De Revisor. Jaargang 22

[p. 80]

Matthijs van Boxsel
De Encyclopedie van de Domheid

Capita Selecta II

De blunderclub

In 1976 werd de Not Terribly Good Club of Great Britain opgericht door Stephen Pile, auteur van The Book of Heroic Failures. Om in aanmerking te komen voor het lidmaatschap moest je ergens niet bijster goed in zijn. Er werden avonden georganiseerd waar mensen demonstraties gaven van hun onvermogen. Ook was er een Salon des Incompétents. Ter gelegenheid van de oprichting van de blunderclub werd een maaltijd verzorgd in een uitgelezen slecht Londens restaurant. De serveerster liet bij deze gelegenheid een soepkom uit haar handen vallen, die evenwel werd opgevangen door de voorzitter. Omdat hij zodoende een ramp wist te voorkomen, werd hij meteen geroyeerd.

Zo eindigt de inleiding van zijn boek, maar hier begint mijn interesse: het voorkomen van de blunder blijkt zelf de grootste blunder te zijn! Op grond daarvan had hij tot erevoorzitter benoemd moeten worden, om direct weer te worden afgezet, herbenoemd enzovoort. Stel nu eens dat al onze blunders miskende successen zijn! En stel nu eens dat al onze successen miskende blunders zijn!

Schade en schande

Quae nocent docent
Erasmus¹

Door schade en schande worden wij wijs, luidt het gezegde. De uitspraak die schijnbaar mislukkelingen tot troost dient, onthult in feite de geheime logica van ons intellect. Wijsheid valt alleen via schade en schande te bereiken. Maar doe niet als de boer die zijn kop tegen de muur sloeg in een poging zich te vormen. Wie expres faalt om wijsheid te vergaren is een domkop. Wijsheid valt alleen als onbedoeld neveneffect van onze handelingen te bereiken, als een stom geluk bij een stom ongeluk.

1 Adagia I.i.31

De terugwerkende kracht

De speurtocht naar de onbereikbare wijsheid leidt tot de schade en schande waar wij

[p. 81]

wijs van worden. Sterker nog: het falen sticht met terugwerkende kracht de wijsheid waar wij vergeefs naar grijpen. Het gevolg gaat kortom aan de oorzaak van de speurtocht vooraf. Wijsheid is niets dan het produkt van de mislukte pogingen greep te krijgen op wijsheid. Domheden zijn geen stations op weg naar de wijsheid: de wijsheid is in essentie een domheid.

Het principe van de terugwerkende kracht regeert de wereld. Wij moeten falen om de kennis te vergaren op grond waarvan wij ons falen kunnen begrijpen.

Treppenwitz

Factum stultus cognoscit. (Als iets gedaan is, kan een dwaas het begrijpen.)
Erasmus²

Ervaring komt altijd te laat, ‘post festum’. Alle wijsheid is wijsheid achteraf, ‘Treppenwitz’. Tijdens het feestmaal zoeken wij vergeefs een snedig antwoord op een brutale vraag; pas op de trap schieten ons de juiste woorden te binnen. Ziedaar de ‘esprit d'escalier’, de geest die waait in het duizelingwekkende trapgat van onze constructies, de geheiligde ruimte van het inzicht achteraf.

In het licht van de Treppenwitz krijgt ook de allegorische voorstelling van Prudentia (Bedachtzaamheid) in het trappenhuis van het Theaterinstituut te Amsterdam een heel andere lading. De grote tegenstreefster van Stultitia staat afgebeeld met de spiegel van de Reflectie en de slang van de Behoedzaamheid.
Foto Roos Aldershof 1988.

2 Adagia I.i.30

Treppenwitz II

De inwoners van Kampen, hoofdstad van de domoren in Nederland, hadden een kerk gebouwd, maar waren de trap vergeten. Daarom is er later een buitentrap tegen de toren geplaatst.

