De Revisor. Jaargang 24

[p. 52]

Anthony Mertens
Met krimpend hart

Hoe ontwikkelen zich voorkeuren? Langs grillige, onberedeneerbare patronen waarvan sommige motieven nog zichtbaar zijn en andere voorgoed uit het geheugen verdwenen. Die eigenaardige spanning tussen de herinnering en de wetenschap van de verloren geraakte motieven maakt elke verklaring van een voorliefde bedrieglijk. Waarom houd ik uiteindelijk meer van Berlijn dan Parijs? Het zou mogelijk moeten zijn te laten zien hoe iemand uit zijn voorliefdes ontstaat en hoe die voorliefdes zelf uit dwaasheden voorkomen, listige mengelingen van onbegrepen wensen en angsten, merkwaardige spelingen van het lot. Hoe moeilijk is het de voorliefde niet te laten bepalen door wat cultureel gewenst is?

De Duitse schrijfster Hella E. vertelde mij niet lang geleden dat ze als kind van zeven jaar in Bremen woonde waar haar vader in een havenbedrijf werkte. Vaak mocht ze met hem mee, maar op zijn bureau kon ze het nooit lang uithouden. Dan ging ze naar het havenfront, waar ze urenlang naar de uitvarende schepen kon kijken. Op die waaierige ochtenden had zich bij haar een gevoel ontwikkeld waar ze toen als kind geen woord voor kon vinden en waar ze haar leven lang naar had gezocht. Decennia later - na vele verhuizin-gen, studies, verstoorde familierelaties en opgebroken huwelijken - knaagde dat gevoel nog steeds. Het was alsof toen in haar kindertijd de onarticuleerbare toon van haar leven was gezet.

Nu noemde ze het ‘Fernweh’ en ik wist niet waar ik moest kijken toen ze het woord liet vallen. Ik zei het haar niet maar ik vond het een typisch geval van Duitse sentimentaliteit. Als puber had ik het woord al geassocieerd met de zeemansliederen die met omfloerste stem werden voorgedragen door types als Freddy Quinn, Gerhard Wendland of Heino. Ik wreef over mijn gezicht om mijn zich spontaan aandienende gelaatsuitdrukkingen te maskeren. Misschien voelde ik me betrapt op mijn eigen sentimentaliteit en schaamde ik me voor de steelse uurtjes waarop ik in mijn adolescentieperiode die liederen meeneuriede. Al vrij vroeg had ik de culturele code ontdekt volgens welke je met een ironisch glimlachje deze muziek afdeed als een hilarisch specimen van al te gesuikerde kappers-romantiek. Toch geloof ik dat ik later om die heimelijke reden de romans van Louis Ferron zo kon waarderen, omdat daarin de gehaarlakte sentimentaliteit het volle pond werd gegeven, weliswaar in groteske vorm waardoor het op veilige afstand werd gehouden,

[p. 53]

maar er werd tenminste een opening geboden naar een levensgevoel dat in de naoorlogse jaren terecht onder verdenking stond. En het was om die reden dat ik ook Fassbinders verfilming van Berlin Alexanderplatz aan mijn hart drukte. Cultureel verantwoord, maar het was vooral de filmmuziek van Peer Raabe, met zijn weeklagende harmonicadeunen, die de doorslag had gegeven.

Hella E. verlangde terug naar de tijd aan het havenfront, naar de tijd toen nog niets ervaring was en alles voorgevoel. Ze verwees naar Canetti die in Het pantheon van vergeten dingen een soortgelijke opmerking had gemaakt over de zuiverheid van het voorgevoel. We besloten dat het om hongerige herinneringen moest gaan aan sentimenten die zich nooit door ervaring hadden kunnen verzadigen en daarom bleven knagen. Canetti brengt deze onverzadigde herinneringen in verband met een gevoel van eenheid dat er ooit moet zijn geweest maar dat door het leven en de ervaring in stukken uiteen is gevallen: een zoemende toon die soms op momenten waarop de heksenketel van gedachten, geluiden en emoties gesloten is, zacht hoorbaar wordt. Een lichte trilling in de lucht.

Het gesprek met Hella E. bracht mij in een tot dan toe afgesloten kamer van mijn geheugen waarvan de deur mij bekend was, niet wat erachter schuilging. Misschien had de gêne waarop ik mijzelf betrapte een andere oorsprong. In de weken na ons gesprek ontwaakten twee herinneringen in mijn geheugen. Ik was veertien en zat in een tekenklas. Het was 1960 en ik neuriede Heimweh, de Duitse versie van Dean Martins Memories are made of this.

