De Revisor. Jaargang 23

[p. 16]

Anthony Mertens
Playboy als proeftuin voor de literatuur

Onlangs boorde T. van Deel in Trouw in een kolom van tweehonderd woorden vrijwel het gehele huidige bestand aan literaire bladen de grond in. Het was niks met die bladen en het zou ook nooit meer wat worden. Waarschijnlijk door ruimtegebrek bleven argumenten achterwege, maar de hoeveelheid waardeoordelen was er in dat korte bestek niet minder om. Een cri de coeur zullen we maar zeggen van een oud-redacteur die de ontwikkelingen na zijn aftreden met lede ogen aanziet. Toch kun je aan de borreltafel vaker dit soort opinies beluisteren, meestal verwoord door ‘cultuurbeschouwers’ die een literair tijdschrift nog nooit van binnen hebben gezien. In de jaren zestig werd de roman dood verklaard, vandaag het literaire tijdschrift. Maar wat vroeger nog een (voorbarig) oordeel van critici was met weinig gevolgen voor de ontwikkeling van de roman, wordt nu zo langzamerhand een beleidsinstrument voor cultuurmanagers om een onderdeel van het literaire bedrijf weg te saneren.

Een paar weken na Van Deels oprisping probeerde een andere academische adviseur, Jaap Goedegebuure (ook een oud-redacteur), de kwestie wat systematischer aan te pakken door in HP/De Tijd een aantal argumenten aan te dragen voor zijn stelling dat ‘het literaire tijdschrift eigenlijk niet meer van deze tijd’ is. Zijn geruchtmakende opstel was een afdrukje van de lezing die Goedegebuure meer dan een jaar daarvoor had gehouden op een studiedag over het literaire tijdschrift. HP/De Tijd houdt de vinger aan de pols.

De manier waarop Goedegebuure zijn stelling formuleert verraadt (‘eigenlijk’) de slag om de arm die zijn betoog in zijn geheel kenmerkt. De bestaande tijdschriften hebben hun beste tijd gehad, het zijn fossielen geworden. Maar een literair tijdschrift dat in staat is nieuw talent aan te boren, nieuwe opvattingen te ventileren, een tijdschrift dat door hemelbestormers wordt volgeschreven, dat zou de oorspronkelijke functies van het medium ook in dit tijdsgewricht nog goed kunnen vervullen.

Daarmee heeft Goedegebuure de zwakte van zijn stelling aan het begin van zijn opstel zelf aangetoond: hét literaire tijdschrift kan wel van deze tijd zijn, alleen de bestaande tijdschriften schieten te kort. De ambivalentie van zijn betoog berust op twee manieren van redeneren: enerzijds probeert hij met een aantal argumenten van literatuursociologische aard de teloorgang van het medium onpartijdig structureel te duiden (en vanuit dat perspectief heeft ook een verjongd en vernieuwd tijdschrift geen schijn van kans).

[p. 17]

Anderzijds steunt zijn betoog op literatuurkritische oordelen die voor de bestaande tijdschriften negatief uitpakken. In dat opzicht belijdt Goedegebuure zijn partijdigheid; het enige blad dat het laatste decennium zijn goedkeuring kon wegdragen is Tirade (het blad waaraan hij zelf vroeger verbonden was). Met het aantreden van een nieuwe redactie lijkt de glorie van het blad onmiddellijk te zijn verbleekt. Partijdigheid is geen probleem zolang ze niet wordt vermengd met de pretentie van een professoraal getint betoog dat de indruk wil wekken boven de partijen te staan. Zijn sociologische observaties zijn doorspekt met literatuurkritische oordelen, die één aspect met elkaar gemeen hebben. Vroeger was alles beter. Waarom? Dat wordt uit zijn analyse niet duidelijk. Dat zou bijvoorbeeld een nauwgezette vergelijking vergen tussen de kwaliteit van zeg tien jaar geleden en nu. De onvrede over het literaire tijdschrift bestaat net zo lang als het tijdschrift zelf: vaak leidde de kritiek op het ene tijdschrift tot de oprichting van een ander. Goedegebuure's kritiek lijkt te moeten leiden tot de opheffing van het literaire tijdschrift in het algemeen.

