De Revisor. Jaargang 24

[p. 41]

René Huigen
Mijn valse persoonlijkheid

Sontag

‘Rede, Maatschappij, Geschiedenis, God, Natuur, leder tijdperk kent woorden met een bijzondere lading, te vergelijken met mentale vaandels of monumenten, maar ook met draagmuren, woorden waarin een cultuur zich samenvat in al haar diversiteit en innerlijke tegenstrijdigheid.’

Zo begint Susan Sontag in 1989 haar Huizinga-lezing, waarvan later dat jaar een door de auteur herziene versie in boekvorm verschijnt onder de titel ‘Tradities van het nieuwe of Moeten wij modern zijn?’ Daarin probeert ze de opeenvolging van kalendergeoriënteerde concepten te traceren, waarmee het moderne benoemd wordt: eerst het begrip eeuw, dan de kortere eenheid, de generatie, en ten slotte, in onze tijd, het begrip decennium.

Volgens Sontag is de decennium-taal sterk ingeburgerd in de Verenigde Staten en de rijke landen van West-Europa, de landen waar sinds de roerige jaren '60 de hoop op politieke verandering is weggeëbd en waar de samenleving een ogenschijnlijke ‘postpolitieke fase’ is ingegaan.

Dat decennium-taal zo is ingeburgerd in deze landen ziet zij als symptomatisch voor politieke passiviteit. Als ‘de kristallisatie van een bewustzijn’ dat wordt geregeerd door de televisie, die het leven ‘verschraalt’ tot levensstijl en de politiek tot het uitdragen van ‘valse persoonlijkheid’

Het decennium zou een pseudo-kwantitatief begrip zijn, dat hoort tot de triomf van het bureaucratische taalgebruik in het persoonlijke leven, en wel omdat het nummeren van de historische tijd als systeem om die te begrijpen ook is gaan gelden voor de tijd van het persoonlijke leven.

Sinds enkele generaties staan geboortejaren centraal in onze identiteit en wordt zelfs de karakterisering van hoe iemand zich gedraagt, gestructureerd rond de chronologische leeftijd. Alsof het getal iets kan zeggen over iemands gedrag en over de vraag of dat gedrag overeenkomstig diens leeftijd normaal dan wel afwijkend is, zo stelt Sontag een beetje radeloos vast.

En inderdaad: ‘Zij is in de twintig...’, ‘Je leven als dertiger...’, ‘Ik als vrouw van in de veertig...’, ‘Voor iemand die al vijftig is..’ zijn veel gehoorde uitspraken die, door het ‘pseudokwantitatieve karakter’ ervan, zouden kunnen leiden tot een ‘pseudo-kwalitatief begrip’

[p. 42]

van het individuele leven, tot het uitdragen van een door Sontag als negatief bestempelde ‘valse’ persoonlijkheid. Maar ik zou de hier door haar veronderstelde vervlakking en consumptiegerichte houding toch ook als een verrijking willen zien.

Thirty-somethings

Ik herinner me een Amerikaanse serie op de Nederlandse televisie die ‘Thirty-somethings’ heette en die ging over dertigers zoals ik. Ik kon me moeilijk met de personages identificeren (ze waren zo Amerikaans), en toch keek ik er graag naar, want ondanks de verschillende levensstijlen waren hun problemen de mijne. Geldproblemen, relatieproblemen, ja natuurlijk, gebrek aan politiek bewustzijn, aan idealen anders dan een streven naar een persoonlijk geluk, ja, ik en de andere personages leden aan precies hetzelfde, dat wil zeggen aan datgene wat gaande was, of liever: aan datgene wat door de bewustzijnsindustrie werd aangemerkt als dat wat gaande was: trends, tendenties, modes, illusies - kortom: stijlen.

Maar stijlloos of niet; ik zag mijn zelfbeeld niet alleen gekristalliseerd worden tot een bewustzijn dat werd geregeerd door de televisie, maar tegelijkertijd kon ik mezelf van buitenaf zien, als object in plaats van subject. Deze ‘identiteitsmetafoor’, mij door de serie aangereikt, stelde mij in staat mezelf als product van een generatie te zien, als onderdeel van een kunstmatig concept.

Dilemma

Als er tegenwoordig voor mijn generatie een mentaal vaandel bestaat dan zou ik dat kunstmatigheid willen noemen. Alleen dragen we dat mentale vaandel nog een beetje schuchter, vind ik zelf.

Aan de ene kant zijn we ons bewust dat generatie-denken en decennium-taal de kristallisatie zijn van een bewustzijn dat geregeerd wordt door trends, tendenties, modes en illusies. (Ja, ook wanneer Thom Hoffman, gebruikmakend van die bewustzijnsindustrie, bij de vpro televisie tijdens het programma ‘zomergasten’ de kijker zonder de minste ironie de gewetensvraag stelt wat hij of zij aan de gruwelen in voormalig Joegoslavië heeft gedaan.)

Maar aan de andere kant stellen we ons juist teweer tegen het idee dat Sontag van onze ‘valse persoonlijkheid’ heeft door in naam van de oprechtheid (zoals bijvoorbeeld diezelfde Thom Hoffman) een betrokkenheid te etaleren die herinnert aan het beste dat de jaren '60 aan politiek activisme heeft voortgebracht.

Het grote verschil met toen, echter, is dat we nu niet vechten voor iets waarin we geloven, nee, als we al vechten, vechten we tegen dat zekere, en op zijn minst verlammende ongeloof, namelijk dat onze motieven om denkbeelden te generen niet kunstmatig en door de bewustzijnsindustrie ingefluisterd zouden zijn.

