De Revisor. Jaargang 25

Anthony Mertens
Brief aan Thomése

Beste Frans,

Argwaan is goed, behalve als ze overgaat in paranoia, een vruchtbare bodem voor de theorie van de samenzwering. Begin jij nu ook neurotisch samenhangen te zien waar de wet van de toevalligheid heerst? Zou jij geen arwaan moeten koesteren tegen de idee van een economisch eedgenootschap, een loge die de dood van de literatuur als missie heeft? De titel van jouw essay, dat in de vorige Revisor staat afgedrukt, ‘De narcistische samenzwering’, gaf mij te denken. Het standpunt dat je verdedigt, is mij sympathiek. Wie zou geen pleidooi willen houden voor eersterangsliteratuur en wie zou het tweederangsgebrabbel niet willen uitroeien. Maar je beschrijving van het literaire klimaat, je theorie van de narcistische samenzwering, heeft het kenmerk van de calvinistische consequentie. Er klopt te veel.

Is het waar dat we voor het eerst in de geschiedenis de literatuur tegenover de niet-literatuur moeten verdedigen, zoals je schrijft? Je maakt je kwaad over ‘de spontane woordbagger van het ongearticuleerde (...), de arrogantie van de onwetendheid (...) de overmacht van het tweederangse dat zich heeft geëmancipeerd en inmiddels niet meer van wijken weet.’ Als lector van een uitgeverij, die dagelijks stapels ongevraagde manu-

[p. 81]

scripten te lezen krijgt, herken ik die woede. Je moest eens weten wat er van die spontane woordbagger allemaal niet uitgegeven wordt. Uitgevers mogen dan in jouw ogen tot die schamele groep van barbaroi behoren, die de ‘gevoelige en intelligente’ schrijvers hun publiek ontnemen en zelfs hun taal kelen, wees ervan overtuigd dat diezelfde uitgevers (zelfs met hun economische criteria) je ook veel ellende besparen, sterker nog, bereid zijn om met enthousiasme jouw werk te publiceren.

Ik las je essay aanvankelijk met instemming, zoals dat heet. Wie zou zichzelf niet graag rekenen tot die groep van fijngevoelige, intelligente, literair bevlogenen, die door de massacultuur van barbaroi, van ongediplomeerde knutselaars en zondagsschrijvers en lezers, het leven bijna onmogelijk wordt gemaakt. Je opstel was voor mij ‘een feest der herkenning’, om een formulering te gebruiken die je haat omdat ze een symptoom is van de kaalslag die door uitgevers en recensenten massaal op het terrein van de literatuur wordt uitgevoerd.

Al meer dan een kwart eeuw geleden schreef ik zelf een opstel (in het concurrerende tijdschrift Raster) waarin ik opzettelijk grof het narcisme in de literatuur aan de kaak stelde - ik noemde het toen subjectivisme, de niet te stuiten drang van schrijvers persoonlijke bekentenissen in de openbaarheid te brengen onder het alibi van de literatuur. Ik walgde van de teneur in de literaire journalistiek uitsluitend aandacht te hebben voor de mens achter de schrijver, waarbij diens werk hoogstens een vehikel was voor het schrijversportret. Vijfentwintig jaar geleden namelijk stond ik onder invloed van wat ik gelezen had bij de theoretici van de Frankfurter Schule. Ik was onder de indruk van wat Horkheimer en Adorno schreven over de cultuurindustrie. ‘De vanzelfsprekendheid van de kunst is verloren gegaan’, zo begon Adorno zijn Aesthetische Theorie. Deze beginzin zou een samenvatting van je essay kunnen zijn. Het lijkt of zij jou ook hebben beïnvloed. Hun geschriften waren een onafgebroken aanklacht tegen de verloedering waarvoor zoals zij het zouden noemen de ‘circulatieagenten’ en ‘pedagogen’ verantwoordelijk moesten worden gesteld. De onvervreemdbare kwaliteiten van de literatuur - en zij zochten die in de vorm, zoals jij in de stijl - werden door deze kapo's van de cultuurindustrie verkwanseld tegen modieuze thema's, verkoopbare topoi.

Dat we voor het eerst in de geschiedenis de literatuur tegenover de brabbeltaal van de massacultuur moeten verdedigen, lijkt me dan ook een wat boude bewering, eerder een stijlfiguur van de ‘werkbare’ onderscheiding dan een feitelijke constatering. Want niet alleen in de jaren dertig van deze eeuw hebben schrijvers en filosofen al geklaagd over de teloorgang van artistieke en literaire principes. Het zou niet moeilijk zijn om vanaf de achttiende eeuw (het begin van de markt, het begin van het onderscheid tussen literatuur en niet-literatuur) een lijst van argumenten aan te leggen die door schrijvers zijn aangevoerd tegen de vercommercialisering van de literatuur. De briefwisselingen tussen uitgevers en auteurs vormen zonder uitzondering een documentatie van tegengestelde artistieke en commerciële belangen.