In zijn literatuursociologische benadering van het thema gaat hij uit van de stelling dat de belangrijkste functies van het literaire tijdschrift zijn overgenomen door andere media (dag- of weekblad, audiovisuele media). Een veelgehoorde mening, die om tegenspraak vraagt. Een van de pijlers van zijn betoog is dat de literaire bladen het publiek van literatuurliefhebbers niet meer bereiken (ze laten zich door de andere media informeren). Rond zijn essay in HP/De Tijd zijn kleine profielen van de bladen afgedrukt die deze stelling moeten ondersteunen. De oplagen zijn niet erg groot, maar dat waren ze nooit. Goedegebuure noemt een aantal tijdschriften die in het verleden toonaangevend waren. De Nieuwe Gids bijvoorbeeld, en Forum. Men kan inderdaad niet ontkennen dat deze tijdschriften invloed hebben gehad op het literaire klimaat van hun tijd. Jammer genoeg geeft hij daarbij geen informatie over de aantallen abonnees: De Nieuwe Gids: 500, Forum: 300. Met andere woorden, de beste literaire tijdschriften hebben nooit een grote publieksfunctie gehad, zij hadden hooguit een functie binnen de literatuur.

Het is waar dat de literaire tijdschriften ook vandaag de dag niet over een groot abonneebestand beschikken en dat het aandeel van jonge lezers daarin gering is. Goedegebuure voert aan dat het lezerspubliek in de laatste twintig, dertig jaar sterk is toegenomen (een bewering die overigens in allerlei sociaalculturele studies wordt tegengesproken) en dat ondanks deze uitbreiding van een potentieel publiek de tijdschriften er niet in geslaagd zijn een groter aantal lezers aan zich te binden. Is met de groei van het lezerspotentieel ook het publiek van gepassioneerde, in literatuur geïnteresseerde lezers in de laatste decennia toegenomen? Goedegebuure zal zich de commotie herinneren die een voorstel - mede van zijn hand - opriep over de lïteratuurlijst op de middelbare school. Nu zijn we inmiddels al zover dat de lijst nog maar enkele titels mag bevatten, in de hoop

[p. 18]

dat de scholieren die boeken dan wel zullen lezen. Daaruit blijkt dat het - zoals al zo lang - niet meevalt met de literaire belangstelling van jonge lezers. Is de toestand daarmee zoveel erger dan vroeger? Ik herinner me van mijn eigen middelbare schooltijd dat ook toen maar een enkeling een hartstocht voor de literatuur ontwikkelde.

Het literaire tijdschrift heeft altijd een klein publiek gehad, maar nog nooit is dat bezwaar zo nadrukkelijk naar voren gebracht als in de laatste tijd. (Ook Jaap Goedegebuure heeft gedurende de tijd dat hij redacteur was van Tirade geen massa's lezers aan het blad weten te binden.) De reden waarom de macht van het getal als factor in de discussie een steeds dwingender rol speelt heeft eerder te maken met een andere constatering van Goedegebuure, die zijn opmerking over de uitbreiding van het lezerspubliek relativeert.

De verschuiving in de aandacht van literaire tijdschriften naar andere media zou ook het gevolg zijn van ‘de belangstelling van diegenen die aan literatuur iets kunnen verdienen, is het geen geld van abonnees en adverteerders, dan wel status en prestige’. In dit gegeven, door Goedegebuure zelf ter tafel gebracht, schuilt het misverstand waarop zijn betoog berust. Historisch is de belangstelling voor literatuur en voor het literaire tijdschrift altijd beperkt geweest. Nieuw is misschien dat de commerciële kant ervan de laatste decennia sterk is toegenomen en dat dit aspect het beeld van de literatuur is gaan overheersen, zozeer zelfs dat de ontwikkeling van literatuur (zoals hier ook weer door Goedegebuure) wordt afgemeten aan een journalistieke maatstaf van de waan van de dag, literatuur als evenement, de gimmick, het sterdom. Misschien is niet zozeer het literaire publiek vergroot, maar het lezerspubliek dat door reclamemakers verleid wordt tot impulsaankopen.