Over tekentalent beschikte ik in het geheel niet, op een groot vel had ik met wasco een stadsgezicht gemaakt van wolkenkrabbers en een labyrint van lichtreclames. In zo'n stad te leven leek mij ideaal. Ik moet in die jaren voor het eerst hebben beseft wat het betekent in een provincieplaats te wonen, traag verstikkende omgeving. De tekenleraar kwam langs, bezichtigde wat ik aan het maken was, trok een aarzelend gezicht alsof hij moest bedenken wat te zeggen bij zoveel artistiek onvermogen. ‘Jij durft’ en onmiddellijk besefte ik hoeveel malicieusheid verscholen kan liggen in een compliment. Deze terloopse zin is mij mijn leven lang bijgebleven omdat ik er altijd iets bedrieglijks in heb gehoord: de lafheid van de tekendocent die met zijn pedagogisch inzicht goedwillend mijn onvermogen wilde maskeren. Maar misschien meer nog de lafheid van mijzelf: ‘Hoe durf je?’ zo'n gebrek ook nog te etaleren. Ontstaan voorliefdes ook niet uit een krimpend hart?

De tweede herinnering dateert uit dezelfde periode en wees mij in dezelfde (maar verkeerde) richting. Ik las toen Erich Kästners Emil und die Detektive. Over een jongen die vanuit zijn woonplaats Neustadt voor het eerst in zijn eentje met de trein naar Berlijn reist. Nooit meer zou ik me zo hebben kunnen identificeren met de hoofdpersoon uit een roman die ongeveer van dezelfde leeftijd was, die vanuit een provincieplaats naar een metropool reisde en daar een spannend avontuur beleefde. Het enige wat ik mij van die

[p. 54]

leestijd van toen herinnerde was een onbestemd gevoel dat in het gesprek met Hella E. ook even opgeflitst was, een voorgevoel dat niets van doen had met haar ‘Fernweh’.

De twee herinneringen moesten eerder betrekking hebben op een oude fantasie die op veertienjarige leeftijd bij mij binnen was geslopen: het verlangen, net zoals Emil, in een metropool te kunnen leven.

Recentelijk herlas ik het boek in Nederlandse vertaling en het drong tot me door welk een verlies ik in de loop van de jaren heb geleden. Je verlangt terug naar een tijd toen nog niets ervaring en alles voorgevoel was. Het kinderlijke vermogen om werkelijk een andere wereld binnen te treden en er uren in te verpozen heb ik later verminkt door Brecht te bestuderen die met deze identificerende vorm van lezen de vloer aanveegde. Bij Brecht ging ik naar school en leerde afstand nemen van mijn naïveteit, ik leerde anders lezen, me tegen mijn eigen fantasieën te weer te stellen, mijn eigen sentimentaliteit te verachten.

Brecht sloot aan op een andere hartstocht die ik in de loop van de jaren zestig had opgevat. Ik zag Becketts Cel/Spel, gespeeld door Studio in het Globetheater van de Stadsschouwburg, en voelde me toen even verbonden met de grote wereld, waarvan ik het geheim niet kon doorgronden. Ik ging naar Ingmar Bergmans Wilde aardbeien en las Ivo Michiels, Jack Kerouac en de Haagse Post. Het waren voor mij de stepping stones van mijn verlangen naar het leven in de grote stad.

Achteraf denk ik dat mijn fascinatie voor het onbegrijpelijke - waardoor ik zoveel winst heb geboekt met het binnendringen in voor mij onbekende gebieden - ooit ingegeven moet zijn geweest door het kinderlijke gevoel zelf onbegrepen te zijn.

Bij herlezing van Kästner kan ik nu alleen nog maar gissen wat het moet zijn geweest waardoor ik toen door dat boek bij de lurven werd gegrepen. Het zijn de tranentrekkende elementen die ik heb verstikt in mijn geheugen. Want Emiel Tafelpoot (zoals hij in de Nederlandse vertaling heet) leefde alleen met zijn moeder (zijn vader stierf toen hij vijf was). Zo'n element moet ook ongetwijfeld zijn geweest dat Emiel kattekwaad had uitgehaald, waarvan hij met een krimpend hart de straf verwachtte die alsmaar uitbleef.

Ze hadden het arm in Neustadt en dat zijn moeder hem een grote som gelds meegaf op zijn treinreis naar Berlijn maakte hem dan ook extra bezorgd. Hij speldde de brief met het geld in zijn binnenzak. Toen hij wakker schoot uit een akelige droom, waar hij alsnog werd gestraft omdat zijn kwade daad was uitgekomen, ontdekte hij dat het geld uit zijn jas was gestolen. Dat moest gebeurd zijn door een heer met een bolhoed die bij hem in de coupé had gezeten. Dan begint het grote jongensavontuur, want Emiel zet de achtervolging in, al spoedig bijgestaan door een horde Berlijnse jongens. Vaag herinner ik me het lichte gevoel dat de beschrijving van deze jongenssolidariteit bij mij losmaakte, ongetwijfeld als echo van de stukgelezen kinderboeken waarin verteld werd over ‘de bende van de zwarte hand’ of ‘de gezworen kameraden’. (Niet veel later zou ik om die reden Reve's

[p. 55]

Werther Nieland in mijn hart sluiten. Nog zo'n spoor uit de vroege jaren zestig dat later doorkruist zou worden.)

