De Revisor. Jaargang 22

[p. 26]

Anthony Mertens
Drempelverhaal Een fiche

Al jaren ben ik gefascineerd door een motief dat in de oeroude geschiedenis van de literatuur, in de diepste lagen van alle mythologieën, telkens weer opduikt als de ruimtelijke verbeelding van overgangsprocessen. Voor de eerste keer in mijn leven ben ik een verzamelaar geworden van vindplaatsen in de wereld van de literatuur. Mijn oog graast in passages waar het woord drempel meer betekent dan een scheidingsplaats, waar een rattenkoning van betekenissen zich aan het woord heeft vastgeklit.

Een eenvoudige dwarssteen, neergelegd op de grond, heeft in de loop van de tijd een symbolische lading gekregen die ze te danken heeft aan een enorme reeks van rituelen. Sommige daarvan leven tot in onze tijd door als armzalige herinneringen aan een magische wereld, waarin men geloofde dat de drempel een heilige plaats was. De drempel scheidde de gemeenschap van de Ander, de vreemdeling. Haar symbolische betekenis verwierf zij toen ze de Gedenkstätte werd van alle overgangsfasen in het leven (de geboorte, de kindertijd, de puberteit, de volwassenheid, het huwelijk, de ouderdom, het sterven) of van de seizoenen (van het opkomen van het koren tot de oogst, de wisseling van lente naar zomer, van de desolate herfst naar de doodse winter). Ze was een markante plaats in alle initiatieriten, waarin de noviet werd ingewijd in de geheimen van een gemeen- of een genootschap. Altijd leidden die riten de noviet binnen in de liminale fase, in het feitelijke proces van de overgang, naar de plaats van de limen, de drempel.

Heel vaak komen we in de verhalende literatuur de drempel tegen als een raadselachtige plaats waar de held een intense mentale verandering ondergaat, waar de geschiedenis in de kritische fase van de peripatie terechtkomt, waar de ons bekende wereld op een limiet stuit. Een heimelijke verlokking gaat erachter schuil. Het is mijn veronderstelling dat in de moderne literatuur het belang van die overgangsplaats in toenemende mate wordt geaccentueerd: de drempel wordt er een symbolische plaats voor de verlokking van het ongearticuleerde concrete weten waarvoor de namen nog niet zijn uitgevonden.

De toenemende interesse voor het liminale beeld vond ik een paar jaar geleden

[p. 27]

bevestigd in Obsessie van A.S. Byatt, de roman die in 1990 de Bookerprize won (in 1991 in Nederlandse vertaling bij uitgeverij Altamira in Heemstede verschenen). In deze romance is een rol weggelegd voor Dr. Maud Bailey, werkzaam aan de Universiteit van Lincoln, kenner van het werk van Christabel La Motte, een licht hysterische dichteres uit de negentiende eeuw. Er wordt een beetje de draak met haar gestoken: met Maud Bailey, vertegenwoordigster van een modieuze feministische stroming in de literatuurwetenschap. Maar het gebeurt tongue-in-cheek, want het onderwerp dat haar sinds enige tijd bezighield, wordt in de roman wel degelijk serieus genomen. Telkens wordt op het motief teruggekomen, omdat het belang ervan evenredig was aan de raadselachtige functie die het in verschillende fantasieën leek te hebben. Op dat punt neemt de verteller het onderwerp wel degelijk serieus.

Maud was zich voor drempels gaan interesseren, want die speelden, zo had ze ontdekt, een belangrijke rol in de voorstellingen die negentiende-eeuwse vrouwen van ruimte hadden. Maud Bailey had er een artikel over geschreven: ‘Marginale wezens en liminale poëzie’. Het ging over agorafobie en claustrofobie. Ze had een patroon ontdekt in de gedichten van deze vrouwen die geleid werden door het paradoxale verlangen naar enerzijds oneindige ruimten en anderzijds opsluiting in steeds dichtere ondoordringbare kleine ruimten. Waarschijnlijk was Maud op het onderwerp gekomen door de bestudering van het werk van Christabel La Motte, die regelmatig het motief in haar poëzie aanraakte en die er ook in haar sprookjes steeds weer op terugkwam.

Zo'n sprookje wordt in de roman ook geciteerd. Het gaat over een prins die door een oude vrouw de weg naar de grens wordt gewezen, met de waarschuwing zich niet door allerlei vreemde wezens van zijn weg te laten lokken. Hij moest zijn reis namelijk door een betoverd landschap vervolgen. In het diepst van het woud stuit hij op een dubbele rij menhirs, die als een schemerachtige drempelzone wordt beschreven. Uit het diepe duister dat achter de drempel opdoemde traden drie vrouwelijke wezens te voorschijn die hem waarschuwden niet verder te gaan: want deze drempel was het einde der dingen, achter de drempel lag een ander land waar andere wetten heersten. Wilde hij toch verder, dan kon hij het best een van de vrouwen als gids kiezen. Hij verkoos de sombere jonkvrouw die, ‘nauw merkbaar voorbijglijdend als een schaduw over zijn netvlies’, zijn nieuwsgierigheid had opgewekt. En hij wordt over de drempel geleid naar dat vreemde gebied, waarin het onherkenbare licht de dingen een ander aanzien gaf.

