De Revisor. Jaargang 23

[p. 19]

Yves van Kempen
Allerzielen

Waar ze vandaan kwam, waar ze naartoe ging toen ze er definitief weg was. Jarenlang met de bus, later toen ze hem eindelijk kon betalen in de auto. Nooit achter het stuur al had ze een rijbewijs, maar op de plek naast de chauffeur als bij een intocht. Bree heette het knooppunt van heel haar denken en herinneren. Tot op haar sterfbed is ze het stadje de parel van de Kempen blijven noemen. Nauwelijks een steenworp verderop moet Pieter Breugel zijn geboren. Kleine Brogel, Grote Brogel herhaalde ze regelmatig, daar komt hij vandaan en niet zoals ze in Holland beweren uit Breda. Of ik dat nooit wou vergeten.

We moesten altijd mee als ze naar de overkant ging, de Maas over want dat is tussen Roosteren en Maaseik de grens die de twee Limburgen van elkaar scheidt. De oversteek ging via een in de oorlog kapot geschoten brug en twee douaneposten waar met geschouderd geweer gepatrouilleerd, gecontroleerd en gefouilleerd werd alsof de vijandelijkheden elk moment opnieuw konden beginnen, maar nu tussen de buurlanden. Stalen balken droegen een planken vloer. Door de kratergaten die erin geschoten waren, kon je bij hoog water de rivier zien golven en kolken. Angstige momenten voor het kind dat ik toen was, want ik was bang er doorheen te zakken waarna de voortrazende stroom me mee zou sleuren. Ze zal het zich nooit gerealiseerd hebben en ik deed er het zwijgen toe. Bij haar ging de blik nooit naar beneden, dat was een teken van overgave zei ze, en daarom van zwakte, van schuldbekentenis en daarom van schuld. Nee, de blik moest fier vooruit, iemand recht in de ogen kijken daar ging het om, voor de duivel niet bang zijn. En recht vooruit lag Bree, altijd maar weer naar Bree.

Ik kwam er het liefst tijdens de herfstige dagen rondom Allerzielen als de asters en chrysanten op hun mooist zijn en het lage zonlicht zich laat vangen in vlagen mist en ragfijne spinnewebben of neerstrijkt op de bladeren en ze vlam doet vatten. Het zijn de dagen waarin de doden herrijzen in de verhalen die de levenden over hen vertellen. Haar vader was in dit vroegere canton juge geweest, vrederechter verduidelijkte ze dan en haar moeder dreef er een winkel in stoffen. De vaan werd ze in het dorp genoemd, omdat ze de godganse dag op pad was, rust noch duur kende.

De juge lag al sinds het eind van de Tweede Wereldoorlog begraven op het plaatselijke kerkhof, een troosteloze dodenakker achter een gruisgrauwe muur waarin alleen het gietijzeren toegangshek voor afwisseling zorgt. In mijn herinnering jaagt er altijd een gure wind over de graven waarvan de snijdende kou me nog steeds in de botten zit. De doden mochten eens ontdooien, zoals jaarlijks vanaf de preekstoel werd beloofd in het sermoen over de wederopstanding, en daarna herrijzen, dan had het in elk geval niet aan de kille adem van de heidense Aeolus gelegen die ze het liefst in het ondermaanse gevangen houdt.

Het kerkhofje telt nauwelijks bomen of struiken, een tekort aan flora dat wordt aangevuld door een overvloed aan plastic bloemen. De doden liggen er te dicht op elkaar gepakt, de meeste graven dragen zerken van grijze maassteen met daarop de namen en data van de overledenen, daarboven hun beelte-

