De Revisor. Jaargang 25

[p. 28]

Heleen Pott
Bruintje Beer op de divan

Omdat Oek de Jong zich bij zijn studie van Hermans' persoonlijkheidsstoornis vooral baseert op De electriseermachine van Wimshurst, heb ik dat verhaal weer eens uit de kast gehaald. Het bleek nog onverminderd briljant en hartverscheurend. Briljant vanwege het vernuft waarmee Hermans de achtergronden van zijn eigen malicieus-narcistische psyche analyseert. Hartverscheurend vanwege de jeugdige hoofdpersoon Richard, die zich verdedigt tegen vernedering en eenzaamheid door zijn liefdeloze omgeving te haten en zichzelf te troosten met megalomane wraakfantasieën.

Wanneer het verhaal over de elektriseermachine in de mémoires van Carl Gustav Jung had gestaan, dan had Oek de Jong het waarschijnlijk net zo hartverscheurend gevonden als ik. Maar nu het gaat over de kinderjaren van Hermans, ziet hij er de obsessies doorheen schemeren van de latere, agressieve positivist wfh. Zijn oordeel over de arme Richard wordt meteen hardvochtig, verzachtende omstandigheden worden weggestreept, Hermans heeft natuurlijk ook als kind al niet willen deugen. De Jong vindt hem maar een verwende aansteller, een drammerig ventje dat geen enkele dankbaarheid kent. Wie te hoge verwachtingen heeft moet wel telkens ontgoocheld raken, suggereert hij. Dat komt ervan, als je stampvoetend op de wereld bent gekomen en meent dat je overal recht op hebt (De Jong, p. 22). Met andere min of meer autobiografische afsplitsingen van Hermans heeft hij al even weinig voeling. Neem eens een hapje honing, raadt hij Alfred Issendorf (Nooit meer slapen) aan. Arthur Muttah (De tranen der acacia's) krijgt te horen dat het iets zegt over jezelf, wanneer er niemand van je houdt. Want in de wereld van Oek de Jong, waar alles in evenwicht is: hemel en aarde, licht en donker, mmannelijk en vrouwelijk, verstand en gevoel (vgl. De Jong p. 22), daar ligt het kennelijk helemaal aan jezelf als je niet gelukkig bent.

Wat irriteert aan de lezing van De Jong zijn drie dingen. Ten eerste: hij wil zo graag bewijzen dat Hermans nooit gedeugd heeft, dat hij niet meer leest wat er staat. Want Hermans' alter ego uit De electriseermachine is helemaal niet stampvoetend ter wereld gekomen - toen ik klein was, was ik net als Bruintje Beer, zegt de verteller op de eerste bladzij. En zo ‘hoog gespannen’ zijn zijn verwachtingen aanvankelijk ook niet. Hij wil gewoon dat zijn moeder van hem houdt, dat zijn vader trots op hem is en dat zijn klasgenoten hem respecteren. Maar hij heeft de pech dat hij de verkeerde ouders heeft getroffen en opgroeit in

[p. 29]

een bekrompen, kleinburgerlijk milieu. Daar kan geen kinderziel tegenop. Geminachte kinderen worden wraakzuchtige volwassenen.

Ten tweede: van mij mag Oek de Jong Hermans best op levensbeschouwelijke gronden onderuit halen - geen enkele auteur is heilig, de literaire canon is niet ideologievrij, Merlijn is ter ziele. Maar waarom hij in een succesvolle schrijver per se een zielige mislukte filosoof wil zien, is mij een raadsel. Hermans is volgens De Jong een liefdeloze logisch-positivist, zo'n typische mannelijke, rationalistische intellectueel voor wie het denken de hoogste realiteit en de hoogste waarheid vertegenwoordigt (De Jong p. 21). Maar een auteur die de mens een ‘eeuwig bedrogene’ noemt, de wereld een chaos, de werkelijkheid onkenbaar, de taal niet in staat om contact te maken met de realiteit - die klinkt niet precies als een nuchtere, kille positivist, ook al noemt hij zich om de haverklap zo. Eerder als een Schopenhaueriaan, of als een existentialist vlak nadat hij Wittgenstein gelezen heeft. Natuurlijk, Hermans was verliefd op machines en op natuurwetenschap, hij noemde de mens een chemisch proces - maar in interviews legde hij uit dat de wetenschap weliswaar ‘werkt’, maar toch slechts het oppervlak van de wereld ordent en niet meer dan een ‘accident’ is. Literatuur is ook een poging tot ordening, maar dan puur subjectief. Dat klinkt allemaal niet erg intellectualistisch; eerder nogal emotioneel. Het lijkt me hier om een wereldbeebd te gaan waarin niet de almacht van de ratio, maar juist de beperktheid ervan centraal staat. Je vindt zo'n mix van wetenschappelijk materialisme en filosofische radeloosheid behalve bij Hermans en Schopenhauer ook bij Nietzsche, bij moderne denkers als Sartre en Camus, en met wat goede wil zelfs bij Wittgenstein en in het postmodernisme. Ergens in de vorige eeuw is de vanzelfsprekende correspondentie tussen denken, taal en werkelijkheid gaan wankelen. Sindsdien zijn wij niet meer thuis in het universum, de hemel is leeg, het denken is dakloos geworden, en dat resulteert in angst, verwarring, chaos, paranoia, eenzaamheid: allemaal emoties die wijzen op een verlies, op een permanent gefrustreerd verlangen om ergens thuis te komen. Niet toevallig zijn dat precies de emoties waar Hermans' werk om draait.

Ten derde: Adorno heeft ooit gezegd dat het in onze tijd een kwestie van moraal is om je thuis niet thuis te voelen. Hermans' instelling kan niet doeltreffender getypeerd worden. Hij voelde zich in het Nederland van de geestelijke wederopbouw niet thuis en zijn allergie voor geborgenheid, autoriteiten en valse sentimenten maakte hem een genadeloze criticus van de culturele en politieke restauratie die zich in die naoorlogse periode voltrok. Terwijl de natie zich zo gauw mogelijk als een gelukkig gezinnetje probeerde te hergroeperen, stond hij knorrig aan de kant. Met zijn ontluisterende visie op bezetting en bevrijding functioneerde hij decennialang als ons nationale morele geweten, en in retrospectief heeft hij op alle punten gelijk gekregen. Het is opmerkelijk dat Oek de Jongs knusse zondagschoolmoralisme hem blind heeft gemaakt voor wat misschien wel het belangrijkste aspect van Hermans' schrijverschap is.