De Revisor. Jaargang 24

[p. 105]

Margreet Schouwenaar
Brief

Zo een brief een titel had, zou ik deze titelen: bij wijze van spreken. Veel verder komt een dichter tenslotte niet. U vraagt mij meer. U vraagt om in Gorters voetspoor een persoonlijk poëtisch manifest te schrijven. Echter, niets is zo aan verandering onderhevig als mijn opvatting en mijn verklaringen belichten in het beste geval slechts de gratie van mijn onwetendheid. Over wat poëzie is, kan, moet en vermag ik niets te weten. Ik schrijf het en dat is blijkbaar, zo deed uw vraag mij beseffen, iets anders.

Maar laat mij u ter wille zijn. Wat Gorter in zijn persoonlijk manifest duidelijk maakt is dat de poëzie bestaat als zijnsvorm. Natuur! Aard? Hoedanigheid? Hoe dan ook, als iets dat gevonden en gevoeld kan worden. Meer nog! Niet alleen de zijnsvorm maar zelfs de wetten waarnaar deze beweegt dienen gerooid en opgebracht.

Ik zal u vertellen dat ik wel voetsporen wil betreden zolang zij maar niet bewijzerd zijn. Elke wegwijzer doet mij zoeken naar de niet bij name genoemde plaats. Ook en misschien wel juist in het woud der voorgangers waar zich, zo u weet, een onherroepelijk net aan bewijzering bevindt. Onontkoombaar zijn de routes, de duidingen, de wendingen. En zelfs de dwalingen zijn in richtingen vastgelegd. Zijwaarts, rechtsom, rechtsaf, linksaf, links, linksom? Hoeveel zwenkingen kan men aanwenden?

Nu wil het wonder. Zoals alle kunst begint ook de literatuur steeds opnieuw. Waar dan ook. Op een punt ergens in het woud, ergens in de ruimte vindt haar schepper iets dat iets is en ook iets anders. Het gebladerte is onuitputtelijk. De mogelijkheden bij voortduring ongekend.

Het wezen van de poëzie, om een term te gebruiken waar Gorter mee uit de voeten zou kunnen, houdt zich immers buiten elke formule. Zo bewerkstelligt zij haar massa. Haar keur. Haar mysterie. Met enig gevoel voor lyriek zou ik kunnen beweren, en daarmee in Gorters voetspoor gaan, dat poëzie het zoeken naar het wezen der dingen is en dat dat beproeven op zijn best schoonheid oplevert. En natuurlijk de ook u bekende rijmelarij. Verloren lopen is tenslotte geen garantie op het begaan van onbetreden paden.

Vraag mij niet of ik het wezen der dingen zoek, en zelfs niet of ik schoonheid beoog. Ik ben te zeer doortrokken van het vluchtige, het vergankelijke, de kier in de gewoonte die een glimp laat vangen van iets dat iets is maar ook iets anders kan zijn, zodat het gewone niet aan gewenning kan raken.

[p. 106]

Zo stond ik in de rij bij een grootgrutter en besteedde mijn met wachten verbeuzelde tijd aan het staren naar andermans schoeisel. Flat, kist en schuivers stonden voor mij opgesteld. Nu doet het verschijnsel zich voor dat iets wat voor langere tijd aan geconcentreerde aandacht onderworpen wordt morrelt aan het perspectief. De dingen verschuiven, vergroten, verkleinen. Wenden. ‘Kijk maar, er staat niet wat er staat,’ schreef al eens een groot dichter. Ook niet bij de grootgrutter. De in mijn blik gevangen schoenen gaven onverwacht, als de kaalhoofdige heer die bij nadere beschouwing een blote dame blijkt te zijn, of andersom, wie kent het plaatje niet?, een ander zicht op de mij omringende werkelijkheid. De schappen schreeuwden met hun bedwongen blikken om hulp. De zoetwaren bevingerden langsschuivende billen, heupen, dijen. Hetovervloedige chroom keek ijskoud toe. En in deze ontrukte werkelijkheid zag ik hoe de modieus geblokte, gestreepte en van Disney betrokken kousen de hiel, zo u weet het uiterste plekje van menselijkheid, het meest tere, het meest kwetsbare, aan het oog onttrokken. Hoe fragiel de mens. Hoe doorzichtig in zijn onopzettelijkheid. Hoe dierlijk in zijn verhulling. Welke pijl wenst de kop van Donald Duck te doorboren? Wie vermoedt weekheid achter een tijgerprint? Hoe slim de mens. En hoe vernepen. Opeens deed de nering zich voor als een vesting die eeuwig op de kleintjes blijft letten. Sterker nog: moet letten. Ik haastte mij naar huis.

Uit dit voorbeeld mag blijken dat niets zo vruchtbaar voor de gedachtevlucht is als de kier. Het aanstaan van de gedachten. Het wijken van de blik. Waar dan ook. In de muil van het gewone ontgrendelt de werkelijkheid. Even lijkt de wereld zich te vernieuwen. Even kan ik als toevallig, belangeloos passant vanuit een onbekommerde bemoeienis een gebeurtenis gadeslaan. Een gebeurtenis zonder klare zin, losgerukt aan de opeenvolging die historie uitmaakt. Een detail daardoor, ontvankelijk, los van functie en betekenis. Een verdwaald voorval. Een treffen. Eén die aanspreekt omdat zij mij raakt, omdat zij op mij betrokken is.

Details smiezen over godgans. Ik besef het. Ik ben de wereld. De wereld wrikt. Beweegt. Ik zie de opening. Ik blijf staan. Ergens. In de ruimte. Er is iets dat is en ook iets anders kan zijn. Ik kijk.

Poëzie zet de wereld stil. Even. Om te roeren, te reppen, te poeren. Om gaande te raken, om aan te leggen.

Zie mijn onmacht. Hoeveel woorden heb ik nodig om te raken? Om een betoog een moment stil te leggen?

Straks, bij herlezing, als ik staar in het wit tussen de woorden, zie ik de lekken, de gaten. De mazen, de putten. De ogen. De leemte. Daar begint het opnieuw. Dat is zo ik iets beoog, wat ik beoog. Beweging. Om achter de zinnen te komen. Bij wijze van spreken.

Laat mij het u stilgelegd zeggen.

[p. 107]

Ten einde schrijven

Er wordt gepraat.
Spraak als eerlijk en eerzaam, als
klein, mijn, als laag, liggen voor de raap.

De lip spijst het woord te zeker. Ten hoogste
laat een zin vermoeden wat haar dampend
vergelijk stijft.

Omdat, daarvoor, daartoe, derhalve
de wereld gebeuren moet, op moet,
over moet, aan de hand, volstrekt
aan de hand moet.

En? De handen
warmen aan het vlammen van een pen, aan
de luwte van een schrift, publiekelijk
de stilte zoeken, het mondstuk lichten
om een laaiend woord.

Je weet maar nooit waar broden breken,
tafels lijken, stoelen zich verspreken
in vouw, klap, rol, in voltaire, crapaud,
dormeuse,

waar de dag is vergeven

Wat tussen de zede staat te lezen.

Mogelijk doet leven. Ook kruim kan men
eten. Het is van brood verleden,
maar branden doet het niet.

Pak een stoel. Neem een pen. Zit de dingen
tegen.

Bij wijze van spreken.