Natuurlijk wordtde dief gepakt en wordt Emiel de held van de dag, met grote stukken in de krant en krijgt hij de premie die voor de aanhouding van deze crimineel was uitgeloofd. Ook die jongensdroom zal me indertijd hebben aangesproken: een beroemde held te worden, met een foto in de krant. Maar zeker weet ik dat de beschrijvingen van Berlijn als metropool op mij de meeste indruk maakten: ‘Wat een auto's! Ze schoven haastig langs de tram; toeterden, piepten, staken links en rechts rode richtingaanwijzers uit, gingen de hoek om; andere auto's vulden de lege plaatsen op. Wat een lawaai! En wat een mensen op de trottoirs! En aan alle kanten trams, wagens, autobussen van twee verdiepingen! Krantenjongens op iedere hoek. Prachtige etalages met bloemen, vruchten, boeken, gouden horloges, kleren en zijden ondergoed. En hoge, hoge huizen.’ Passages als deze waarin de jonge Emiel overdonderd raakt bij de eerste aanblik van de grote stad, zullen mijn passie hebben opgewekt voor de moderne stadsliteratuur. Ze bracht mij als twintig- en dertigjarige lezer van Van Ostayens Bezette stad naar Apollinaires Zone, van Döblins Berlin Alexanderplatz naar Walter Benjamins Berliner Kindheit.

Waarom 1960 het geboortejaar werd van mijn kosmopolitisch verlangen, kan ik moeilijk achterhalen. Ik moet aannemen dat toen het besef doorbrak dat alles ‘daarbuiten’ gebeurde: in Parijs bijvoorbeeld. Ik heb me verbeeld in de jaren zestig door het existentialisme te zijn beïnvloed, ook al wist ik toen nauwelijks wat het behelsde. Ik las de verhalen over Kousbroek en Vinkenoog en Cobra in Parijs. Ik moet een foto hebben gezien van Remco Campert waarop hij een bril droeg met gecoate glazen. Dat was voor mij een andere stepping stone van mijn verlangen naar de grote stad. De bril van Remco Campert, gezien in 1962 of 1963, lokte mij een paar jaar later naar Amsterdam. In diezelfde periode moet ik de dagdroom hebben ontwikkeld in Parijs te wonen, op klare ochtenden zittend op een terras met een café filtre, lezend in een boek.

Maar de herlezing van Kästners boek bracht mij op de bedrieglijkheid van mijn voorliefde voor Parijs die ik nu meer beschouw als de uiting van een onbewuste poging te beantwoorden aan een culturele code dan voortkomend uit een diepgevoelde interesse. In die periode werd ik eerder onthutst door foto's van soldaten bij de Muur, van struikelende mensen in het niemandsland. Krimpend hart bij het zien van stills waarvan ik de geschiedenis niet doorgronden kon. Er hing een onheilspellende sfeer rond die beelden en ik moet toen het voorgevoel hebben gehad van een ongenadig zwijgen waardoor alles wat met Duitsland van doen had - van de zeemansliederen tot de kinderboeken - een vergiftigde smaak had.

De schok kwam toen ik op een desolate zondagmiddag in 1963 - in een stil huis - in de boekenkast van mijn ouders bij toeval een boek vond dat mijn wereldbeeld definitief zou

[p. 56]

veranderen: Opmars naar de galg. De huiveringwekkende foto's braken ‘de heile welt’ waar ik tot dan toe in geleefd had. In het zuiden van het land was daar nooit over gesproken. De oorlog bestond daar uit onschuldige anekdotes of uit verhalen uit de directe omgeving. Vanaf die zondagmiddag is mijn spoor definitief verlegd: honderden boeken zou ik gaan lezen die alleen maar over de tweede wereldoorlog gingen, over het fascisme, over collaborateurs, geschiedenissen die ik als puber voor het eerst - in mijn eentje dacht ik toen nog - moest ontdekken. Die middag leidde mij naar Brecht en Benjamin, met maar een vraag: hoe konden mensen dit elkaar aandoen? Op die middag verloor ik mijn onschuld en vergat ik het plezier aan Kästners boek. Zelfs nu ik het teruglees en ik me vaag iets herinner van het intense plezier dat ik eraan gehad moet hebben, valt mij de moraal van het verhaal op: iedere jongen doet zijn plicht, houdt zich uit eigen wil aan wat hem is opgedragen. Het is een moraal die zijn onschuld heeft verloren voor mij.

Het gesprek met Hella E. bracht twee voorliefdes met elkaar in verband: mijn fascinatie voor het onbegrijpelijke moet zijn ontstaansgrond hebben gehad in het optimistische verlangen naar de grote stad en in het sentiment waar een jongen van veertien zich ooit in koesterde, maar dat later vergiftigd werd. Voor hem was Berlijn met meer raadsels omgeven dan Parijs. Nu bezoek ik Berlijn nog steeds met krimpend hart en heeft Parijs zijn glans verloren.