De Revisor. Jaargang 24

[p. 100]

Tonnus Oosterhoff
Het Boek bestaat maar laat zich niet schrijven

Mijn voorstelling van ideale literatuur ontleen ik aan de betoverende verbeeldingen van de joodse mystiek over de Torah, zoals die beschreven staan in het werk van Gershom Scholem. Achter de geschreven boekrol zien de kabbalisten een oorspronkelijke, essentiële, immateriële Torah van goddelijke letters die zelf configuraties zijn van goddelijk licht. Door een proces van materialisatie komen ze tot ons, zich eerst verdichtend tot namen van God en aanroepingen tot Hem; dan beginnen ze zich opnieuw te rangschikken tot uitspraken over aardse gebeurtenissen en zaken. De concrete verhalen en geboden zijn een vertaling van lagere orde. Die is in onze wereld begrijpelijk en nuttig, maar de toegewijde student weet dat ze enkel de wijnzak is waarin de wijn van de ware Torah bewaard wordt.

Er is nog een ander, met het vorige samenhangend beeld uit de joods-mystieke traditie dat me zeer treft: de Torah als levend organisme. Volgens een vroeg Chassidisch geschrift was het boek voor de schepping een incoherente hoop letters. Pas toen er dingen begonnen te gebeuren regen die zich aaneen tot de tekst die wij nu kennen. En als er in plaats daarvan een andere gebeurtenis had plaatsgevonden, dan zouden er andere lettercombinaties zijn ontstaan, want weet dat de heilige Torah Gods oneindige wijsheid is.

Volmaakte literatuur wordt niet geschreven, maar ontstaat aan de wereld en verandert daarin.

Deze opvatting van literatuur wordt levensecht, komt werkelijk tot leven, in het proza van Bruno Schulz. (Ik weet niet in hoeverre Schulz, een geassimileerde Poolse jood, direct beïnvloed is door de kabbalistische beschouwingswijze, maar hij werkt zeer in dezelfde geest.) Het eerste hoofdstuk van zijn roman Sanatorium Clepsydra is de beschrijving van wat hij - of liever zijn hoofdpersoon Jozef - het Boek noemt, een levend geschrift. Jozef is nog een klein kind als hij het ontdekt.

In volle pracht lag het op vaders bureau, en hij verdiepte er zich stil in en wreef met een belikte vinger geduldig langs de bovenkant van de overdrukplaatjes - tot het blinde papier begon te nevelen en te vertroebelen, er in een zalige sensatie iets opdoemde en plotseling in zijdevlokken afschilferde en een gewimperd randje van een pauweoog zichtbaar werd, en de blik

[p. 101]

bezwijmend in een maagdelijk gloren van goddelijke kleuren afdaalde, in een betoverend vocht van het zuiverste lazuur.

O, dat opklaren van het oogvlies, o, die invasie van licht, o gezegende lente, o vader... Soms stond vader op en ging weg. Dan bleef ik alleen met het Boek, de wind trok door zijn bladzijden en de beelden stonden op.

En wanneer de wind zo stil met de vellen bladerde en kleuren en figuren omhoogwoei, voer er een rilling door de kolommen van de tekst en stegen tussen de letters zwermen zwaluwen en leeuweriken op. Zo vloog het boek weg, bladzijde voor bladzijde verstrooiend, en werd zachtjes in het landschap gezogen, dat het met zijn kleurenpracht verzadigde.

Volmaakte literatuur is een levende structuur die de oneindigheid en eindeloosheid van de wereld doet ervaren en deelachtig maakt, de grenzen tussen binnen en buiten opheft, de werkelijkheid verandert en met haar verandert.

Maar nu een heel andere vraag: is zulke ideale literatuur in de betere boekwinkel verkrijgbaar? Bestáát het Boek? In het eerste hoofdstuk van Sanatorium Clepsydra, dat ik hier als een gelijkenis over ideale literatuur opvat, beschrijft Jozef de hier geciteerde ontmoeting als een herinnering uit zijn vroegste jeugd. Plotseling verdwijnt het Boek evenwel. Als hij het later, hoewel nog steeds kind, terugvindt blijkt het niet meer dan een ingenaaide stapel geïllustreerde advertentiebladen te zijn! Iedere dag worden er bladzijden uitgescheurd om het vlees van de markt en vaders middagboterham in te verpakken.

Nog steeds oefent het Boek een meeslepende magie uit op de jongen, maar er is wel wat veranderd. Iets kunstmatigs is in het leven geslopen dat het Boek voortovert. Er is een verschil aan het ontstaan tussen Jozefs dagelijks bestaan en de visioenen die het Boek laat zien. Desondanks blijft hij het Boek vereren als het Origineel.

Hoe onverschillig waren alle boeken me geworden. Want gewone boeken zijn als meteoren. Elk heeft zijn moment, het moment wanneer het met een schreeuw opvliegt als een feniks, brandend in al zijn bladzijden. Voor dat ene ogenblik, dat ene moment houden we later van ze, hoewel ze dan nog slechts as zijn. En in bittere berusting trekken we een enkele keer laat door die afgekoelde bladzijden en nemen klepperend als met een rozenkrans hun dode regeltjes door.