Wat is er nu verschoven? Hooguit de groei van een publiek dat niet zozeer op literatuur (waarvoor moeite moet worden gedaan) als wel op spektakel afkomt en dat literatuur alleen consumeert wanneer het de goedkeuring van zijn journalistieke omgeving heeft verworven. Goedegebuure geeft daarvoor andermaal zelf een argument door op te merken dat de beste essayisten niet (meer) in de literaire tijdschriften publiceren, maar in de kranten, omdat ze daar beter worden betaald. De krant heeft iets met het essay gedaan, schrijft Goedegebuure, ‘het is aangepast aan het hoge tempo waarmee krantenlezers door de kolommen heen razen en af en toe ook een column meepikken.’ Stuiten we hier niet op een verborgen stelling van het opstel: beweert Goedegebuure niets anders dan dat er in zijn ogen een verschuiving in de literatuur zelf heeft plaatsgevonden?

Als het essay zich zou hebben aangepast aan de norm van de krant (waarvan de lezers vluchtige consumenten zijn), geldt dat dan ook niet voor de literatuur in zijn geheel? Zoals het essay in Goedegebuure's ogen is veranderd in de column (hij legt wat dat betreft een opmerkelijke vorm van zelfkennis aan de dag: zijn eigen essay is een voorbeeld van deze ontwikkeling), zo wordt het literaire debat versmald tot polemiek, waar-

[p. 19]

van een lezer al na een week niet meer weet om welke scheldpartijen het precies ging (alleen dat hij zich er toch wel een uur mee heeft vermaakt).

Goedegebuure constateert dat ook in zijn opstel: de literaire tijdschriften hebben bij polemieken het nakijken. Het literaire debat wordt bepaald door de kranten, maar de vraag is of het daar nog om een debat gaat, waar inhoudelijke literaire kwesties aan de orde worden gesteld. Daarvoor zou geen groot publiek zijn, constateert hij zelf al: ‘alleen wanneer twee literatoren een meningsverschil over een inhoudelijke kwestie te beslechten hebben (...) zijn de literaire tijdschriften het eerst aangewezen forum.’ In die gevallen, schrijft hij verder, valt het aantal geïnteresseerden in die discussie nagenoeg samen met het aantal betrokkenen. Een dergelijke opvatting laat zich inderdaad rijmen met Goedegebuure's mededeling dat het gros van de literatuurliefhebbers (99 van de 100, schrijft hij zelfs) zich voornamelijk door talkshows laat informeren en door af en toe eens een diagonale blik te werpen op krantenpagina's waar de recensies zijn te vinden. Zo'n opmerking is op zijn beurt voor tweeërlei uitleg vatbaar: literatuurliefhebbers zijn geen liefhebbers van literatuur (maar van televisie en de sportpagina) of literatuurliefhebbers zijn geen liefhebbers van talkshows en supplementen en literaire bijlagen, ze kiezen en lezen hun literatuur zelf (en sommigen wellicht hun literaire tijdschrift), ver van het mediaspektakel.

Met andere woorden, zou de stelling van Goedegebuure niet moeten hebben luiden dat de literatuur zelf ‘eigenlijk niet meer van deze tijd is’, dat wil zeggen de literatuur die zich niet wenst aan te passen aan de eisen van de vluchtige consumptie, de krant, het audiovisuele medium, van de commercie, van het spektakel? Het literaire tijdschrift, merkt Goedegebuure elders in zijn artikel op, zou het moeten hebben van eigengereidheid, eenkennigheid en exclusiviteit. Maar zijn dat dan niet juist die eigenschappen waarmee je afwijkt van de door de commercie en oppervlakkig geïnteresseerd lezerspubliek geliefde mainstream, waardoor de literatuur zich uit de markt prijst?

