en omdat het in zijn werk gaat om ‘emoties’ als angst, waanzin, paranoia en - zelfs - eenzaamheid! Grote en diepgaande emoties dus. Nou, noem dat maar eens kil!

Maar waar heb ik Hermans een ‘kille positivist’ genoemd? Het zijn de woorden van Pott. Waar heb ik gezegd dat positivisten niet emotioneel kunnen zijn of niet overemoties kunnen schrijven? Hebben niet alle mensen emoties, dus ook positivisten en zelfs kille positivisten? Waarom denkt Pott eigenlijk dat anderen zouden kunnen denken dat sommige positivisten kil zijn. Kent zij kille positivisten? Is zij er soms zelf een? Is zij misschien bang dat anderen denken dat zij er een is? Heeft ze daarom maar besloten niet te argumenteren en alleen maar dingen te roepen en ‘nogal emotioneel’ te zijn?

Voort gaat haar jammerklacht.

Nadat ze dus heeft beweerd dat ik ‘hardvochtig oordeel’ over een gemaltraiteerd kind en ‘verzachtende omstandigheden’ heb weggewerkt, dat ik er op uit ben om te bewijzen dat ‘Hermans nooit gedeugd heeft’ en hem voor een ‘zielige mislukte filosoof’ en een ‘kille positivist’ heb uitgemaakt, komt ze ten slotte met de constatering dat ik blind ben voor het ‘misschien wel belangrijkste aspect van Hermans' schrijverschap.’ Zou dat dan misschien waar zijn? Zou ze op de valreep toch nog iets zinnigs te beweren hebben? Welk aspect mag dat zijn, dat ‘misschien wel belangrijkste’?

Ze citeert Adorno, die gezegd heeft dat het ‘in onze tijd een kwestie van moraal is om je thuis niet thuis te voelen.’ Daarmee zou Hermans' instelling zijn getypeerd. In zijn hele schrijverschap heeft hij deze moraal getoond: hij was ‘allergisch voor autoriteiten en valse sentimenten’, en dat maakte hem tot ‘een genadeloze criticus van de culturele en politieke restauratie die zich in de na-oorlogse periode voltrok’, en met zijn ‘ontluisterende visie op bezetting en bevrijding functioneerde hij decennialang als ons nationale morele geweten.’

Toe maar, toe maar.

En voor deze - overbekende - feiten zou ik ‘blind’ zijn geweest, en dat zou een gevolg zijn van mijn ‘knusse zondagschoolmoralisme’. Omdat ik er de moraal van een vrome kleuter op nahoud zou ik geen oog hebben voor Hermans' heroïsche en uiteraard onvrome en volwassen moraal, waarin geen enkele geborgenheid wordt geaccepteerd. ‘Opmerkelijk’, remarkable, noemt Pott dit koeltjes - in een late poging om zichzelf voor het oog van de lezer althans nog de schijn van distinctie en distantie te verlenen.

Maar waaruit blijkt dat ik, in filosofische zin, de een of andere geborgenheid erken? Uit het feit dat ik het wereldbeeld van een nihilist kritiseer, uit het feit dat ik een ‘naief’ begrip als wijsheid gebruik om iets over de beperktheid van dat wereldbeeld te zeggen? Houd je er de onnozele moraal van een vrome kleuter op na wanneer je, met de grimmige feiten welbekend, toch een dergelijk begrip probeert te hanteren?

Opmerkelijk vind ik dat Pott, nota bene uitgenodigd om een commentaar te schrijven, in haar hele stuk niet verder komt dan een verdraaiing van feiten, een grove en ongemotiveerde beschuldiging, loze beweringen en een al even loze kleinering tot besluit. Op welk niveau zij zich beweegt is in elk geval volkomen duidelijk geworden.

III

Wilbert Smulders schreef een interessant commentaar, dat hij Het charisma van een nuchterling noemde. Hij demonstreert een grondige kennis van Hermans' oeuvre en hij heeft visie.

Hij lijkt Hermans in bescherming te willen nemen tegen mijn kritiek en doet dat door een beeld te geven van de schrijver zoals hij hem ziet: als een waarheidzoeker, bijna als ‘een heilige van de waarheid’ - om een

[p. 81]

frase uit zijn stuk te gebruiken. Nuchterheid beschouwt hij als de grondhouding van de schrijver en hij noemt deze nuchterheid ‘de sleutel tot Hermans' gecompliceerde wereldbeeld’. Hermans is een nuchterling en daaraan dankt hij ook zijn charisma bij het literaire publiek.

Het is een verleidelijk beeld, van een onverschrokken denker, die alle feiten van zijn innerlijke hel onder ogen wil zien, van een bewogen moralist, een onvermoeibaar strijder tegen goedgelovigheid en bedrog, van een held eigenlijk, een ridder zonder blaam. Smulders lijkt ook zelf in de ban van het charisma dat hij de schrijver toedicht.

Maar er valt nogal veel weg.

Als je Hermans een ‘nuchterling’ noemt, moet je hem dan ook niet een ‘ontnuchteraar’ noemen, iemand die er genoegen in vond om te ontnuchteren? Men denke aan zijn uitspraak dat het schrijven van het slot van een roman voor hem niet een ‘katharsis’ was maar veeleer een ‘masochistisch delirium’, een genoegen dus dat hij beleefde aan de ontgoocheling, de ontluistering, de mislukking die zich daar voltrok.

Waar is, in dit beeld, Hermans' boosaardigheid? Waar zijn sarcasme? Waar zijn gelijkhebberigheid? Waar zijn verlangen om tegenstanders te vernietigen? Waar zijn zijn obsessies?

