De Revisor. Jaargang 24

[p. 63]

P.F. Thomése
Meneer Prange

J. Prange
foto Rob vos © Het Parool

Geachte luisteraars, luistervrinden en luistervinken! In de reeks Kunst tijdens de Koude Oorlog zal onze spreker van vanavond ingaan op het in die donkere dagen wijd en zijd gevreesde doch thans nogal vergrijsde begrip ‘de gevestigde orde’

Dames en heren! Goedenavond! Ons onderwerp is inderdaad - het werd al terecht opgemerkt - de gevestigde orde. Welnu. Wie lopen niet ruggelings de rillingen en tappelings de zweetparels wanneer wij terugdenken aan die angstaanjagende woorden. De gevestigde orde. Proeft ze op uw tong, en huivert. Hier, zo veel was zeker, spande samen al wat wij met gans ons idealistische hart dienden te bestrijden.

De gevestigde orde, dat riep bij ons iets onzegbaar verschrikkelijks op. Het ‘gevestigd’ klonk als vesting. Wij vermoedden een machtig, zwaar bewapend bolwerk. En ‘orde’, was dat niet het slagwoord der fascisten geweest, de knoet waarmee de bezetter vijf jaar lang de vrijheid had onderdrukt - en welks spookachtige geest nog steeds niet was uitgedreven? Alzo werd de gevestigde orde in onze gedachten tot een crypto-fascistische mantelorganisatie.

Niet dat een van ons het verschrikkelijke ooit met eigen ogen waargenomen had, maar juist daarom! Juist omdat niemand van ons het kende, werd het door ons gevreesd. Met onze onwetendheid groeide onze angst. Werden wij niet opzettelijk van den domme gehouden, in slaap gesust met vrome praatjes? Er leek een samenzwering aan de gang, de vijand die wij moesten bestrijden, spon ons in met onzichtbare draden. Zodoende geraakte onze gehele werkelijkheid gecorrumpeerd. Wie, wat viel er nog te vertrouwen?

Neen, als er nog iets te redden viel, dan moest alles anders. Radicaal, d.w.z. tot aan de wortel, moest de boel worden uitgeroeid. Rücksichtslos, d.w.z. zonder om te kijken, want de geschiedenis was sowieso al in handen gevallen van onze vijand. Het enige waar wij onze hoop op konden stellen, was de toekomst, die maagdelijk en zuiver voor ons lag. Die was dus van ons, de dappere dissidenten die een tegenbeweging vormden tegen de fascistische falanx. Een manhaftige voorhoede. De avant-garde. Als wij van de avant-garde de toekomst konden bemachtigen, dan mocht de gevestigde orde het verleden behouden. Geen mens die er straks meer naar omkeek.

Wij konden, in die donkere doch heroïsche dagen, niet bevroeden hoezeer wij gelijk

[p. 64]

zouden kijgen. Alles werd anders, het verleden verdween inderdaad - en van de gevestigde orde werd nooit meer iets vernomen.

Soms, wanneer wij ons wentelen in ons ontzaglijke, helaas ook lege en holle gelijk, overkomt ons soms iets van heimwee, want onze onverminderde vernieuwingen hebben toch hun beste glans verloren nu er geen gemeenschappelijke vijand meer is die ons tegenstreeft. En dan, wanneer wij iets van heimwee gewaarworden, stellen wij ons de vraag: wie of wat was de gevestigde orde?

In de museumrapporten, in de kunsthistorische overzichten, in de collegezalen, in de catalogusteksten en in de departementale, provinciale en gemeentelijke subsidietoekenningen is de term inmiddels zonder nadere verklaring geijkt en bezegeld. Maar soms bekruipt ons de twijfel. En deze twijfel werd tot vertwijfeling, toen wij hadden besloten de archieven te raadplegen. Tot onze paniek vonden wij nergens een spoor van onze eens gevreesde vijand terug. Het was alsof de geschiedenis stiekem herschreven was, want waar wij ook zochten, overal ontmoetten wij avant-garde. Museumdirecteuren, kunstcritici, hoogleraren, er was geen gezaghebbende die zich niet ‘vooruitstrevend’, ‘modern’ alsook ‘experimenteel’ betoonde.

Dit kon nietwaar zijn! Dit mocht nietwaar zijn! En gelukkig was het ook nietwaar. Na intensief speurwerk hadden we hem goddank gevonden. De heer Prange. We haalden opgelucht adem.