Het lijkt alsof we nog niet goed raad weten met onze kunstmatigheid. We zijn meesters

[p. 43]

in het veinzen geworden - en dan bedoel ik veinzen in de beste traditie van het woord: intellectualiseren - alleen geloven we hetzelf nog niet.

Nu is het misschien ook moeilijk te geloven dat ons beeld van de werkelijkheid gedesintegreerd is. Maar wie zich daar wel van bewust is, zou in ieder geval dit behoren te weten:

Hoe gelukkig moet zijn wie kan denken aan het ongeluk van anderen!
En hoe stom als hij niet weet dat 't ongeluk van anderen het hunne is.

Het zijn dichtregels van Pessoa, die onrecht aanvaardt zoals hij aanvaardt dat een steen niet rond is en een kurkeik niet geboren is als pijnboom, om tenslotte in de laatste regels van het gedicht vast te stellen:

Ik heb de sinaasappel in tweeën gesneden, en de delen waren ongelijk.
Voor welke van beide was ik onrechtvaardig - ik, die ze allebei opeet.

Pessoa is een veinzer bij uitstek, wiens gedesintegreerde persoonlijkheid bijeen werd gehouden door zijn dichterschap. Zijn visie toen, is de televisie nu. Door de bewustzijnsindustrie, door generatie-denken en decennium-taal worden we ons steeds meer van ons dubbele karakter, of moet ik zeggen: meervoudige persoonlijkheid, bewust. We leren onze betrokkenheid wantrouwen, dat wil zeggen: veinzen. Ja, ik zou bijna willen zeggen dat een pseudo-natuurlijke reserve bezig is onze tweede natuur te worden.

Mijn valse persoonlijkheid

Deze pseudo-natuurlijke reserve geldt niet alleen voor mijn generatie, maar ook voor mij persoonlijk. Niet alleen als product van mijn tijd, maar ook als kind van mijn ouders, als product van mijn generatie in familiale zin.

De verwachting waarmee mijn ouders mij kregen, moet na de Tweede Wereldoorlog in het teken van de wederopbouw hebben gestaan. Ze leerden elkaar in de jaren '50 kennen en woonden in een nieuwbouwflat aan de rand van een middelgroot Nederlands provincie-stadje. De jaren '50 waren ‘de jaren '50’ nog niet, want die werden pas in de jaren '60 zo genoemd.

Mijn vader was een loner en at graag banana-splits in de plaatselijke ijssalon. Ik heb me hem vaak in zo'n lege, weinig gezellige, met neon verlichte ruimte proberen voor te stellen, en telkens wanneer ik me dat beeld voor de geest haal, ontroert het me. Vooral omdat hij me vertelde dat hij er soms twee bestelde.

Behalve de plaatselijke ijssalon visiteren, liep hij in zijn vrije tijd hard, zo goed dat hij regionale en landelijke kampioenschappen won en voor de 1500 meter naar de Olympische spelen van '56 in Melbourne mocht. Maar door de Hongaarse opstand in oktober '56 tegen

[p. 44]

de sovjetoverheersing en de onverschrokken reactie van de in Boedapest gelegerde Russische troepen daarop, werd mijn vaders droom op een Olympische medaille aan gruzelementen geslagen, want de Nederlandse regering had uit solidariteit met de Hongaarse bevolking besloten de sporters thuis te laten.

En daar zat hij, zijn nederlaag op een banana-split te verbijten. De geschiedenis had hem een poets gebakken.

Kennen jullie die mop van de atleet die naar Melbourne gaat? Hij ging niet.

Ontroering en ironie zijn voor mij onlosmakelijk met elkaar verbonden. Ze zijn de zijde en de keerzijde van de door mijn vader gedroomde medaille.

Zelf kon hij de zaak maar van één kant zien. Omdat hij in gedachten het ere-metaal reeds op zijn borst had gespeld, bleef hij geloven in de droom van de overwinning, waarvan hij hoopte dat die in mij zou voortleven.

In alles wat ik deed, moest ik naar het allerhoogste willen reiken, naar het ultieme. In mijn jeugd speelde ik klarinet en schaak, allebei zeer verdienstelijk, met belofte voor de toekomst, maar tegelijkertijd stond ik nogal onverschillig tegenover mijn bescheiden zegetocht langs muziekconcoursen en schaaktoernooien en maakte ik me geen illusies.

Zo is de Olympische gedachte van mijn vader op zeer dubbelzinnige wijze in mij voort blijven leven. Ik kan in films zeer ontroerd raken door mensen die geloven in de onschuld van het ultieme en heilig geloven in het zuivere, in de droom die ze najagen. Zoals bijvoorbeeld in Chariots of Fire, waarin een hardloper ondanks alle hartverscheurende problemen die hij op zijn weg vindt uiteindelijk als glorieus winnaar over de meet gaat. Of zoals in de speelfilm Free Willy, waarin een weesjongetje het tegen de malafide directie van een dolfinarium opneemt en een veel te klein behuisde en aan eenzaamheid langzaam wegkwijnende orka bevrijdt.

Ja, mijn sentimentaliteit, of liever spreek ik van betrokkenheid, is te herleiden tot dit absolute geloof in zichzelf, maar tegelijkertijd weet ik dat mijn betrokkenheid een fictie betreft, een droom is waarin ik tegen mezelf aan het hardlopen ben, waarin ik me nu weer eens laat zakken en dan weer eens op mezelf vooruitloop.

Wanneer ik maar wil, kan ik mezelf op de rug zien, van buitenaf, als object in plaats van subject, als een kind van zijn tijd en zijn ouders, dat denkt dat hij de geschiedenis kan inhalen, in naam van de vader en de droom die hij najoeg.