[p. 20]

nis in een medaillon. Het is typisch zo'n plek waar het zomer en winter hoort te sneeuwen. Geen liefelijk gedwarrel zoals in die ouderwets knusse sneeuwdoosjes of op goedkope kerstkaarten. Nee, pakken door de wind voortgestuwde natte hemelderrie dienen er door de lucht te jagen, die het gezicht striemen en het lichaam binnen de kortst mogelijke tijd een lijkentemperatuur bezorgen. Net als jaren later, toen ik er in het voorjaar mijn oom naartoe bracht, een Waal die door een liefdestoeval in deze contreien verzeild was geraakt en er in een huwelijk verdwaald achterbleef. Een vreemdeling in Jeruzalem, heette dat bij een tante van me. De taal heeft hij zich nooit eigen kunnen maken. Spottend had hij het wel eens over zijn familienaam waarin het Nederlands en Frans potsierlijk aan elkaar vast zaten om eenzelfde soort eenheid te vormen als de kleuren van een nationale vlag. Koude God, Godfroid heette hij. Hij heeft het ons op de dag van zijn uitvaart nog eens laten weten.

Ik liep zij aan zij met mijn vader achter zijn kist aan. We deden geen moeite om onze stemmen in te passen in de monotone voorzang van de priester aan de kop van de stoet die het Wees Gegroet met het Onze Vader afwisselde. We waren naar goed katholiek gebruik de enigen niet. Lopend door de Hoogstraat zochten we naar het huis waar we ooit logeerden en gingen de vertrekken na waar we nu geen toegang meer hadden. Gelijkvloers lag een grote kamer. Ze liep over in de keuken, een vertrek als een serre met een glazen dak en een deur die uitgaf op de aangrenzende cour. Daar stond onder het afdak van een schuur de houten doos waar alle omwonenden hun stomme bedevaart kwamen doen tussen drie schotten en een half uit de hengsels hangende deur met een hartvormige doorkijk erin. Wie er naartoe moest, gaf zijn bezigheden topografisch aan en sprak over 't hieske of 't kabinetsje, een bezoek eraan kon nauwelijks een gemak heten. 's Winters was het er tochtig koud, 's zomers vaak stinkend heet. En overal zoemden moddervette strontvliegen rond of maakten een tussentijdse landing op je billen. Aan een spijker hingen gevierendeelde kranten die bij gebruik ongemakkelijk glad door de bilspleet glibberden. Was het ronde deksel eenmaal opgelicht, dan keek je in een donker hellegat waaruit de dampen opstegen van de duizenden afgronden waar, zo stelde ik me voor, bochelmannetjes met varkenssnoeten en bokkepootjes het voortdurend druk hadden met het verwerken van de gistende drek en drab.

Ik wees naar de eerste verdieping waar ooit mijn logeerkamer was met blankhouten vloer, wastafel, lampetkan en kom en waar ik op heel wat zomerse ochtenden van mijn vakantie in juli en augustus ontwaakte in een veldbed van bloemen. Gele, rode en groene of zoiets, zelfs het hele plafond was ermee behangen.

Bree. De familie verzamelde zich ieder jaar in dit huis van de armste luis, de om verzwegen redenen ongetrouwd gebleven zus van haar moeder, door allemaal, jong en oud, zus of achterneef, de generatie deed er niet toe, Tantsje genoemd. Behalve ons Hollenderkes ontving ze er het naar Brussel verhuisde familiedeel met onder hen twee van haar broers, de een nog belangrijker dan de ander. Er was Gustaaf met de onafscheidelijke pijp vol zoet geurende Semois die hoog te paard zat bij Het Laatste Nieuws. Veel belangrijker echter was Jules, wereldkenner van formaat en adviseur in beurstransacties want de hele familie speculeerde in Union Minière en Petrofina. Ooit werkte hij als secretaris van de koning, Leopold moet het zijn geweest, en ooit ook als minister zonder portefeuille. Van de liberalen, meldde mijn moeder er altijd trots bij alsof het om een daad van verzet ging. Er was geen familielid of het had een staatsieportret van hem hangen. Kamer, keuken, slaapkamer, toilet, het deed er niet toe waar, altijd kwam je wel ergens die snoeverige kop tegen die je door een plusbril en over de snor heen keurend aankeek. Op zijn borst droeg hij een rij her en der verkregen decoraties waarop mijn oma toen ze dement geworden was de dagen van het jaar of de namen van

[p. 21]

haar broers en kinderen aftelde. En als ze het portret van nonkel Juul niet binnen haar gezichtsveld had, deed ze dat op de kalender. Maandag, dinsdag en woensdag waren in haar geheugen weggewist.