Epimetheus

Het leven kan alleen achterwaarts worden begrepen, maar moet voorwaarts worden geleefd. Kierkegaard

Alle kennis achteraf, alle resultaten die ongewild en ongeweten worden bereikt,

[p. 82]

Epimetheus opent de vaas van Pandora.
Door Sébastien Le Clerc.

noem ik epimetheïsch, naar de Titaan Epimetheus, ‘de achterafdenker’, tweelingbroer van Prometheus, ‘de vooruitdenker’.

Epimetheus had de taak ieder schepsel op Aarde te voorzien van de eigenschappen om in leven te blijven. Het ene dier gaf hij kracht zonder snelheid, het ander snelheid naast zwakte. Sommige gaf hij scherpe klauwen, andere de veiligheid van vleugels. Zo zorgde hij voor een natuurlijk evenwicht waarin geen enkele soort zou kunnen verdwijnen. Maar hij vergat de mens. Prometheus stal van Athene het intellect en van Hephaistos de nijverheid en het vuur om dit aan de mens te geven. Hermes voorzag in gemeenschapszin.³

Aan de harmonie kwam een eind toen Zeus aan Epimetheus Pandora ten geschenke gaf, de ‘albegiftigde’ vrouw die van de goden alle goede eigenschappen had meegekregen, alsmede een vaas vol onheil. Aangemoedigd door Epimetheus opende zij de vaas en alle rampspoed verspreidde zich over de mensheid.⁴

Niet Prometheus, maar Epimetheus ‘die van zijn fouten wijs werd’⁵ is de stamvader van onze beschaving. Zijn dwaze gebaar dat de orde verstoorde, heeft geleid tot de schade en schande waar onze cultuur op is gefundeerd. De wereld groeit tegen de verdrukking in.

De mislukking is een ondergewaardeerd element, in statistisch opzicht zelfs de machtigste factor van ons bestaan.

3 Plato, Protagoras, 320 e.v.

4 Hesiodus, Werken en Dagen, 60 e.v.

5 Hesiodus, Theogonie, 510.

Hamartia

Wij herkennen de epimetheïsche causaliteit ook in de ontwijkende beweging die de tragische held naar zijn geprofeteerde ondergang voert. De idiote, volstrekt uit de lucht gegrepen profetie dankt haar succes aan de vergeefse poging van de held eraan te ontsnappen.

De ‘hamartia’, de verblinding, is produktief. De profetie vervult zichzelf dankzij de redeloze angst of hardleerse overtuiging omtrent een fictieve gebeurtenis die alleen maar plaats zal vinden omdat zij wordt verwacht. Het denkbeeldig gevolg sticht een concrete oorzaak. De profetie van de uitkomst leidt tot de uitkomst van de profetie. Zonder voorspelling geen pijnlijke vergissing, en zonder vergissing geen waarzeg-

[p. 83]

ging. Iedere profetie is epimetheïsch van aard; pas achteraf wordt een loze bewering ook werkelijk een profetie.

Stom geluk bij een stom ongeluk

Ik leerde mijn les door te kijken naar andermans leed Menander⁶

Een man wil de deur sluiten, loopt naar de deur en sluit deze. Ziedaar het klassieke voorbeeld van een geslaagde intentionele handeling.⁷ Deze moet aan drie voorwaarden voldoen:

1.	Wij hebben de bedoeling de handeling met succes te volbrengen.
2.	De taak is met succes volbracht.
3.	Onze intentie de handeling met succes te volbrengen was de oorzaak van het succesvol volbrengen van die taak.

Maar neem nu dit geval: een man wil de deur sluiten, struikelt en valt tegen de deur die zich sluit. De intentie is de oorzaak van het volbrengen van de taak; immers zonder goede bedoeling was er geen struikeling, en zonder struikeling was er geen succes. Maar de manier waarop de taak werd volbracht kan onmogelijk intentioneel worden genoemd. Het succes was een geval van stom geluk.