De heer J.M. Prange, kunstcriticus voor Het Parool, vertegenwoordigde in de jaren vijftig de gevestigde orde. In zijn eentje, wel te verstaan. Wat overigens bewees hoe gevaarlijk de man was. Week in week uit ontving het dagblad dreig- en scheldbrieven, het regende abonnementsopzeggingen, maar de heer Prange bleef vrij en onverveerd tekeergaan tegen het modernisme oftewel ‘het Hiroshima van de kunst’, tegen ‘het cynisme en de gemakzucht en de vanzelfsprekendheid, waarmee een deel van onze kunstenaars, onze jonge kunstenaars zelfs, uitzien naar de vetste clan, de beste mogelijkheid tot slagen; waarmee zij steunen op uitkeringen en overheidshulp, op subsidies van academies, op aankopen van Rijkscommissies en ondersteuningen van gemeentes, op propagandistische aanmoedigingen van museumdirecties, die alles en iedereen museaal achten en een eer bewijzen (-) en die slaafs glimlachen om de grofheden en grollen van tot genie verheven jongens’

Vooral het Stedelijk Museum in Amsterdam kreeg het van de heer Prange te verduren. Onder koppen als ‘Schon Dada gewesen’ en ‘De vuilnisbelt tentoongesteld’ viel hij keer op keer het vernieuwingsbeleid van directeur Sandberg lastig. Als Sandberg de nieuwe richting aanwees die de kunst diende te gaan, sneerde de heer Prange in Het Parool over deze ‘experimenten’: jaja, en ‘nu maar aan het banen van een weg, die allang gebaand is voor hen, in het buitenland en hier, door officiële instellingen, musea, kunsthandel, door die echte pionier-instanties’

[p. 65]

Alsof de heer Prange niet zelf de gevestigde orde was! Hij waagde het zelfs de ‘experimentelen’, de ‘informelen’ en andere vertegenwoordigers van de avant-garde te vergelijken met de salonkunstenaars van de negentiende eeuw! Pieneman, Ary Scheffer, J.J.L. ten Kate: ‘Dat alles nu was de kunst van die tijd; dat noemde men toen “eigentijdse” kunst. Men wist toen niet beter, of dat was de “moderne” kunst.’ En sindsdien is er niets veranderd. ‘Nog steeds kiezen de musea voor de officiële kunst, dat is heden ten dage het z.g. moderne, en wenden zij zich af van hetgeen daarvan verschilt.’

Niets in de moderne, zogenaamd officiële kunst was heilig voor hem. Zelfs de Grote Namen niet. Beweerde hij niet ‘dat als de grote Amerikaanse voorloper Pollock verf uit het busje op een doek laat siepen of een ander er met een fiets overheen rijdt of verf op een paar meter afstand op het linnen slingert, het resultaat lukraak is en niets met kunst te maken heeft?’ En over het ‘genie’ van Picasso schreef hij: ‘Steeds weer “leent” Picasso van anderen, hij deformeert wat hij bij anderen ziet, maakt het pervers; hij vervalst het.’ Het is: ‘moeilijkheden vermijdend of brutaalweg er met de pet naar gooiend (altijd bij het tekenen van handen, voeten en gezichten), immer “bedacht”, “herinnerd”, gezien bij anderen, maar nooit werkelijk zelf “gezien”. Dat alles heeft dan bij Picasso de suggestie van knapheid, de charme van het “déjà vu”, herinneringen opwekkend, zoals elke vervalsing doet denken aan iets anders.’ Nee, ‘niet als kunst is het geval-Picasso belangwekkend, maar alleen als het treffendste voorbeeld van een 20ste eeuwse vervalsingszaak. Het beste voorbeeld van een geheel van bedrog en onnozelheid, geldelijke belangen en naïviteit, van warhoofderij en koelbloedige berekening, van snobisme en smaakmisleiding: een opgeblazen kikker, een allerkolossaalst opgeblazen Gargantua van een kikker, aan welks zelfkant duizenden en duizenden sous-Picasso's en kunstluizen zich vasthaken, omgeven door scharen gelovigen, die de toverformules devoot naprevelen.’

Niets was voor Prange goed genoeg, hij kankerde net zo hartgrondig over ‘de walgelijke onsmakelijkheid en valsheid en on-schilderkunst der zogezeide surrealisten met hun ongekroonde keizer van de reclame, Salvador Dali; over de nieuwste aanwinst van de Parijse modehandel, Buffet; over de “baanbreker” Léger; over de vele, vele pseudo's, over de “vlekkers” (“Tachisten”) en de Schon Dada-gewesen broeders, de experimentelen.’

Zo ging het week in week uit. De heer Prange begon een onhoudbare, ja zelfs onduldbare toestand te worden. Had dr. A. Lehning, de vooraanstaande anarchist en modernist, niet terecht opgemerkt dat de heer Prange een gevaar voor de democratie was, een gek die ‘met een verroest hakenkruis’ stond te zwaaien? Deze man moest vermeden, nee bestre-den worden.