De exegeten van het Boek stellen dat alle boeken naar het Origineel streven. Ze leven slechts een geleend leven dat op het moment van de vlucht naar zijn oude bron terugkeert. Dit betekent dat er boeken verloren gaan, terwijl het Origineel groeit. We willen de lezer evenwel niet met een uiteenzetting van de doctrine vermoeien. We zouden slechts op één ding de aandacht willen vestigen: het Origineel leeft en groeit. Wat volgt hieruit? Welnu, wanneer we ons geschrift de volgende keer openslaan, wie weet waar Anna Csillag en haar getrouwen zich dan zullen bevinden!

[p. 102]

Anna Csillag is een vrouw die in een advertentie getuigt van de baat die ze had bij een eigenbereid haargroeimiddel; ze wordt afgebeeld met haar tot op de enkels, omringd door zwaarbehaarde mededorpelingen.

Als een door broodinpakken gehalveerde stapel mottige advertentieblaadjes de levende Torah kan zijn, welke tekst is dan uit te sluiten van het predikaat ‘ideale literatuur’? Iéder geschrift kan ‘het Boek’ worden. De enige voorwaarde is dat het onder ogen komt van een lezer die in zijn geniale tijdperk verkeert. Dat is bij Schulz een centraal begrip: het is de periode waarin de grenzen tussen de eigen binnenwereld en die daarbuiten nog niet vastliggen, en alomtegenwoordigheid de gewoonste zaak van de wereld is. Volgens hem beleeft iedereen in zijn vroegste jeugd zo'n geniaal tijdperk, paradijselijk en vreeswekkend, maar vrijwel iedereen wordt er voorgoed uit verdreven.

Laten we aannemen dat (mijn interpretatie van Schulz correct is én) de grote Bruno het bij het rechte eind heeft. élk geschrift is potentieel ideale literatuur, of het zulks inderdaad wordt hangt zuiver en alleen af van de gesteldheid van de lezer. Hoe máák je dan ideale literatuur? Dat is in deze gedachtengang een onmogelijke, ongeldige vraag. Als literatuur een ervaring is die aan elke willekeurige tekst kan ontstaan, wat kan de auteur zich dan druk maken? Laat een willekeurige stapel beweringen en uitingen in druk verschijnen en de lezer maakt er wel wat van. Of niet natuurlijk, je weet het gewoon niet.

Stemt dit niet droef of cynisch? Mij wel een beetje. Ik ben sophisticated genoeg om literatuur niet als simpele communicatie zender>boodschap>ontvanger op te vatten, waarbij het enige echte gevaar ruis zou zijn. Ideeën als van T.S. Eliot en Pierre Barthes, die stellen dat de schrijvende persoon persona non grata is in de literaire tekst, zijn voor mijn generatie gemeengoed. Maar als een heuse lezer me vertelt dat een verhaal van mij hem aangegrepen heeft, dat hij het al vier keer gelezen heeft en het steeds nieuwe perspectieven geeft, dan haal ik niet de schouders op; dan zeg ik niet: ‘Wat moet ik met die informatie? Ik was niet meer dan een katalysator voor een niet-persoonlijke emotie.’ Dat zeg ik dus niet, hoewel Tradition and the Individual Talent het eigenlijk voorschrijft.

Maar van Eliot zou ik het mij ook nog als verdienste mogen aanrekenen dat ik, Tonnus Oosterhoff, tenminste katalysator was geweest. Dat zou het blozen dat ik tegenover deze lezer doe en het geluk dat ik voel een beetje legitimeren.

Als ik echter Schulz' gelijkenis ernstig neem mag ik geen enkel verband toestaan tussen mijzelf en des lezers ontroering: ‘Dat verhaal van mij heeft waarachtig niets dat het verheft boven de eerste de beste ‘aangrijpende en waargebeurde geschiede-

[p. 103]

nis' in Libelle of Mijn Geheim. Het is zuiver toeval dat het u zoveel doet.’

Het is een conflict. Geen schrijver kan de opvatting dat bij literatuur de tekst van geen belang is zijn toegedaan én schrijven tegelijk. Hoe kun je in gemoede een alinea op papier krijgen zonder de romantische en totalitaire ambitie iets unieks en intrinsiek waardevols te maken? Hoe kun je rechtschapen en met inzet kunst maken terwijl je wéét dat het resultaat er niet toe doet?

Het is dus een conflict; de ambitie om levende literatuur te maken heeft iets ondeugdelijks, iets absurds. Maar voor wie het niet beneden zijn waardigheid acht in concurrentie te gaan met ingenaaide haargroeimiddelprospectussen is ze heus wel najaagbaar. Er zijn zelfs verscheidene strategieën denkbaar om het toeval te helpen en de zelfgemaakte tekst bij de Jozefs van onze dagen geplaatst te krijgen als het Origineel. Enkele ervan vinden ruim toepassing.

