De Revisor. Jaargang 22

[p. 32]

Nanne Tepper
De wansmaak van Martin Cheepnis

Cheepnis, in the case of a monstermovie, has nothing to do with the budget of the film, although it helps, but true cheepnis is exemplified by visible nylon strings attached to the jaw of a giant spider. (Frank Zappa, Preamble to Cheepnis)
Zo plotseling alsof het een griezelfilm was (...), met de autoruit als scherm, verscheen Richard Tull links op de voorgrond...’ (Martin Amis, De Informatie)

Nooit eerder heb ik de neiging gevoeld de vraag zou je je licht eens willen laten schijnen over literaire smaak? prompt te pareren met de wedervraag mag het ook wansmaak zijn?, maar daar ik net de laatste roman van Martin Amis had gelezen was er geen ontkomen aan.

Martin Amis heeft precies één verdraaglijke, want herleesbare roman geschreven, zijn debuut The Rachel Papers, een boek over puberliefde; de held een pretentieuze praatjesmaker, de heldin eerst bekoorlijk, maar al snel ontmaskerd als mens van vlees en bloed, waardoor de held haar kwaadaardig aan de kant zet. Het is een typisch debuut: klunzig, arrogant, soms gewaagd, meestal behoorlijk oninteressant. Het zal aan mijn slechte smaak liggen dat ik dit boek te pruimen vind.

Sindsdien heeft Amis geprobeerd een stijl te ontwikkelen, een vorm te kiezen en motieven te selecteren met de verdienstelijke, maar potsierlijke ernst van de mens die een origineel artiest wil worden.

Waarom word ik zo woest van elk boek van zijn hand dat ik onder ogen krijg? Omdat Amis' moderne romans bol staan van de meest verschrikkelijke zinnen, de meest populaire ideeën, de meest belachelijke pogingen tot engagement sinds God zich met Zijn schepping ging bemoeien en de meest verfoeilijke populismen sinds Sartre in zijn Wegen der vrijheid een communist met het zieleheil aan de haal liet gaan.

[p. 33]

Valt onder schrijvers over smaak te twisten? Tot op zekere hoogte. Welke hoogte? Toen twee van de grootste schrijvers van deze eeuw elkaar ontmoetten wisselden zij de volgende woorden - het was hun eerste en laatste gesprek:

Proust: ‘Houdt u van truffels?’

Joyce: ‘Ja, ik ben dol op truffels.’

Einde conversatie.

Ik vind het eeuwig zonde dat ze het daarbij lieten (maar zie de lol er ook wel weer van in). Als schrijver vermaak ik mij namelijk graag door strenge opinies over goede smaak van beroemde schrijvers te wikken en te wegen. Ben ik het met de grootmeester eens of niet? Met Flaubert ben ik het, zo ontdekte ik ooit tot mijn verbazing, vrijwel altijd eens. Enkele tekenen van goede smaak volgens Flaubert:

1.	De schrijver moet in zijn werk zijn als God in het heelal, overal aanwezig en nergens zichtbaar. (9 december 1852, brief aan Louise Colet.) De Kunstenaar moet in zijn werk even onzichtbaar zijn als God in de natuur. (Eind december 1875, brief aan George Sand.) Hoe bekend ook, dit is geen eenvoudige stelling als men er lang bij stilstaat. Over welke God heeft Flaubert het? Een hoogstpersoonlijke God, geschapen naar eigen wensen en inzichten. Een passieve God. Een moderne God? Ik zou ‘God’ het liefst willen veranderen in ‘De Schepper’.
2.	Maar mijn persoonlijke mening laten blijken over de mensen die ik ten tonele voer, nee, nee, duizendmaal nee! Ik ken mijzelf dat recht niet toe. (6 februari 1876, brief aan George Sand.)
3.	Berusting is de slechtste aller deugden. (13 april 1867, brief aan George Sand.)
4.	De Voorzienigheid verwijten maken is zo'n wijd verbreide hebbelijkheid dat je het uit simpele welgemanierdheid dient na te laten. (6 februari 1867, brief aan George Sand.) Mijn persoonlijke favoriet, daar ik in het leven vrijwel onmachtig ben mij op dit vlak zedig te gedragen maar in mijn werk volkomen in staat wil zijn om in deze goede smaak te tonen.