Het kleine vertrek aan de straatkant was salon en eetkamer tegelijk. En niet te vergeten familiemausoleum. Op de Mechelse kast met het kristalgoed waaruit aan het eind van de avond wel eens een goed glas werd gedronken, stond het hele familieregiment opgesteld, gegroepeerd naar leeftijd. Vergeelde foto's, verzilverde lijsten, vervlogen jaren. Snorren en knotjes overheersten, overal lange rokken en bolhoeden en tegen hun scheenbeen en knieën in het gras de kinderen in communiejurkjes of matrozenpakjes.

Vlak na de oorlog waren de afstanden nog lang, en al waren de dagen in de herfst al stevig aan het korten, de tijd rekte zich juist dan in eindeloze vertraging. Naar goed gebruik bezochten we eerst het kerkhof om daarna neer te strijken in de schemering van haar voorkamer. Dan kwamen de verhalen los over de doden, deels in het Nederlands en in het zangerige Brees dialect, deels in het Frans dat ik vanwege mijn Nederlandse achtergrond slechts mondjesmaat beheerste, maar waarvan ik de klanken even gretig in mij opzoog als het kerklatijn uit de zondagsmis. Urenlang vulden ze het sober ingerichte vertrek dat in mij is blijven voortleven als een betekenisvol voorgeborchte, de plaats waar de doden en de levenden met elkaar samen waren.

Wat me toen en daar, twee woorden die elk vertellen steeds weer op gang slepen, als kleine jongen fascineerde is moeilijk te begrijpen. Het moet iets te maken hebben gehad met het besef in een traditie te staan, met de kracht van het begrepen en minstens evenzeer met die van het onbegrepen woord, maar misschien nog wel het meest met het gevoel de oorsprong van het vertellen op het spoor te zijn. De levenden namen er de taak op zich die ze ten opzichte van zichzelf en de doden horen te vervullen: spreken om niet te sterven. Naar België reizen was voor mij niet zozeer naar het buitenland gaan, het was vooral in een binnenwereld terechtkomen, in het gebied van de ontelbare verhalen en de vele, verschillende talen.

Ze drijven nog steeds als wolken door mijn hoofd, de namen van de verschillende families en de anekdotes waarin ze verpakt zaten. De Ingenbleek die jarenlang hoofd van de openbare school was, zich in deze door en door katholieke streek tot het liberalisme bekeerde en daar in zijn klas van durfde te getuigen. Uiteraard tot grote woede van godsdienstleraar Mijnheer Pastoor, zeker toen die tijdens zijn godsdienstlessen plotseling een spervuur van hinderlijke vragen moest pareren van twaalfjarigen die ineens de lol van het geloven ontdekten. Of God ook in de kelder van ons huis woont? Ja, want God is alom tegenwoordig, mijn kindje, hij is overal. Maar wij hebben geen kelder, meneer pastoor!

Het zal ergens rond de eeuwwisseling zijn geweest, in een tijd dus waarin de hiërarchie nog geen tekenen van anarchie vertoonde en alles nog heel overzichtelijk was. Als een getergd dier zocht hij zijn tegenspeler op om zijn gram te halen. Maar grauw noch snauw maakte indruk. De geestelijke leider van de kudde schapen kreeg niet eens een voet over de drempel en zal zonder twijfel de anti-christ gezien hebben in de man die hem de deur wees met de woorden: ‘Meneer pastoor het is gij in uw kerk en ik in mijn school, verstaat ge.’

