De Revisor. Jaargang 22

[p. 47]

Jan Kuijper
De verborgen stijl

Als wij met onze automobiel thuiskomen, en ‘Sesam, open u!’ roepen tegen de gecomputeriseerde garagedeur, dan realiseren we ons dat we misschien wel onze stem kunnen verdraaien, maar dat we ons niet kunnen verbergen in de stem van een ander - hoe we ook ons best doen, de poorten van andermans carport zullen voor ons gesloten blijven.

Wat voor de stem geldt, geldt dat niet ook voor de stijl? Zoals de stem door een robot wordt herkend, kan een computer, mits daarop voorbereid, van een tekst vaststellen of hij door een bepaalde schrijver is vervaardigd of niet, en een schrijver moet wel heel erg zijn best doen (wat inhoudt dat hij de plagiaris van een of meer van zijn collega's wordt) om zich aan deze nierenproef te onttrekken.

Dat de stijl de mens zelf is, zoals Buffon beweerde, wordt binnen drie eeuwen glansrijk bevestigd door een onbevooroordeeld instrument, dat ons werk feilloos aan ons toeschrijft, onder welk pseudo- of heteroniem wij het ook in het licht hebben gegeven. Alleen een totaal overgeschreven collage houdt ons buiten schot - maar dat wisten we eigenlijk wel: bij het afpersen verzenden we immers al sinds lang brieven die bestaan uit her en der uitgeknipte, liefst gedrukte letters en woorden.

Rosencrantz en Guildenstern zijn dood, en voor hun dood heeft Shakespeare ze maar amper hun mond open laten doen. Toch hebben we het gevoel, wanneer we Hamlet zien of lezen, dat deze beide heren ten voeten uit getekend zijn, dat ze hun karakter in hun eigen woorden oproepen, dat hun persoon gevormd wordt door hun eigen stijl, en dus niet door die van Shakespeare. Maar dat laatste moet zinsbegoocheling zijn: vergelijken we willekeurige regels uit Shakespeare z'n stukken met regels van Marlowe, Hooft of Brederode, dan springt de karakteristiek van de auteur steeds in het oog, terwijl die van de personages naar het tweede plan verdwijnt. Blijkbaar zijn

[p. 48]

sommige dichters zo groot dat hun persoonlijke en onverwisselbare geest zich kan delen en het leven kan geven aan op hun beurt onverwisselbare personen.

Ik ben geen Shakespeare, en wil niettemin een toneelstuk of roman schrijven met levende personen, die net zo makkelijk van elkaar te onderscheiden zijn als de mensen om mij heen - dat houd ik nu eenmaal voor eisen van de genres. Hoe speel ik dat klaar, met mijn bescheiden, enkelvoudige persoonlijkheid?

De stijl van de dag (heel wat anders natuurlijk dan de stijl die de mens zelf is, het is misschien wel te verwarrend om voor beide begrippen hetzelfde woord te gebruiken), de mode noem ik die maar, die komt me te hulp, ja, die lijkt haast wel speciaal voor mijn oogmerk in het leven geroepen. Die stijl, die mode is namelijk het postmodernisme, een richting die niet alleen toestaat of voorschrijft dat ik verschillende stijlen door elkaar heen hanteer, zoals dat eigenlijk ook al gold in het vorige-eeuwse eclecticisme: daar zou ik nog niet veel mee opschieten, want al die historische stijlen of modes door elkaar zouden mijn geest moeten passeren en zouden door mijn handen tot een eenheid moeten worden gesmeed, zodat ze de perken van mijn persoonlijkheid net zo min te buiten zouden kunnen gaan als wanneer ik het strengste classicisme had nagestreefd. Nee, het postmodernisme gaat verder: eenheid is niet nodig of zelfs wenselijk, en stelen mag en moet, ook zonder vermelding, als het maar bij kruimeldiefstallen blijft; het ideaal is een kruimelcake die eruitziet als het nieuwe museum van Groningen. Net zo min als een kruimelcake een bakker heeft, draagt mijn produkt het stempel van mijn persoonlijkheid; in veelstemmigheid versla ik Shakespeare en Dostojevski, ja, groter ben ik dan de wereld, want wie zal ontkennen dat de toppen van de wereldliteratuur aan de kopieerlust des dagelijksen levens zijn ontstegen?

Vorm of vent - in die paradoxale tegenstelling heeft J.C. Bloem zestig jaar geleden de toenmalige richtingenstrijd in de literatuur samengevat. Het postmodernisme heeft ons eindelijk van deze tweespalt verlost: vorm noch vent is nu het parool, de onpersoonlijke collagetechniek verleent vleugels aan onze tekstverwerker, die voor de verouderde literaire waarden trouwens op een veel te gering gedeelte van zijn mogelijkheden werd aangesproken. Dat het toneel en het boek als media op den duur niet aan onze eisen zullen kunnen voldoen nemen wij op de koop toe, is zelfs een geluk bij een ongeluk: na het loslaten van de vaste boekenprijs resten de boekhandelaar toch

[p. 49]

eigenlijk alleen nog maar de door ons geplunderde klassieken, à raison van duizend lire, of één pond sterling...

Ben ik zelf een pomo-auteur? Ja, want ik besteel meer klassieken dan wie dan ook, zeker als je per woord gaat tellen. Ja, want mijn octaven en mijn sextetten hebben op het eerste gezicht vaak zo weinig met elkaar te maken dat de lezer de neiging krijgt te controleren of ze niet verwisseld zijn, hij denkt misschien dat dat verwisselen van hem verwacht wordt. Nee, want welke vorm maakt er nou meer de indruk van een eenheid dan het sonnet? En is er wel een andere vorm die een tegenstelling, dus een logische categorie, vereist? Nee, want negen tiende van mijn tekst is van mezelf, en dat ene tiende had ik ook nog wel weg kunnen werken, als ik het gewild had.

Als ik het gewild had - maar dat was niet zo. Ik ben dus iemand die de kool en de geit spaart, die van twee walletjes eet. En als ik het bovenstaande nog eens overlees moet ik toegeven dat het wat dat betreft van een overweldigende iconiciteit is - het zal wel aan de mens zelf liggen.