Amis' meest gelezen romans, Money en London Fields, werden door bekende schrijvers en critici juichend ontvangen en besproken. Ik begrijp daar niets van. Beide boeken blinken uit door voor de hand liggende verhaallijnen: de lezer ontmoet de held op de eerste pagina's en weet meteen hoe het hem zal vergaan: slecht. Je hoeft maar één roman van Amis gelezen te hebben om dit zeker te weten. In mijn kop begint het dan ook prompt te jengelen als ik op de eerste bladzijde van Amis'

[p. 34]

laatste, The Information, de anti-held Richard Tull ontmoet: ‘♩♩De lul, lul, die Tull is de lul!♩♩’.

Daar zorgt Martin Amis wel voor. Hij is in ieder boek nadrukkelijk aanwezig en toont zich een schepper met één, buitengewoon beperkte visie: een sadistisch universum dat uitblinkt in wanstaltige terreur.

Amis' persoonlijke visie op zijn personages wordt nadrukkelijk onderstreept. Lukt dit hem niet door zijn held met hilarisch weerzinwekkende hebbelijkheden te behangen, dan komt Amis met zichzelf op de proppen en levert hij als personage het nodige commentaar om het juiste effect te sorteren. Amis' meest groteske vertoon als schrijver met een visie is zijn gesmijt met eigenschappen.

Amis' boeken kennen altijd een onbevredigend slot: een in vage troebelen verzandende ‘pointe’, ambachtelijk geknoei dat in The Information een hoogtepunt bereikt: op de laatste pagina's van Amis' genoemde romans staat de hoofdpersoon altijd schaak, maar nimmer mat. Die laatste zet blijkt altijd een stap die door het door de Voorzienigheid beentje gelichte personage zelf wordt genomen. Uit berusting met zijn lot geeft hij de moed op en legt hij zich neer bij de harde feiten. Nooit zegt deze stap meer over het personage dan dat hij aan het slot van een roman van Martin Amis is gekomen: de koek is op. Het is niet zozeer de berusting van die personages, als wel het berusten van Amis in het eeuwige lot van zijn personages dat wijst op het nooit ontwikkelde of vastgeroeste voorstellingsvermogen van de schrijver.

Amis' stijl is onverkwikkelijk, zijn beeldspraak een gotspe. Dit is de meest eenvoudige kwestie als men het heeft over smaak. Wansmaak is dan prompt aantoonbaar. Enkele zinnen van de eerste bladzijden uit Amis' laatste roman:

1.	En toen hij zuchtte hoorde je de verre zeemeeuwen door zijn longen tuimelen.
2.	Als je nu, op de vroege ochtend, door het raam en door de regen keek, leken de straten van Londen op de binnenkant van een oude bougie.
3.	...de columnist, die (...) een schoolmaaltijdachtig voorkomen had.
4.	Haar ogen, gevat in gekneusde lussen van duisternis (...)

Ik beperk me hier verder tot Amis' laatste roman, daar, zoals gezegd, de wansmaak van Amis in dit boek een hoogtepunt bereikt. Zonder dralen sta ik mijzelf enige wansmaak toe door even stil te staan bij de geruchten die de ronde doen over de beroemde schrijver zelf. Hij verkocht dit boek aan de hoogste bieder, nam een haaibaai als agente en mat zich nieuwe tanden aan. Dat een schrij-

[p. 35]

ver centen wil verdienen - gelijk heeft hij. Dat een schrijver daarvoor een goeie agent in de arm neemt - logisch. Dat een schrijver van nog geen vijftig nieuwe tanden behoeft - daar klopt iets niet.

De Informatie begint zo: Elke grote stad herbergt 's nachts, denk ik, mannen die in hun slaap huilen en daarna Niets zeggen. Er is niets. Gewoon verdrietig gedroomd. Of iets in die trant... Wieg zachtjes in je huilschip, met je tranentests en je snikpeilingen, dan haal je ze er zo uit.

Ja ja. (Het ligt, dat heb ik nagekeken, echt niet aan de vertaling.)

Terug naar de tanden van Amis. Ik ken menig schrijver die op jonge leeftijd nieuwe tanden en kiezen behoeft. Een gevolg van het tandenknarsen tijdens de slaap. Dit zijn schrijvers die overdag verbeten aan hun kunst werken en des nachts met verkrampte kaken slapen en onderwijl door blijven malen. Amis behoort, zo weet ik zeker, niet tot dit gilde. Zijn nieuwe tanden staan eerder in dienst van zijn schrijverschap dan dat ze er een gevolg van zijn.