Daarom werd besloten hem tijdens officiële openingsrecepties te negeren. Niemand gaf hem nog een hand, hij stond er altijd in zijn eentje. In het begin vond hij dat nog niet erg. Dan hing hij, terwijl iedereen druk over de moderne kunst aan het lulkoeken was, stiekem een abstract werkje op zijn kop of tekende hij, op een doek met strepen, er een paar kras-

[p. 66]

sen bij. En hij had het grootste plezier dat niemand er iets van merkte, zelfs de kunstenaar niet. Maar na verloop van tijd begon het hem toch te bezuren.

De heer Prange kon er ten slotte niet meer om lachen, ‘om de waanzin en de stompzinnigheid, om het onmachtig gespartel, om de dikdoenerij, om de Kermis der Ijdelheid, om het ondoorzichtig filosofisch gezwam, om schijn-geleerde “verklaringen”, om de kunstmarkt met zijn geldbelangen.’

De avant-garde was de nieuwe gevestigde orde geworden, en de heer Prange besefte dat zijn rol was uitgespeeld. Hij nam ontslag bij de krant en trok zich terug in een hutje op de Brabantse hei. ‘Wij moeten geheel opnieuw beginnen,’ had hij geschreven in zijn pamflet De God Hai-Hai en rabarber. Met het kapmes door de jungle van de moderne kunst (Zaandijk, 1957). Hij richtte zich tot zijn lezers, maar eigenlijk had hij het tegen zichzelf. ‘Opnieuw beginnen - is dat mogelijk? Is het doenlijk volkomen eerlijk te zijn? Eigen onmacht te erkennen? Eigen tekortkomingen te zien? Eigen beperktheid te weten en toch niet te pogen anders of meer te schijnen? Is het voor de kunstenaars mogelijk de veilige geborgenheid der clans te ontvluchten?’

De woorden en, vooral, de vraagtekens leken voor hemzelf bestemd. Met zijn kapmes had hij zich een weg gebaand door de jungle, maar was hij in staat om op de aldus ontstane lege plek zelf iets op te richten? Het was in de consternatie die hij had veroorzaakt wellicht wat op de achtergrond geraakt, maar in wezen was hij natuurlijk geen criticus maar kunstenaar.

Voordat hij door S. Carmiggelt naar Het Parool was gehaald, had Jacobus Marie (‘Ko’) Prange (Soerabaja, 1904) in Den Haag als grafisch kunstenaar gewerkt aan een uitgebreid oeuvre van sombere en fantastische, vaak geestige voorstellingen. Het zijn sterk verhalende prenten, die vaak aan cartoons of illustraties doen denken. Hij illustreerde trouwens graag, zo ‘deed’ hij bijvoorbeeld verhalen van zijn stadgenoot Bordewijk.

Maar zijn gedwongen verblijf in de moderne-kunstwereld had hem het plezier in het werken vergald. ‘Het heeft hem al de jaren dat hij voor Het Parool in de weer was vooral dwars gezeten, dat weet ik zeker, dat hij te weinig tijd naar zijn zin had om zich aan zijn geliefde grafiek te wijden. Toch is het niet zo, ook daarvan ben ik overtuigd, dat dit de oorzaak was van de verbittering die de woede, de verachting over de ontwikkeling van de moderne kunst in non-figuratieve zin bij hem opwekte,’ meent zijn oud-collega Max Nord. ‘Het was zijn gedreven kunstenaarschap zelf, zijn diep geloof in de onafhankelijkheid, in de autonomie van de kunstenaar, zijn afschuw van meeloperij, van modetendensen, van gebrekkig vakmanschap. Zijn eigen bestaan als kunstenaar stond op het spel. Dat moet de verklaring zijn van zijn gekwetstheid, van de heftigheid waarmee hij de “nieuwe stromingen” te lijf ging.’

De kunst, het was om de kunst dat hij de kritiek vaarwel zei. Hij wilde zich terugtrekken, helemaal nergens meer iets mee te maken hebben. ‘We weten, dat we geheel opnieuw

[p. 67]

moeten beginnen’ sprak Prange in meervoud, alsof hij er niet van wilde weten dat hij allang alleen was komen te staan. ‘Wij zijn de experimentelen, want ons werk is opnieuw een experiment geworden. Wij zijn de avant-garde, want wij hebben ons bevrijd van het bekrompen, abstract-academisme der musea en van de officiële kunst, het modernisme.’

En wij, arme Prange, hebben met u te doen, want u had gelijk, maar de wereld behoort helaas aan ons.

[p. 68-69]