De Revisor. Jaargang 25

P.F. Thomése
Futloze mannen, vrouwen met pit

De literaire kritiek - ooit was het denken in het groot. Tegenwoordig is het een schamele broodwinning op schrale grond. Er is iets aan de krantenkolom wat de menselijke geest geen goed doet. Hij is te smal, denk ik, waardoor het machtige inzicht bij voorbaat wordt afgeknepen en in dunne regeltjes miezerig van de pagina sijpelt.

De limiet van de krantencriticus ligt op duizend woorden, daarbuiten heerst het onbetreden wit, het blanco van het nooit gedachte. Die duizend woorden, ze kunnen nauwelijks op tegen wat er niet wordt gezegd - het blijven gehuchtjes van denken, door woestijnen van niet-weten afgesneden van de werelden van de geest.

Ook al wil de krantencriticus anders, hij kán niet anders. Wanneer hij voor het afgekaderde niet geschikt denkt te zijn, dan wordt hij hiervoor wel geschikt gemáákt. On the origin of species - ook de evolutie van de literatuur kent haar kippenvleugeltjes. Zoals een kip geen hoge vlucht meer neemt, zo gaat een krantencriticus vanzelf gedachten ontwikkelen die passend zijn, d.w.z. smal genoeg voor een kolom.

Het rudiment van zijn vleugels is alleen nog terug te vinden in de Eerste Alinea. Iedereen weet dat het werk van een krantencriticus bestaat uit het navertellen van andermans boeken, d.w.z. zeggen wat een hoofdpersoon toen en toen deed en wat er daarna gebeurde. Kritiek in de krant komt derhalve neer op het terugbrengen van een boek tot ca. één procent van zijn oorspronkelijke grootte. Deze ene procent, weergegeven in duizend woorden, wordt in de krant de ‘inhoud’ genoemd. Het is wat je overhoudt wanneer je de literatuur wegdenkt. Het is van Godot zeggen dat hij niet kwam of van de Drie zusters dat ze naar Moskou gingen. Dit noemt de krantencriticus ‘iets te vertellen hebben’.

Maar aan de Eerste Alinea kun je nog zien dat de kip ooit een kop moet hebben gehad. De Eerste Alinea bevat namelijk altijd iets wat lijkt op een aanzet tot een gedachte - alsof de krantencriticus zich gereed maakt voor een hoge vlucht. Je hoopt... tegen beter weten in... en je vindt het toch een beetje jammer dat het hele zaakje alwéér aan de grond blijft.

Zo leefde ik op een mooie dag in april helemaal mee met Aleid Truijens, toen zij het erop waagde en in de Volkskrant de literatuur van ‘het laatste decennium’ aan een nadere beschouwing wenste te onderwerpen. Waar zie je zoiets nog? In de almanak van Snoecks komen ze tot een ‘jaaroverzicht’ en ik heb wel eens een Literair Klimaat onder ogen gehad waarin een keur aan

[p. 85]

uitverkorenen onder leiding van Yves van Kempen en Anthony Mertens liefst vijf jaar overschouwde - maar dan heb je het met de kritische krachtpatserij ook echt wel gehad. Een heel decennium in een keer, dat beloofde een vogelvlucht zonder weerga te worden.

Het begon goed. ‘Waar blijven ze toch, de nieuwe mannen in de literatuur?’ Een geile zin vind ik dat. Je leest er het ongeduldige smachten aan af. Tien jaar zit Aleid Truijens al te snakken naar een Echte Schrijver, Een Man Die Het Kan, en wat knjgt ze? Allemaal mietjes. ‘Tamelijk jonge mannen, en toch al aan het eind van hun Latijn,’ klaagt ze onbevredigd. Wat moet ze ermee? ‘Aan een vrouw durven ze zich niet te binden.’ Nee, ze vindt het schrijvend manvolk behoorlijk ‘futloos’. En het ergste is, ‘ze willen maar één ding’, nee niet dát (was het maar waar), nee, ze willen tegenwoordig niks anders dan ‘schrijver zijn’.

Zo had ik er nooit naar gekeken. Mijn gedachten dwaalden af, ik probeerde me voor te stellen of het waar kon zijn. Hadden zich de afgelopen tien jaar tijd inderdaad louter mietjes aangediend - van die futloze types die, zoals Aleid Truijens ze karakteriseert, ‘met een reisbeurs op stap [gaan] om indrukken op te doen in verre oorden en katers te verwerken op internationale congressen’? Dat klonk niet best, daar had ze gelijk in.