Op die eerste bladzijde van De informatie schreit, dat moge duidelijk zijn, de held Richard Tull in zijn slaap. Wij weten prompt: met hem zal het slecht aflopen. De roman handelt over een mislukt schrijver die alles in het geweer brengt om een minder getalenteerd, maar zeer succesvol collega en vriend te gronde te richten. Na een slordige twintig pagina's staat het er letterlijk: ‘Hij (Richard) ging Gwyn kapotmaken.’

We hebben dan nog een dikke driehonderd bladzijden te gaan, in de wetenschap dat het Richard niet zal lukken. Driehonderd bladzijden cheepnis.

Om zijn boeken cachet te geven gebruikt Amis vaak schetsen van de zelfkant, verpersoonlijkt door criminelen en kleurlingen (obligate combinatie voor rekening van Amis). Zoals alle personages van Amis karikaturen zijn, zo zijn ook zijn decors karikaturaal. Amis kijkt af en toe naar de BBC, ziet een documentaire over joyriders en denkt: dat past mijn negertjes wel. Amis ziet op de buis de afschuwelijke zaak van een peuter die ontvoerd wordt door kinderen en denkt: dat past mijn crimineeltjes wel. Als Amis kloten had zou hij deze ‘uit het leven gegrepen ontvoering’ die hij toepast op een van de zoontjes van anti-held Richard Tull wel doorvoeren tot het onontkoombare afschuwelijke einde, maar Amis wil de lezer niet verontrusten, enkel maar treiteren en dus laten we die ontvoering net goed aflopen, want onze held is zo al zielig genoeg en onze lezer moet op de been gehouden worden. Als Amis als schrijver (‘ik’) uit zijn boek verdwijnt (ik kom hierop terug) komt hij via een persoonlijke noot terecht bij een uiterst betreurenswaardige bijfiguur uit zijn boek: een dwerg, die een verregend monstertje blijkt en dan zegt de postmoderne

[p. 36]

ik-figuur: En ik moest denken: dit is te afschúwelijk. Maar je deed je best om te weinig te ver te laten gaan. Je deed je best om zo vreselijk weinig zo vreselijk ver te laten gaan. Dit mag interessant bedoeld zijn en voer voor literatuurwetenschappers, hier hebben we een onbedoelde bekentenis van jewelste: ‘Het moet wel leuk blijven.’

Amis' universum is een verschrikking, de tijdgeest - ook altijd een bijster sterke rol van de Voorzienigheid - heeft onnoemlijk veel op zijn geweten, maar het boek moet draaglijk blijven. (In dit verband zij het volgende opgemerkt. Het lijdt geen twijfel dat Bret Easton Ellis zich door Money heeft laten inspireren toen hij zijn American Psycho schreef. Wat Amis vooral wil voorkomen - onoverkomelijke afschuw bij de lezer, anders wordt de laatste bladzijde niet gehaald - is bij Ellis niet eens een punt van discussie geweest. Daarom vind ik Ellis een waarachtig schrijver, en Amis niet. Uit goede smaak dien ik dit terzijde te besluiten met de opmerking dat een waarachtig schrijver niet per definitie een meesterwerk schrijft.)

Dan hebben we nog de pitbull. In een volkomen overbodige zijlijn wordt meerdere malen verhaald van de onhandelbare natuur van zo'n hond. Het beest vliegt telkens weer zijn baas aan maar mag van deze hondenliefhebber niet afgemaakt worden.

Wij zijn niet enkel van de bieb, maar ook van de straat!

En zo gaat dat maar door. Tot we eindelijk daar zijn waar we wezen moeten. Richard Tull schakelt de penose in om zijn doel te bereiken: hij zal zijn beroemde en verachte collega in elkaar laten slaan door een lid van de zelfkant. Dat Amis de touwtjes wederom zo goed in handen heeft dat de rafels erbij hangen blijkt wel uit het feit dat een van de lieden van de zelfkant ooit heeft leren lezen. Waarom heeft deze karikatuur leren lezen? Nergens om, behalve dan om te zorgen dat Amis aannemelijk kan maken dat de zelfkant contact opneemt met Tull. Waarom neemt deze crimineel contact op met Tull? Omdat hij Tull ook een beter schrijver vindt dan diens concurrent en net als Tull de behoefte voelt Tulls verachte collega te vernietigen.

(Hier moet ik even bijkomen van de slappe lach.)

Wat schudt onze briljante goochelaar Amis vervolgens uit zijn mouw? Daar de vrouw van de benijde, waardeloze maar geslaagde schrijver van koninklijke bloede is (hoepla!) en een zwak voor coke en negerleuters blijkt te hebben (alles klopt!), blijkt zij chantabel!