Wij allen bivakkeren in dit ongehoorde gebied van de rake missers, van de daden die slagen door hun mislukking zelve. Wij opereren in het gebied dat is gelegen tussen wijze bedoelingen en dom toeval. Ons leven is een geluk bij een ongeluk. En dat geeft al onze handelingen iets ongewild komisch. Iedere daad die de drempel van het mogelijke overschrijdt en zich verwerkelijkt in de volle zin des woords, behoudt in de grond van de zaak iets idioots.

6 Sententiae, 121.

7 J.R Searle, Intentionality, Cambridge 1984.

Het zwijntje

Een handeling die ongewild en ongeweten leidt tot het beoogde succes heet een bof of een zwijntje (Sus Boeotica). De morologie, die studie doet naar de wetten van de domheid, maakt een onderscheid tussen zwijntjes die buiten en zwijntjes die binnen onze geest hun idiote oorzaak vinden.

Een zwijntje van de eerste soort: Een man wil iemand doodschieten. Hij mist zijn doel, maar het schot brengt een kudde wilde varkens in beweging waardoor het slachtoffer wordt doodgetrapt.⁸

Een zwijntje van de tweede soort: Een moordenaar gaat in de auto naar zijn doelwit. In zijn zenuwen rijdt hij onderweg iemand dood die het beoogde mikpunt blijkt te zijn.⁹

Deze voorbeelden van produktieve domheid zijn geen randverschijnselen, maar opzienbarende varianten van een gekte die werkzaam is in het centrum van ons ‘sys-

8 Voorbeeld van Daniel Bennett genoemd in Donald Davidson, Essays on Actions and Events, Oxford 1980. Een mooi voorbeeld is ook te vinden in de film A Fish called Wanda waar de moordenaar mikt op een oude vrouw, maar per ongeluk haar hondje treft, wat het hart van de vrouw evenwel fataal wordt.

9 Voorbeeld van R. Chisholm genoemd in Searle.

[p. 84]

Sus Boeotica; de inwoners van de Griekse landstreek Boeotië werden ‘domme zwijnen’ genoemd.
Afbeelding uit J.P. Valerianus, Hieroglyphica, Leiden 1626.

teem’. In de struikeling treedt het domme mechaniek aan het licht waar de wereld om draait.

Domheid als de mystieke grondslag van ons bestaan

Een leuke gerechtigheid, die door een rivier wordt begrensd! Waarheid aan deze zijde van de Pyreneeën, dwaling aan de andere.
Pascal¹⁰

Wij vertrouwen blind op onze kennis, niet omdat kennis van nature wijs of waar is; kennis heet wijs en waar omdat zij door iedereen wordt gedeeld. Wij volgen de regel niet omdat hij doelmatig is; de regel is doelmatig omdat iedereen hem volgt.

Niet de ratio, maar de gewoonte beslist over wat deugt en wat niet. Wij gehoorzamen de wet, omdat wet nu eenmaal wet is. In die tautologie kondigt zich de onwettige grondslag van de wet aan, de idiote keerzijde die schijnbaar een obstakel is voor de werking van de wet, maar in feite de mystieke grondslag vormt van haar gezag.

10 Pensées no. 294.

Het epifenomeen

Alle begin is hilarisch. Lachend gehoorzamen wij de idiote regel, net zo lang totdat hij inderdaad doelmatig wordt, totdat er een goed argument wordt geboren. Doelmatigheid is geen ‘natuurlijke’ eigenschap van de regel, maar het neveneffect van het gehoorzamen zelve.¹¹ Het gevolg gaat kortom aan de oorzaak vooraf: de handeling sticht met terugwerkende kracht de goede reden om de regel te volgen. Ziedaar de epimetheïsche causaliteit.

11 Het neveneffect wordt uitgebreid behandeld in Jon Elster, Sour Grapes, Cambridge 1991 (1983).
Veel inzicht dank ik ook aan Slavoj Žižek, Le plus sublime des hystériques, Parijs 1988.