Bovendien vraag ik me af of de literatuur zo nodig ‘verdedigd’ moet worden. Afgezien van de retorische vooringenomenheid van de slechte vijand, die in horden de tere vriend belaagt, lijkt mij een defensieve strategie sowieso al een nederlaag. Je essay las ik met instemming, als een feest der herkenning, maar toch knaagt er wat. Ik begrijp ook wel dat in een vlammend essay de nuancering geen prioriteit heeft, maar in de loop der jaren ben ik me een beetje gaan ergeren aan de wat al te apodictische opvattingen van Adorno en Horkheimer, niet vergetend dat hun opstellen indertijd mijn opvattingen hebben bepaald. Ik ben me dus ook een beetje gaan ergeren aan mijn eigen opvattingen

[p. 82]

over de belaagde experimentele literatuur die in de ogen van het grote publiek voor onleesbaar wordt gehouden.

Nog steeds voel ik me het meest aangetrokken tot ‘moeilijke’ boeken, waar je moeite voor moet doen om erin door te dringen, nog steeds vormen die ongewone boeken voor mij een ijkpunt in de literatuur. Ook in de afgelopen vijfentwintig jaar zijn die boeken blijven verschijnen, ondanks de toenemende vercommercialisering en economisering van de literatuur. En in mijn eigen ervaring wordt die literatuur helemaal niet belaagd, hoogstens door de tijdsdruk: ik moet tijd vrijmaken voor de boeken van Kis, Nadas, Tanizaki, Lindgren enzovoort. Met andere woorden: die vercommercialisering heeft er ook toe bijgedragen dat in de laatste vijfentwintig jaar - meer dan ooit tevoren - het beste uit de buitenlandse literaturen ook in de Nederlandse taal ter beschikking is gekomen. Eerder is er ook wat de toppen van de literatuur betreft bij mij de ervaring van het teveel ontstaan.

Ik lees alles wat los en vast zit: van de Panorama tot de Nieuwe Revue, van kitsjerige liefdesromans tot crimi's. Overdag, in de metro, op vakantie, in de wachtkamers, en geen enkel moment heb ik het idee dat die schund een aantasting vormt voor mijn literaire ervaring. Toppunt van geluk: in de vroege ochtend voorafgaand aan de dagelijkse beslommeringen de raadselachtige zinnen van Wallace Stevens absorberen, de duistere en tegelijkertijd zo heldere toonzetting van de dag. Wat me in mijn idées reçues (en ook in die van jou) tegenstaat is dat ‘wij’ (liefhebbers van de stijl en de vorm) en zij (de barbaroi van het gestamel, het ongearticuleerde geschreeuw, de stompzinnige consumentisten), zo tegenover elkaar worden geplaatst. In het dagelijks leven behoor ik tot de barbaroi (net zoals jij, je ontkomt er niet aan) die zijn passie voor de werelden van Nabokov, Calvino of Proust door de vercommercialisering niet minder heeft zien worden of verloren heeft. Ik ben geen liefhebber van het samenzweringsdenken, waar een eedgenootschap wordt verondersteld tussen uitgevers, critici, reclamespecialisten. Het antagonisme dat jij in je essay construeert en waaraan ik me uit gemakzucht zo graag overgeef, mist de nuancering: het betoog werkt mij te veel met abstracties, zoals De uitgever, De literaire kritiek, Het grote Publiek. Alsof er geen verschillen bestaan in De literatuur, tussen De uitgevers, De kritiek, Het Publiek. Alsof de strijd gaat tussen De literatuur en De nietliteratuur.

Ik moet denken aan de eindexamenklas van het gymnasium in 1966. In die klas van dertig leerlingen zaten drie vrienden met wie ik die passie voor literatuur deelde. De andere zeventwintig lazen ook Plato, Homerus en Vergilius. Ze lazen voor de literatuurlijsten ook Saint Exupéry, Gide, Thomas Mann en Virginia Woolf. Maar voor hen bleef het verplichte kost, hun scherpe intelligentie richtte zich op andere gebieden van kennis. Uitstekende advocaten, wiskundigen, artsen zijn eruit voortgekomen, die ook nog wel eens een boek lezen, maar die er niet - zoals ik - hun leven ervan laten afhangen. Nooit zou ik aan hen terugdenken als aan barbaroi, brabbelende vijanden van de literatuur. Die drie vrienden heb ik na het examen niet meer teruggezien, ik weet niet wat ze doen, maar ze behoren ongetwijfeld tot die kleine groep van geestverwanten, die - het zou me niet verbazen - inmiddels ook genoten hebben van ‘Haagse Liefde & De Vieze Engel’. En voor die kleine groep van laten we zeggen twintigdertig duizend lezers is een verdediging van de literatuur niet nodig. Die worden niet van de wijs gebracht door het spektakel van de toptienlijsten, de flapteksten, de talkshows, de reclamespots. Voor die groep maakt een uitgeverij als de onze (die van jou en mij) de boeken waarvan we houden of waar we nieuwsgierig naar zijn: van Plutarchus of Vitruvius, waarvan we in onze gymnasiumtijd geen kennisnamen, tot Bernlef,

[p. 83]

Van der Heijden, Rosenboom en Thomése. Deze boeken, schrijf je aan het begin van je essay, zijn niet bestand tegen de massaliteit, ze lijken aan dezelfde criteria te moeten voldoen als waar de pulp aan wordt beoordeeld: hun marktwerking. Die boeken, schrijf je, vinden hun publiek nooit. Vergis je niet in de verfoeilijke marketeers, ze hebben al een nieuw plastic woord uitgedacht: niche marketing. Hoe vind ik mijn doelgroepen? Met hun technieken weten ze de kleinste populaties te benaderen. De liefhebbers van de klassieke literatuur maken zich kenbaar door een insteekkaartje in te vullen, waardoor ze op de hoogte worden gehouden van de uitgaven die hun zullen interesseren.