En daar de blanke criminelen tezamen met de zwartjes aan één en dezelfde zelfkant leven is het cirkeltje snel rond en kan de schrijver aan de slag.

Ho!

[p. 37]

Brengt Amis dan geen nuance aan in de wereld van de zelfkant? Ik citeer twee zinnen uit het begin van het boek (het lukt me maar niet het hele ding te herlezen):

1.	Toen 13 (een neger) dat hoorde deed hij iets wat blanken niet meer doen. Hij grijnsde breed. Blanken deden dat vroeger, jaren geleden. (Ga een koffieshop in en kijk vijf seconden rond, en deze belachelijke bewering wordt gelogenstraft.)
2.	De zwarte jongen kan niet meer gewoon een zwarte jongen zijn. (Boeiende opmerking, ware het niet dat Amis vervolgt: Niemand kan meer gewoon iemand zijn. Zonde. Ja, heel erg jammer van dat zinnetje.)

Verbaast het ons dat het eerste complot, de geplande aframmeling die voor Richard Tulls verachte en succesvolle collega bedoeld is, door een ‘misverstand’ uiteindelijk op Tulls eigen neus terechtkomt (en dit pas op p. 149)?

Verbaast het ons dat Tull, die zijn vrouw van overspel verdenkt, pas aan het slot ontdekt dat zijn verachte collega zich door deze dame af laat zuigen?

Verbaast het ons nog dat het zesjarige (die leeftijd gok ik; ouder zal het kind niet zijn geweest, jonger misschien wel; krijg zulke feiten maar eens boven water in een boek van Amis) zoontje van Tull dat in het hele boek enkel infantiel gebrabbel voortbrengt over de meest aangrijpende scène uit Tulls leven en dit boek - Tull slaat zijn kind op de dag dat het belachelijke boek van de gehate collega binnenkomt op de bestsellerlijst - zegt ‘dat we allemaal wel eens een slechte dag hebben’?

Verbaast het ons dat Richard Tull impotent is bij zijn vrouw?

Verbaast het ons dat Amis als metafoor voor de strijd tussen Tull en zijn collega het schaakspel aanwendt om zijn literatuur te verrijken? Hij (Richard) had Gwyn tot een goede zet gedwongen: dat leek steeds vaker te gebeuren, alsof Richard op de ene of andere manier achterliep, alsof Gwyn in de nieuwe notatie speelde terwijl Richard voortploeterde in de oude. Pagina 97, we hebben nog 250 te gaan.

Verbaast het ons dat alle complotten die Tull smeedt om zijn collega ten val te brengen mislukken of zich tegen hemzelf richten?

Amis heeft de hebbelijkheid zichzelf op te voeren in zijn werk. In Money was hij een personage. In De Informatie is hij ‘ik’ die pas aan het slot van het tweede deel (p. 192) afscheid zegt te nemen:

[p. 38]

...De informatie zegt dat ik niet langer ‘hoi’ moet zeggen maar ‘de mazzel’.

Deed hij dat maar.

Amis blijft de touwtjes in handen houden. We zien hem met zijn marionetten spelen als een hyperactief kind met moderne speeltjes. Een boek van Martin Amis is als een videospelletje vol modieuze monsters met een onoverwinnelijk programma waaruit de stem van de programmeur neurotisch op blijft klinken: de speler verliest altijd.

Misschien heeft Amis met De Informatie de indruk willen wekken dat hij begaan is met het lot van de serieuze schrijver en walgt van de macht van de moderne oplichter - dat is hem niet gelukt. Misschien is Amis' ijdelheid zo fenomenaal dat hij duidelijk wil maken dat hij ondanks zijn succes en roem en slechte smaak vooral moet worden gezien als een serieus auteur die best wel weet hoe vuig de werkelijkheid van de vercommercialiseerde wereld van de letteren is - dat zou het lachertje van dit tijdsgewricht zijn. De gedachte dat Amis zich identificeert met kunstenaars die zich in ‘deze tijd van deze eeuw’ (het stokpaardje van Amis) louter laten leiden door eigen stijl en motieven, door een persoonlijke poëtica die geen boodschap heeft aan de geest van de commercie, is om kotsmisselijk van te worden.

Het is, tenslotte, niet te hopen dat ergens een moedeloze modernist, een oude vriend van Amis, een plan zit te beramen om Amis te gronde te richten. Los van het feit dat dit ‘in deze tijd van deze eeuw’ een fluitje van een cent is, is het ook nog eens zo dat te allen tijde voorkomen moet worden dat ‘het leven de kunst van Amis gaat imiteren’.