Christabel La Motte leefde in de wereld van Swedenborg, het occulte en de bezwering van geesten. Haar vertelsels lijken uit een wat overspannen geest voort te komen. Maar het uitgebreide citeren van haar sprookje lijkt in de roman de illus-

[p. 28]

tratie te vormen van een idee dat tussen de regels door een verband legt tussen het drempelmotief, de bronnen van het vertellen en de dood, wat hier niet noodzakelijk de fysieke dood hoeft te betekenen. Christabel La Motte was in haar Victoriaanse poëzie al bekend met de wetten van de retorica van het zwijgen: de verdwijning van de prins over de drempel liet zich niet beschrijven. Voor sommige zaken bestaan geen woorden.

Het thema wordt explicieter wanneer Maud gaat uitzoeken wat Christabel in het midden van de vorige eeuw in haar schild voerde toen zij een tijd doorbracht in Bretagne. Zij moest in die tijd contact hebben gehad met Sabine de Kercoz, van wie Maud het dagboek op de kop wist te tikken. Interessant worden de dagboekbladen op 1 november 1859, wanneer Sabine komt te spreken over de oeroude traditie die wil dat het vertellen van verhalen in Bretagne telkens weer op Allerheiligen begint om een maand later uit te monden in het Kerstverhaal. Ook Sabine's vader had er een gewoonte van gemaakt haar iedere avond van die donkerste maand verhalen te vertellen. Maar zijn vertelkunst haalde het niet bij die van de volkse huishoudster Gode, die op Allerheiligen vertelt over ‘het verkeer dat dit jaar plaatsvond tussen deze wereld en die andere, aan gene zijde van de drempel, die op Allerheiligen naar beide zijden mag worden overschreden, door de levenden die die wereld betreden en door spionnen, of verkenners, of boodschappers die van Daar naar ons kortstondig daglicht worden gezonden.’ Een dag later, op Allerzielen, zou Gode het verhaal vertellen van de baai van de doden, of, eerder, de baai van degenen die de grens zijn overgestoken tussen deze wereld en die andere. Heel gemakkelijk is het archetypische in die verhalen te ontdekken: de plaats waar beide werelden elkaar raken. Waarom hebben die plaatsen altijd zo'n enorme aantrekkingskracht: in de Keltische mythologie, waar Gode zonder het zelf waarschijnlijk te weten de bron voor haar jaarlijkse verhalen vond, waren de drempels de symbolen voor een oud geloof: ‘dat de dood slechts een stap is - een overgang - tussen twee fasen van de mens. Dat er vele fasen zijn, waarvan dit leven er één is, en dat er vele werelden naast elkaar bestaan, en ook om en door elkaar heen, die soms in elkaars sfeer doordringen.’

Later in de maand zal Sabine's vader de woorden gebruiken die getuigen van een grote drempeldeskundigheid, woorden die het verhaal vertellen van de magische kracht van literatuur, tot aan de dag van vandaag, woorden die het bestaansrecht van juist de literatuur ook anderhalve eeuw later op een overtuigende manier over het voetlicht brengen. Want mikken al die schrijvers niet op datgene wat nauw merkbaar over het oogvlies glijdt, zijn zij niet - om de woorden van de vader aan te halen - de boodschappers ‘die in de schaduwgebieden - zoals het nachtelijk duister, de slaap of het gordijn van opstuivend water waar de vaste aarde de vloeibare

[p. 29]

oceaan raakt, die op zichzelf al een doodsdrempel is voor de mannen die haar bevaren - tussen die verschillende fasen op en neer reizen.’

De aantekening die ik bij het lezen van Byatt in mijn drempelschrift heb opgenomen is dat de literatuur een oefening is in dit heen en weer reizen en dat Kafka, Musil, Kis en Calvino wanneer zij spreken over de drempel, de tussenruimte, als de bron van de literatuur, deze wijsheid putten uit de diepste plooien van de verhalen die hun in alle mogelijke varianten zijn overgeleverd. Maud wordt in de roman geprezen om haar studies over liminaliteit, waarvan wij geen letter te lezen krijgen. De vertelster laat ons met een raadsel zitten. Vooral omdat het motief in de literatuur van deze eeuw steeds opzichtiger de aandacht trekt. Waarom? Ik zoek voort.

[p. 30]

[p. 31]

[p. 32]

[p. 33]