We moeten accepteren dat de doelgroep voor de literatuur nooit groot zal worden (ik moet hier een vooroordeel bijstellen, mijn barbaristische pedagogische vooroordeel dat je een publiek zou moeten opvoeden, het utopische ideaal dat iedereen een passie zal opvatten voor De Grote Literatuur), zoals we ook kunnen vaststellen dat het publiek voor filosofische, essayistische, experimentele literaire teksten nooit omvangrijk is geweest. Zoals we moeten vaststellen dat de invloed van die teksten duizenden malen groter is dan het aantal lezers dat er kennis van genomen heeft. Zelfs bij het grote publiek zijn de ideeën van Freud, Sartre of Marx doorgedrongen, al zijn ze daar versteend tot clichés. Altijd zijn er uitgevers geweest die geld wilden verdienen, maar dan met hun passie voor grote literatuur (anderen weer met kook- en tuinboeken, waar heel wat meer geld mee te verdienen valt). Altijd zijn er critici geweest die van de literatuur niets begrepen en anderen, die door hun kennis en belezenheid zorgvuldig hun oordelen hebben geveld.

Beste Frans, ooit kreeg jouw boek massale belangstelling door toedoen van een zeer commerciële onderneming als de ako. Ik prijs me gelukkig dat zelfs commerciële instituten als de Libris en de ako boeken onder de aandacht weten te brengen, waarvan de literaire waarde onomstreden is. Ik weet ook wel dat dat een aandacht is die snel wegebt. Maar intussen hebben we mede door jouw tijdelijke commerciële succes twee dichtbundels en een essaybundel voor ons eigen (het jouwe en het mijne) genoegen kunnen uitgeven.

Voor ik nu weer terugkeer tot het barbaroi-bestaan (want als lector van de uitgeverij, als voormalig criticus, als voormalig pedagoog en jurylid, ben ik me er maar al te zeer van bewust dat ik, zoals je schrijft, van ‘buiten de literatuur’ kom en behoor tot dat leger van ‘kleine carrièremakers, die meedobberen op de golven die door anderen worden gemaakt’), voor ik nu dus terugkeer tot mijn collaborerende werkzaamheden, zou ik je nog een citaat willen voorleggen van Enzensberger, die late nazaat van de Frankfurters, ooit aanklager van de bewustzijnsindustrie. Hij weigert zich nog langer pessimisme aan te laten pratem waar het de literatuur betreft. Ooit behoorde hij tot de onuitroeibare groep van laudatores temporis acti, waar jij nu ook deel van blijkt uit te maken. In het essay waaraan ik zijn citaat ontleen (‘De teloorgang van de recensent’), vind je daar de rudimenten nog van die volledig overeenstemmen met de strekking van je betoog. Maar Enzensberger heeft zich het recht van de inconsequentie toegestaan, dus eindigt zijn wat bittere schets van het literaire klimaat met een montere conclusie, d1e geheel niet consequent uit het voorfgaande van zijn redenering volgt. Lof der inconsequentie is de titel van de bundel waarin het door mij aangehaalde essay staat. Een titel, d1e me de bundel heeft doen aanschaffen: het recht op inconsequent leven, het inconsequent lezen lijkt mij een bevrijding uit het corset van de ideologie hoe het leven geleefd moet worden als je af zou moeten gaan op wat je jezelf voorschrijft. ‘De literatuur,’ schrijft Enzensberger aan het eind van zijn essay, ‘is echter weer geworden wat ze vanaf het begin was: een zaak voor een minderheid. Die reductie tot haar ware grootte heeft ook iets ontlastends. De schrijvers kun-

[p. 84]

nen hun representatieve maskers die ze lange tijd droegen, afschminken. Het ware, het werkelijke publiek, een minderheid van tien tot twintig duizend mensen die zich niets wijs laten maken, dat publiek heeft zich allang losgekoppeld van de grote media.’ Dit grote publiek is slechts ontvankelijk voor de propaganda van de mond-tot-mond reclame, die even kosteloos als onbetaalbaar is. En die mond-tot-mond reclame, gewaardeerde Frans, is slechts mogelijk als (sommige) uitgevers er telkens weer in slagen geheimtips voort te brengen. Wat mij betreft hoef je je niet te laten schminken, Frans, of een masker op te zetten om het grote publiek te behagen, al zul je mij niet horen wanneer jij jezelf ook even schaart onder die luizige groep van stukjesschrijvers of talkshowgasten. Dat recht op inconsequentie gun ik je graag.

Hartelijks, Anthony