De macht der gewoonte

Wij zijn evenzeer automaat als geest.
Pascal¹²

Domheid is geen kwestie van verkeerd inzicht of gebrek aan kennis, domheid is een kwestie van automatie. Argumenten mogen de geest overtuigen van de wijsheid van

12 Pensées no. 252.

[p. 85]

de regel of zelfs van de dwaasheid hiervan, maar de automaat in ons wordt geregeerd door de macht der gewoonte die overtuigender is dan alle argumenten voor en tegen te zamen.

Het credo van de domheid

Wij geloven niet omwille van de goede gronden. Wij geloven omdat het absurd is, of beter nog, zoals Tertullianus het feitelijk heeft geformuleerd: quia ineptum est en quia impossibile est, omdat het dwaas en onmogelijk is.¹³ De idiotie die de eenheid tussen gedrag en overtuiging verhindert, is de voorwaarde voor ons geloof.

Tegen beter weten in geven wij ons over aan het zinloze ritueel. Waarom? Daarom! De gewoonte oefent ons net zolang in de domme regel tot wij eraan moeten geloven. De bekering is een kwestie van tijd.

Niemand kan door argumenten tot de domme regel worden bekeerd. Argumenten overtuigen alleen degenen die alreeds ‘in de domheid zijn’, die alreeds in de domme regel geloven als was het de wijsheid zelve. Hij die zegt niet blindelings de regel om de regel te volgen, maar om zijn eigen oordeel dat hem zegt dat de regel doelmatig is, neemt zichzelf in de maling. Argumenten zijn rationaliseringen achteraf; het denken is epimetheïsch van aard.

13 Henning Schröer, Die Denkform der Paradoxalität als theologisches Problem, Göttingen 1960.

Esse est non percipi

Het feit dat zeden en gewoonten bepalen wat wettig is en wat niet, dat een rivier beslist over wijsheid en domheid, is geen beletsel voor het functioneren van de regels en wetten; integendeel. Het is er de verborgen kracht van. Maar die idiote grondslag moet verborgen blijven, anders verliest de wet zijn gezag en vallen wij van ons geloof. Het besef van de idiote kern verlamt ons, maakt een eind aan het effect. Domheid werkt per definitie alleen ongezien.

De omkering

Wij volgen de regel niet omdat hij doelmatig is; de regel is doelmatig omdat iedereen hem volgt. Maar omdat die gekte ons iets te veel is, draaien wij de boel om en doen wij net alsof de regel van nature doelmatig is.

Zo doet de rechter alsof hij de misdadiger een lesje leert. Maar de misdadiger komt zelden tot inkeer. In feite doet de rechter uitspraak om zijn eigen rechtsgevoel en dat van het door hem vertegenwoordigde volk in stand te houden. Maar de onthulling dat de rechter er zit om zichzelf mores te leren, is desastreus voor de rechtsorde.

De onzichtbare schat

Het aandeel van de fantasie in de werkelijkheid wordt geïllustreerd door La Fontaine

[p. 86]

in de fabel Le laboureur et ses enfants. Een rijke boer die de dood voelde naderen, sprak tot zijn luie zoons: verkoop het land niet, want er is een schat in verborgen, alleen weet ik niet waar. Toen de vader was overleden, ploegden de zoons tevergeefs het land om op zoek naar de schat; maar dankzij die handeling leverde de oogst dat jaar een schat op.

Het ploegen produceerde met terugwerkende kracht de schat die hen aan het ploegen had gebracht. Fantasie werd werkelijkheid. De onthulling van de idiotie, dat zij moesten ploegen om het ploegen, zou echter fataal zijn geweest voor de moraal.

Zalig zijn de armen van geest

De jezuïeten hadden als stelregel: het doel heiligt de middelen. De regel waarnaar wij leven luidt: het doel is de middelen te heiligen, de regels die als neveneffect de orde hebben op voorwaarde dat hun idiotie niet wordt beseft.