Ik dacht aan de schrijvers die mij waren opgevallen, maar ik had blijkbaar tien jaar lang op een ander spoor gezeten. In Het dikke hart van Tonnus Oosterhoff en Gewassen vlees van Thomas Rosenboom - de twee beste romans van de laatste jaren - komt bij mijn weten geen enkel internationaal congres voor, al durven de hoofdpersonen zich inderdaad niet aan een vrouw te binden. Verrek, zou ze dan toch -? Snel las ik verder om te zien of deze twee geliefde schrijvers wegens bindingsangst door Aleid Truijens als ‘futloos’ werden verworpen.

Ze werden niet eens genoemd! Hum, de laatste tien jaar bespreken en de beste boeken overslaan. Maar goed, er waren in al die tijd wel meer schrijvers ten tonele verschenen die er wat mij betreft toe deden. Arnon Grunberg (Blauwe maandagen, verder niks), Allard Schröder (Raaf), Leon Gommers (De hondewacht) om eens een heterogeen rijtje te noemen - toch geen typische reisbeurs- en congresschrijvers, dunkt me. Maar nee hoor, Aleid Truijens nam ze in haar vogelvlucht niet waar. Zelfs erkende enfants chéris van de vaderlandse pers als Marcel Möring en Dirk van Weelden bleven onopgemerkt, evenals het doodgeknuffelde bête noir hoe-heet-ie-ook-alweer Joost Zwagerman. Ook politiek-correct bejubelde nieuwkomers als Hafid Bouazza en Abdelkader Benali werden door haar zonder meer genegeerd. Peter Verhelst (De kleurenvanger) ontbrak namens heel België, Nanne Tepper (De eeuwige jachtvelden) namens de provincie, Kees 't Hart (Blauw Curaçao) namens De Revisor en René Huigen (Hartsoeker) namens zichzelf. En om het helemaal mooi te maken zag ik ook mijzelf ruimschoots over het hoofd gezien.

Ik gooide mijn gedachten over een andere boeg. ‘Ze debuteren wel, de laatste jaren, maar je hebt zelden de indruk dat het nodig was,’ schreef Truijens. Hier had ik een clou. Doelde ze dan wellicht op de destijds overdreven royaal ontvangen maar thans vrijwel vergeten feestjesschrijver Ronald Giphart? Dat was de futlooste schrijver die ik in dit verband kon bedenken. ‘Tamelijk jong en toch al aan het eind van zijn Latijn’, ook deze kwalificatie leek mij op hem perfect van toepassing. Of had ze het begrepen op de nog altijd ‘tamelijk jong’ ogende J.J. Voskuil? Want als het op congressen aankwam, kende deze kubistisch-realistische voorman van de futloze veelschrijverij zijn gelijke niet.

Maar Aleid Truijens had in haar kippendrift een heel andere lijn te pakken gekregen. Volgens haar was de literatuur in de laatste tien jaar ongemerkt gedomineerd geraakt door een lafhartig undercover gezel-

[p. 86]

schap bestaande uit Arie Storm, Tommy Wieringa, Michel Boll, Matthijs Deen, Herman Stevens en Sipko Melissen. Niemand heeft waarschijnlijk iets van deze infiltratie gemerkt, maar dat was voor Aleid Truijens eens te meer een reden om heldhaftig op dit stiekeme zestal in te hakken. Echte mannen komen er tenminste voor uit, moest ze hebben gedacht waarna ze deze futloze congresgangers met een grandioos gebaar de literatuur uit zwiepte. (Te vrezen valt dat van sommigen van hen hierna weinig meer vernomen zal worden.)

Wie iets aanvalt, moet ook iets verdedigen. Dat doet Aleid Truijens dan ook manmoedig. ‘Wie op zoek is naar schrijvers die iets te vertellen hebben, komt het laatste decennium vanzelf bij vrouwen terecht: Maria Stahlie, Manon Uphoff, Rascha Peper, Nelleke Noordervliet.’ Dat was even slikken, van niet weinigen van deze vrouwen met pit had ik behoorlijk slechte boeken gelezen. Maar ik ben dan ook nooit op zoek geweest naar schrijvers ‘die iets te vertellen hebben’ - zijnde Aleid Truijens' hoogste lof. Ik hoef namelijk nooit boeken samen te vatten in duizend woorden, dat is: honderd procent literatuur afknijpen tot één procent ‘inhoud’. Iets te vertellen, dat heeft iedereen. Maar wat iemand te vertellen heeft, kan ook op een a-4'tje, zoals de krant dagelijks op voortreffelijke wijze laat zien.

Daarom blijf ik - heel unzeitgemäss - liever op zoek naar schrijvers die de kunst van het schrijven verstaan.

Aleid Truijens: ‘Futloze vaderzoekers’. De Volkskrant, 17 april 1998, pag. 27; fl. 2,-