Er waren verder de Mezottes. Zij een statige vrouw in ruisende rokken, altijd een zilveren sigarettenpijpje tussen haar vingers of lippen en onafscheidelijk van het likeurtje dat werd gedronken uit een vingerhoed-groot glaasje. Hij een figurant uit een boerenbreugel, een gourmand met een buik als Bacchus. Zijn plek aan de tafel in de eetsalon was bij de eerste oogopslag herkenbaar. Omzichtig schoof hij iedere dag de halfcirkel binnen die voor hem uit het blad was weggezaagd en van waaruit hij vet lachend en druk gesticulerend de hazen, reeën, herten, fazanten en patrijzen opcommandeerde naar zijn bord en de glazen vulde met de

[p. 22]

duurste wijnen die de streken van Bourgondië, de Medoc en Bordeaux voortbrachten. Zwelgen was zijn lust en zijn leven. Zijn maag kon ijzer en kasseien verteren en wanneer het eten hem tot in de keel stond, was er altijd nog een veertje om te vomeren en zo opnieuw ruimte te maken voor een volgende gang.

De vreemdste vogel in de volière was een aangenomen kind, een Jeanne d'Arc naar later zou blijken. Zij kwam zomaar uit het niets opduiken en had zich snel en probleemloos weten te nestelen. Volgens de verhalen van mijn moeder was ze geniaal. Zeven talen sprak ze, voor elke dag van de week een, de ene nog vloeiender dan de andere, en zeven mannen verslond ze. Ze spioneerde voor het Belgische leger in de wereldoorlog van veertienachttien. Zeven keer werd ze verraden en opgepakt, steeds wist ze te ontsnappen totdat ze uiteindelijk voor het vuurpeloton kwam te staan om uit de loop van een van de zeven geweren de kogel te krijgen. Ze had zich met haar lot verzoend, niet alleen om ideële motieven. Omdat ze voor het vaderland zou sterven, kon ze zeven hemelen verdienen. Ze wachtte in haar sneeuwwitte bruidsjurk op het genadeschot; maar enkele seconden voordat het bevel ‘vuur’ zou worden gegeven, is haar op voorspraak van de Belgische koning de blinddoek afgeknoopt.

Ze erfde het familiekapitaal van de Mezottes, het huis, de inboedel en een flinke voorraad geld op de bank. In de familie raakte niemand uitgesproken over die rijkdom want iedereen wilde te zijner tijd wel een graantje meepikken. Ze had er een kruisafneming van Rubens hangen, weet mijn broer zich te herinneren. Die is aan het Museum van Schone Kunsten in Brussel geschonken in ruil voor de belofte dat het kostbare doek tot in lengte van dagen voorzien zou blijven van een koperen plaatje met de mededeling dat het hier een gift van madame Jeanne Brakelmans-Mezotte betrof. Dat althans bleef mijn moeder haar leven lang met grote stelligheid volhouden. Maar al die keren dat ik het museum aan de Rue de la Régence en Place Royale bezocht, en dat zijn er heel wat, heb ik tevergeefs naar het ondertiteld meesterwerk gezocht.

Mijn vader vertelde me ooit hoe haar stiefmoeder, tante Charlotte, zich liet flankeren door vier gendarmes om zo een kruiwagen vol goud en sieraden naar de bank te transporteren. Hij had het alleen van horen zeggen en stond daarom niet helemaal in voor het waarheidsgehalte ervan. Maar dat er heel wat kostbaarheden verzameld waren, was zeker. Decennia later, toen tante Jeanne al lang op mysterieuze wijze was verdwenen, het onkruid alle kamers van haar woning begon te overwoekeren, de muren wit van de schimmel raakten, ratten en muizen zich een weg zochten door een labyrint van spleten en kieren en de vogels zich vanwege de vele kapotte dakpannen op zolder overal konden nestelen, sprak hij nog altijd vol bewondering over de kostbare antieke borden waarmee de muren van de keuken vol hingen. Alsof hij ze gisteren weer gezien had. Ik herinner me alleen het vetleren postzegelalbum met alle Leopolds die er sinds het ontstaan van het Koninkrijk België tot in de jaren veertig door de posterijen waren uitgegeven en waarvan de waarde alleen in miljoenen franken kon worden uitgedrukt. Tenminste, dat beweerde mijn moeder. Ik herinner me dat omdat het me ooit is beloofd. Ik heb het nooit gekregen en ik weet ook waarom.