Die omkering in de relatie tussen doel en middelen moet verborgen blijven, omdat de openbaring een eind zou maken aan de zaligheid die schuilgaat in ons boeotische gedrag.

Tussen onwetendheid en zaligheid bestaat een hechte band; zalig zijn de armen van geest. Alleen jammer dat ze te dom zijn dit te beseffen, terwijl het besef weer een eind aan hun zaligheid zou maken.

La Boétie en de beotiana

Wat voor een monsterlijke ondeugd is het die zelfs de benaming lafheid niet verdient? Wie bedenkt een naam gemeen genoeg voor een kwaad dat de natuur ontkent te hebben gemaakt en de taal weigert te benoemen?
La Boétie¹⁴

1.	De boeren scheppen water met een zeef.
2.	De veilingmeester prijst de waardeloze koe van de boer zo geestdriftig dat deze hem voor een fortuin terugkoopt.
3.	Een boer schaatst tegen zijn schaduw die hij voor een mededinger aanziet.
4.	Een boer maakt iedereen wijs dat er een walvis is aangespoeld. Als allen naar het strand rennen, gaat hij er zelf in geloven en snelt hij er achteraan.
5.	De boer verkoopt een haan en vier kippen aan een voorbijganger. Maar omdat deze geen geld bij zich heeft, aanvaardt de boer de haan als onderpand.

Deze beotiana’¹⁵ zijn geen omkeringen van de norm, maar schetsen een getrouw beeld van de ‘verkeerdheid’ die werkzaam is in de normaliteit zelve. Om dit te illustreren zal ik de beotiana plaatsen naast enkele uitspraken van Etienne de la Boétie uit diens Discours de la servitude volontaire (ca 1550). In zijn analyse van de macht herkennen wij vijf aspecten van de domheid: de gewoonte, het neveneffect, de relatie tussen

14 Etienne de la Boétie, De vrijwillige slavernij, Haarlem 1982.

15 Ook wel Kamper uien genaamd, zie Capita Selecta I in De Revisor 1995 no. 2.

[p. 87]

fascinatie en onwetendheid, de fantasie en de zaligheid.

1.	‘De gewoonte leert ons te dienen, en het vergif van de slavernij te slikken zonder het bitter te vinden - zoals men vertelt dat Mithridates zich de gewoonte eigen maakte gif te drinken.’
2.	Wij zijn niet de slachtoffers van de tiran; de tiran dankt de macht aan zijn slachtoffers. ‘Wat zou hij jullie kunnen doen wanneer jullie niet zelf de helers waren van de dief die jullie besteelt, medeplichtigen van de moordenaar die jullie vermoordt en verraders van jezelf?’
3.	De tiran dankt zijn gezag niet aan zijn opmerkelijke kwaliteiten, het is net omgekeerd: de tiran oefent zijn fascinerende macht uit op voorwaarde dat zijn ware ‘idiote’ aard verborgen blijft. ‘De koningen van Assyrië vertoonden zich zo min mogelijk in het openbaar om het volk aan het twijfelen te brengen of zij niet iets meer dan mensen waren. [...] Zo raakten de volken door dit mysterie gewend aan de slavernij en zij dienden nog gewilliger omdat zij hun meester niet kenden en niet dan met grote moeite wisten óf ze er wel een hadden; iedereen vreesde goedgelovig iemand die niemand had gezien.’
4.	‘Het volk geloofde dat de grote teen van Pyrrhus wonderen deed en miltziekten genas.’ Wij zijn niet slachtoffers van de goochelkunst van de tiran; ‘het volk bedenkt zelf de verzinsels die het later gaat geloven’.
5.	Als het volk dit wil, komt er een eind aan de macht van de tiran. Waarom blijven zij dan vrijwillig slaaf? Omdat zij meeprofiteren. Zij denken dat de tiran hen met zijn rijkdom bedeelt, maar feitelijk is het andersom: ‘De stommelingen hadden niet in de gaten dat ze maar een deeltje terugkregen van wat hun eigendom was.’