De vraag is of Goedegebuure met zijn stelling niet eenvoudigweg capituleert voor de eisen van de markt. Rustige ontwikkeling van jong literair talent, de constante stimulering en literatuurbeschouwelijke begeleiding van poëzie, het aftasten van nieuwe poëtica's, verschuivingen in de literaire tradities, het verschaffen van interpretaties van literair werk, aandacht voor ontwikkelingen in de esthetica en de filosofie: het zijn elementen die van oudsher in de literaire tijdschriften aan bod komen. We kunnen er volgens Goedegebuure mee ophouden: jonge schrijvers kiezen voor het geld en publiceren liever in Playboy dan in De Revisor. Hij vergeet er bij te zeggen dat het om een kleine groep schrijvers gaat die hun marktwaarde al bewezen hebben, Playboy is niet gek. Dat zo'n blad een ‘proeftuinfunctie’ van het literaire tijdschrift zou hebben overgenomen, is onzin. (Overigens: de scouting van nieuwe schrijvers vindt nog steeds plaats in het literaire tijdschrift.) Essay's zijn achterhaald door de columns. Poëzie kan beter meteen gebundeld

[p. 20]

worden. ‘De belangen van de romanciers, verhalenschrijvers, essayisten en dichters lijken door de literaire tijdschriften niet meer zo duidelijk te worden gediend’, schrijft Goedegebuure andermaal met een slag om de arm (‘lijken’, ‘niet zo duidelijk’), maar de vraag is welke belangen? De commerciële? De publieksgerichte? Als Goedegebuure dat bedoelt, kan ik hem volgen. Maar wat hebben de omineuze woorden ‘niet meer’ in zijn formulering te betekenen, hoe werden deze belangen vroeger dan wel duidelijk gediend? Het begin van een mogelijk antwoord zouden we misschien kunnen vinden in een andere opmerking: ‘Het literaire tijdschrift heeft niet langer een monopolie waar het gaat om een stimulerende en begeleidende rol in de wording en de ontwikkeling van de literatuur?’ Dat kan inderdaad van belang zijn voor literaire auteurs, maar waar worden die auteurs dan gestimuleerd en begeleid in de pers of op de televisie? Daar komt voornamelijk het succesvolle en het evenementiële, zo niet sensationele aan bod. Ontbreekt daar niet (onvermijdelijk) de literaire context voor de wording en ontwikkeling van de literatuur?

Lichtelijk smalend merkt Goedegebuure op dat literaire tijdschriften alleen nog maar door subsidie kunnen overleven. Dat is een stelling die niet valt te betwisten, maar geldt hetzelfde niet voor het essay, de poëzie, de literatuurhistorische en literatuurkritische studie. Zijn deze genres ‘eigenlijk’ ook niet meer van deze tijd? Ook voor deze genres geldt dat ze nooit op een groot publiek hebben kunnen bogen. Waren ze overgeleverd geweest aan de tucht van de markt dan bestonden ze niet meer. Zouden de literaire tijdschriften aan de commerciële eisen moeten voldoen, dan zouden ze, om zichzelf te kunnen bedruipen, er beter aan doen publiciteitsagenten in te huren en redacteuren met hun geloof in de literatuur de laan uit te sturen. Waarom zouden ze dan niet meteen de concepten van succesvolle glossy's als Cosmopolitan en Playboy imiteren?

Goedegebuure's essay heeft de kleur van zijn omgeving, van het blad dat elke week nieuwe trends meent waar te nemen, het portret van de zoveelste jonge generatie probeert te schrijven. In deze omgeving heerst de literaire taal van de newspeak. Ook de marketeers hebben daar een handje van: ze weten wat de ‘publicity value’ van een nieuwe trend, een nieuwe generatie kan zijn, ze hebben gevoel voor hype. Deze nerveuze visie ziet de kwaliteit van de literatuur dalen in de week waar ze nog geen generaties of stromingen of trends heeft kunnen signaleren. Dan heeft de literatuur geen smoel. Het virus van deze visie tast de literaire wereld aan met als gevolg dat menigeen jachtig op zoek is naar nieuwe namen, nieuw talent, in de angst iets te missen wat in de toekomst van belang zou kunnen zijn. Die nervositeit kan alleen diegenen werkelijk in de greep krijgen die de actualiteit als norm nemen voor de literatuur.