Waar is de romantische dichter? Waarde melancholicus? Waarde aarts-rationalist? Waarde snel gekwetste, waarde elke dag toch weer argeloze? Waar de eeuwig teleurgestelde, de eeuwig bedrogene?

Het beeld dat Smulders ontwerpt vind ik dus te simpel.

Hoe zou een wereldbeeld trouwens ‘gecompliceerd’ kunnen zijn als het louter en alleen door een nuchterling was ontworpen?

In zijn verlangen om Hermans in bescherming te nemen doet Smulders ook een poging om aan te tonen dat de schrijver wel degelijk het nodige van religie ‘begreep’ - door te stellen dat het religieuze tot de instincten van de menselijke soort behoort en dus ook tot die van het exemplaar Hermans, door uitte leggen dat Hermans niet de religie maar de confessionaliteit bestreed, door te wijzen op Hermans' fascinatie voor ‘super-ethische’ en duidelijk religieus geinspireerde figuren als Wittgenstein en Van Gogh, en op Hermans' beeld van de (moderne) heilige: in het niemandsland tussen geloven en weten, zonder toevluchtsoord.

Wanneer ik zeg dat Hermans ‘een weinig ontwikkelde opvatting over religie’ had, dan bedoel ik niet dat er iets mankeerde aan zijn instincten, en ook niet dat hij de confessionaliteit niet doorgrondde - dat deed hij maar al te goed - en ook niet dat er in de diepste lagen van zijn werk niets te vinden zou zijn dat met het begrip religie verbonden kan worden. (Reve herkende in Hermans zelfs een ‘religieus romanticus’, en verwees voor wetenschappelijke ondersteuning van zijn bewering naar Schenks The mind of the European romantics).

Hermans had een weinig ontwikkelde opvatting over religie, omdat hij het nodig vond zich te keren tegen een antropomorf godsbeeld - in De electriseermachine bijvoorbeeld. Voor iemand van zijn intelligentie en sensibiliteit is dat gewoonweg naief, en zijn agressie duidt erop dat hij zelf niet ‘los’ was van zo'n primitieve projectie. In Scheppend nihilisme bevestigt hij dat door te stellen dat een schrijver een alziende God in elk geval als ‘fictie’ zou moeten accepteren, zonder zo'n alziende en beoordelende instantie gaat het beslist niet.

Men herleze eens de gesprekken die de geologen in Nooit meer slapen voeren over evolutie of schepping, god en natuurwetenschap. Dat zijn echt de gesprekken van adolescenten, slimme jongens die nog buitengewoon onder de indruk zijn van de macht van het intellect en menen dat religieuze metaforen en beelden met de rede onklaar gemaakt kunnen worden. Dit is heel duidelijk Hermans' eigen benadering (en niet een

[p. 82]

poging om weer te geven hoe adolescenten over zo'n onderwerp plegen te praten).

Geïnteresseerd zijn in het idee dat god ‘denkbaar’ is, en dus ook ‘mogelijk’ zou moeten zijn; het beeld van de engelbewaarder letterlijk nemen en er een personage van maken, zoals hij in Herinneringen van een engelbewaarder doet... alles wijst er voor mij op dat Hermans niet zo'n geweldige antenne had voor wat ‘het spirituele’ wordt genoemd, en dat noem ik dan ‘een weinig ontwikkelde opvatting over religie’. Hetgeen het dus niet onmogelijk maakt dat er, zoals Smulders betoogt, in zijn werk naast een filosofische en morele ook zoiets als een religieuze gedrevenheid valt aan te wijzen.

Heel fraai en het meest belangwekkend in het commentaar van Smulders vind ik zijn uiteenzetting over de betekenis die Wittgenstein en Weinreb voor Hermans hebben gehad: Wittgenstein als een ‘heilige van de waarheid’, verpersoonlijking van bescheidenheid en integriteit, Weinreb als de duivel van het bijgeloof, de oplichter, de vleesgeworden corruptie. Smulders heeft het - krachtig sprekend - over de as Wittgenstein-Weinreb en noemt deze ‘de schaal waarop de hele Hermans kan worden afgezet’.

Hier culmineert zijn poging om de figuur Hermans anders te ‘kleuren’ dan ik het heb gedaan, hier is Hermans voor hem het duidelijkst een heilige van de waarheid, een man die alles op het spel zette, zijn hele ‘culturele kapitaal’, om Weinreb als bedrieger te ontmaskeren.

Ik vind dit een overtuigend pleidooi en ik denk dat ik in mijn essay een plaats had moeten inruimen voor dit aspect van Hermans' schrijverschap: zijn moralisme, zijn publieke gevechten, en wat daaruit valt af te leiden omtrent zijn wereldbeeld - waarbij ik dan waarschijnlijk zou moeten constateren dat ook dit moralisme past in het patroon van zijn obsessies.

Maar zou het mijn visie op het wereldbeeld van Hermans veranderen? Zou ik zijn uitspraken over de mens als chemisch proces minder pompeus vinden, zijn gescherm met de dogmatiek van de zinvolle en zinledige uitspraken minder gedateerd? Zou ik zijn mensbeeld minder eenzijdig vinden? Zou ik er plotseling wel de wijsheid in aantreffen - de gewone aardse wijsheid die zoveel schrijvers bezitten - die ik er tot nu toe in heb gemist? Zou ik tot het inzicht komen dat Hermans er niet altijd op uit is geweest om de werkelijkheid in de koker van zijn gelijk te persen?

Al met al lijkt het commentaar van Smulders me, met zijn nadruk op een aspect van Hermans' schrijverschap, vooral een aanvulling op hetgeen ik heb gezegd. Het is niet een betoog waardoor het mijne wordt weerlegd. Het laat mijn theses onverlet.