De meest directe aanpak is: doe het geschrift vergezeld gaan van stoffen die zo ingrijpen in het neurotransmittersysteem van de lezer, dat die wordt teruggeplaatst in het geniale tijdperk.

Dit plan moet nog twintig jaar wachten. De neurologen weten voorlopig niet genoeg om gecontroleerd een geniaal tijdperk à la Schulz op te roepen. Mijn eigen ervaringen met psychedelisch of toxisch lezen zijn teleurstellend. Toegediende stoffen maken mij te welbehaaglijk of te druk om te lezen, en/of de letters willen geen woorden en de woorden geen zinnen worden. Wel lees ik teksten waar ze niet geschreven staan.

Een andere tactiek wordt al wel, en zelfs op grote schaal gepraktizeerd: de lezer er door moeilijke tekst en gedoseerde maar onvoldoende uitleg van te overtuigen dat hij het Origineel in handen heeft.

Dit plan de campagne stelt eisen aan het geschrift. Het boek, het beoogde Boek, moet een tekst zijn die zich niet makkelijk laat interpreteren, maar veel betekenismogelijkheden suggereert. Zo'n tekst krijgt nooit véél, maar wel heel toegewijde en geconcentreerde lezers met een puzzelmentaliteit. Ze zijn te vergelijken met de kabbalistische Torah-studenten, die in de tekst de hele schepping gaan zoeken.

Ik denk dat in de moderne poëzie deze strategie dikwijls gevolgd wordt, maar niemand heeft er zoveel succes mee gehad als de prozaschrijver James Joyce. Ulysses en vooral Finnegans Wake zijn wereldberoemd, vooral vanwege hun reputatie van onleesbaarheid voor gewone lezers. Maar the plain reader be damned. Voor degenen die door deze werken zijn teruggelokt in het geniale tijdperk zijn ze meer dan leesbaar, zelfs onuitputtelijk; steeds zijn ze anders; andere boeken zuigen ze in zich op.

[p. 104]

Ze zijn Boeken geworden.

Hoe bewust de schrijver zich is van zijn strategie is vaak moeilijk vast te stellen. Joyce schijnt in elk geval heel opzettelijk het interpretatievuur rond zijn werk te hebben aangeblazen door verschillende adepten verschillende informatie te geven over achtergronden en aspecten. Dit opdat zij elkaar in de haren zouden vliegen over de juiste lezing. Zo werkte hij willens en wetens aan een kring van ‘geniale’ lezers en die is sedertdien blijven groeien. Wat een geluk moet het zijn om tot in der eeuwigheden eeuwigheid enthousiast bestudeerd te worden door lezers zoals Erik Bindervoet en Robbert Jan Henkes, de geleerde en vrolijke vertalers van Finnegans Wake.

Een derde, heel wat eenvoudiger strategie naar het grote doel is het schrijven van kinderboeken. Volgens Bruno Schulz is de kindertijd immers de geniale periode bij uitstek. Sommige schrijvers van grote mensen-literatuur zijn tegelijk jonge ouder. Hoe naijverig moeten zij niet zijn als ze zien hoe hun kleuter Max Velthuijs recipieert? Hoe het mannetje elke wending kent en overpeinst. 's Nachts op het potje, half in slaap, stelt hij nog een Kikker-related kwestie aan de orde. O, denkt de schrijver, had het panel van Michaël Zeeman mijn boek maar op dezelfde manier gelezen! Dan was het nooit zo achteloos wreed naar de brandstapel verwezen.

Vierde tactiek: zorg voor maximale verspreiding. Help het toeval. Wie ruimhartig zaait, zoals in de bijbelse gelijkenis, zal weliswaar merken dat er zaad op het steenachtige valt, of door doornen verstikt wordt. Maar er zullen ook exemplaren fataal indalen in lezers die in het geniale tijdperk verkeren. De overwerkte manager, about to snap, beklimt het vliegtuig met In Babylon van Marcel Möring in zijn tas - zijn vriendin gaf het hem: ‘Léés nou eens wat. Dit schijnt echt goed te zijn.’ Hij slaat het boek op en begint te lezen. Het is eerst wat taai maar dan opeens... verduiveld! Gaande de vlucht worden grootse verbanden duidelijk. Wat een diepgang! En heeft hij zelf ook geen joodse familie? Dit is speciaal voor hem geschreven! De manager schiet in een psychose, die jaren zal duren en waarin In Babylon leidsboek en eeuwig borrelende bron is.

Schrijvers die zich afzijdig houden van de openbaarheid en weinig doen aan de verspreiding van hun publicaties halen minder hoge oplagen. Hun boeken hebben dus minder kans meegegeven te worden in vliegtuigen. Hoe succesvoller de auteur, des te waarschijnlijker is het dat zijn werk ideale literatuur wordt.

Nog effectiever moet het zijn om de strategieën drie en vier te combineren, dus een kinderpubliek te zoeken én hoge oplagen na te streven. Voor Donald Duck schrijven.