Tante Jeanne speelde viool en omgaf zich in haar laatste levensdagen met een gezelschap godsdienstfanaten, duistere bijbelexegeten, onverbiddelijke gelovigen die te voet helemaal uit het hoognoordelijke Friesland naar het zuiden waren komen afzakken en bij haar in huis waren binnengetrokken om het nooit meer te verlaten. Mannen en vrouwen. Alles aten ze op. Eerst het geld, toen haar juwelen, vervolgens de kunstschatten, uiteraard ook mijn postzegelalbum en daarna het meubilair. Tenslotte stond er in de ruime salon die vroeger zoveel luister had gekend, waar gebrast, geschranst, gedanst en gesjanst was op de maten van krakende char-

[p. 23]

lestonmuziek uit de koffergrammofoon, alleen nog een hammondorgeltje in een cirkel van keukenstoelen. Daarop begeleidde de voorganger de samenzang en naast hem verklankte zij Gods lof op de snaren van haar stradivarius. O hoofd vol bloed en wonden.

Niemand weet hoe oud ze is geworden, tachtig, negentig, honderd. Haar huid droogde in tot perkament en werd transparant, je kon de aders zien kloppen bij haar slapen. Haar hoofd verschrompelde tot een kwetsbaar vogelkopje met oogjes die priemden. Ze gaf de indruk een ander leven te zijn begonnen, er maakte zich een extatische rust van haar meester. In die toestand heeft een twintigjarige Adonis haar gevonden, haar de liefde verklaard en uit hartstocht geschaakt om haar vervolgens te assisteren bij de grootste en belangrijkste ceremonie die ze al jarenlang in voorbereiding had en waarin een hevig gekoesterd verlangen naar een volmaakt eind vervuld zou worden in een nieuw begin. Ze was niet gek, ze was niet godsdienstwaanzinnig, ze zou het allemaal bewijzen in een opheffing uit dit aardse bestaan, door een hemelvaart waar heel het dorp van ging opkijken en het nakijken bij zou hebben.

En inderdaad geschiedde wat voorspeld was. Op een ogenschijnlijk doodgewone doordeweekse marktdag bevrijdden de zielen van alle vogels zich en verzamelden zich boven het stadhuis aan het marktplein, recht boven de zaal waar de juge ooit recht had gesproken. Binnen een mum van tijd ontstond daar een wolk van vleugels en veren, wit en zwart, kopergroen, kobaltblauw, zilvergrijs en goudgeel, allerlei kleuren wemelden door elkaar in wat steeds meer op een krijsende, klapwiekende en kraaiende luchtzak ging lijken die met plotselinge orkaankracht ruisend en balderend naar beneden spiraalde, langs mensen en door kramen raasde, neerstreek en weer opsteeg, een spoor van pluimen en kalkwitte schijt achterlatend. In die ene minuut van algehele consternatie moet het zijn gebeurd. Moet tante Jeanne met de wegtrekkende wervelwind zijn meegezogen, zo licht als ze intussen was geworden van al het vasten en versterven. Er is nooit meer iets van haar vernomen, haar lichaam is nooit teruggevonden, in Bree zal ze nooit begraven worden. Twintig jaar later staat het enige eigendom dat niet door de aasgieren is geroofd of ingepikt, het pand waar ze haar leven lang gewoond had, nog steeds aan het marktplein. Leeg. De kelderlucht kruipt er door de kieren van de voordeur en de opening van de brievenbus. Er hangen nog wat gerafelde gordijnen achter de door spinrag ondoorzichtig geworden ramen, daarachter heerst de monumentale stilte van een familiegraf. Verzegeld wacht het op de dag dat ze weer komt aanwaaien.

[p. 24]

[p. 25]