Maar er is nog een reden. ‘De vrijheid die wensen de mensen niet.’ Waarom niet? ‘Omdat het te makkelijk zou zijn.’ Ziedaar ‘het kwaad dat de taal weigert te benoemen’, de kern van de domheid: wij vinden heimelijk behagen in het onbehagen.

En die zaligheid vinden wij terug in het masochisme waar alle domdaden van getuigen. Na iedere ramp storten de domkoppen zich wellustig op de volgende tot mislukken gedoemde taak.

Wijsheid van de Kamper ui

Herhaling, omkering en misverstand zijn volgens Bergson de drie kunstgrepen waar de klucht zich van bedient om het domme mechanisme dat werkzaam is in de wereld te onthullen.¹⁶ Dit automatisme dat volgens hem een obstakel voor de evolutie vormt, is in feite de motor die de wereld draaiende houdt op voorwaarde dat hij niet wordt gezien.

Wij lachen dan ook niet om dit starre, werktuiglijke, onbewuste gedrag te corrigeren, zoals Bergson meent, maar omdat in de grap wordt gespeeld met een waarheid

16 Henri Bergson, Het lachen (1899), Amsterdam 1993.

[p. 88]

Labora, aselle, sicut ego laboravi, et proderit tibi (Zwoeg door ezel, zoals ik heb gezwoegd, en je zult er baat bij hebben).
Een graffito uit een schoolgebouw op de heuvel Palatinus te Rome (iste eeuw n.Chr.?).

die taboe is. De Kamper ui raakt aan de idiotie die de mystieke grondslag vormt van ons bestaan. Wij lachen nerveus om de marionetten die tonen wat wij zelf doen zonder het te willen weten. Ons gelach getuigt van ons kwade geweten.

De beotiana zijn middelen in de strijd tegen de stupor. Enerzijds houden de grappen het besef levend van de idiote kern van ons bestaan; dit voorkomt vervreemding. Anderzijds stimuleert de humor een lichte paniek om ons van de angst voor de idiotie te zuiveren; dit voorkomt een totale verbijstering.

Homeopathische domheid

Om de tragiek van uw val te ondervangen is het verstandig een druppel domheid aan uw handelingen toe te voegen. Dit wil niet zeggen dat u expres een domheid moet begaan. Domheid werkt per definitie alleen ongeweten en ongewild. Hoe dan gehandeld? De druppel domheid is het utopische, ongerijmde, onmogelijke dat ieder goedgekozen doel kenmerkt; iets dat tot mislukken gedoemd is en alleen dan, via schade en schande tot wijsheid kan leiden.

Feest voor pessimisten

Wij leven het leven niet omdat het zo waar, goed of mooi is, maar omdat het leven nu eenmaal is zoals het is: idioot. Aangezien dit inzicht ons iets te veel is - of iets te weinig - doen wij net alsof het leven waar, goed en mooi is; of dat het leugenachtig, slecht en lelijk is: het leven is een féést voor pessimisten, alles valt mee!

Morologie

Er bestaat geen toegepaste morologie. De wetten van de domheid zijn per definitie niet in praktijk te brengen. Het gaat om wijsheid achteraf, om epimetheïsche kennis. De poging een misser te willen veroorzaken omwille van het profijtelijke neveneffect, is zelfondermijnend. De wetten werken alleen ongewild en ongeweten.

Het is als met Murphy's Law: ‘Als iets mis kan gaan, zal het misgaan.’ Maar probeer deze wet niet toe te passen, want dan word je het slachtoffer van Silberman's Paradox: ‘Als Murphy's wet mis kan gaan, zal hij misgaan.’¹⁷

17 Arthur Bloch, Murphy's Law Complete (All the Reasons why Everything goes Wrong), London 1985.

[p. 89]