De Revisor. Jaargang 21

[p. 62]

Maria van Daalen
Het schrift van Galilei

Het begint met de zwanen in Padua, die komen aanzwemmen, telkens als ik lees: ‘de rivier/stroomopwaarts op te roeien, zelfs//als ik geen halve bootlengte vooruitkom’.¹ De zwanen roeien als gekken met hun grote zwemvliezen om maar op die ene plek te blijven waar onder water voedsel is; ze dopen hun snavels in het water en tillen ze weer druipend op, intussen uit alle macht trappend tegen de stroom. Het heeft geen zin ze te voeren, alles drijft weg; ik buig mij diep voorover en zie het gezicht van A rimpelend weerspiegeld. Waarom zou je zoveel moeite doen om lief te hebben als de tijd je meesleurt, als de dood je wacht: ‘Maar wat dan is liefde;//en is het goed om lief te hebben,/en zich te hechten aan het/sterfelijke.’² Terwijl we verder gaan, slenterend in de koude decemberavond, ontspinnen zich twee denklijnen in mijn hoofd, een over het verzet, waarmee men watertrappend de verdrinking onder ogen ziet, en een over de noodzaak om daarbij alleen te zijn.

In het centrum bestaat het wegdek uit gladde beekkeitjes, glibberig van de rijp. Een hoge stenen kademuur onttrekt het water aan het gezicht. Ik hijs mij erop en val er aan de andere kant bijna af: in de diepte stroomt het, hard, donker, met oplichtende slierten groen wier die alle in één richting hangen. Aan de overzijde verdwijnen de sterren achter de donkere schaduw van de Sterrewacht, die in de volksmond ook nog apokrief ‘de toren van Galilei’ heet. Galilei heeft in Padua gewerkt, maar nooit hier; al is de toren oud genoeg, de ‘Specola’ erbovenop dateert van 1777. Waarom dan die toeëigening? Hij spookt hier rond, Galilei, in deze stad, zoals de premissen van zijn fysica rondspoken in de wetenschap.³

Er is onderzoek dat leidt tot resultaten die nooit helemaal zeker kunnen zijn, omdat het onderzoeksobject gevormd wordt door ‘afzonderlijke gevallen, situaties en documenten (...) juist in zoverre ze individueel zijn’.⁴ Het werk van een arts of van een historicus is ‘duidend, gissend’. Voor een fysicus echter is de wereld ontcijferbaar met behulp van de wiskunde en het experiment: kwantiteit komt in de plaats van hoedanigheid, herhaalbaarheid in plaats van het individuele geval. Hoe leest Galilei het universum: ‘met figuren, getallen en bewegingen, maar niet met geuren, smaken of klanken, die volgens mij buiten het levende wezen niets

1 Hans Faverey, Verzamelde gedichten, (De Bezige Bij, Amsterdam 1993) (hierna VZ), p. 580.

2 VZ, p. 580.

3 Zoals bekend heeft de ‘anti-antropocentrische en anti-antropomorfische richting’ (Carlo Ginzburg, Sporen, zie noot 4, p. 222) in de natuurwetenschappen sinds het quantummechanica-onderzoek de premissen wel wat herzien.

4 Carlo Ginzburg, Sporen. Wortels van een indicie-paradigma, p. 219 (ook voor het in de tekst erop volgende). In: Carlo Ginzburg, Omweg als methode (SUN, Nijmegen 1988), pp. 206-261. Hierna aangehaald als Sporen. NB: Een iets andere vertaling, van de hand van dezelfde vertaalster, verscheen eerder in Raster 17 (1981), pp. 132-185.

[p. 63]

anders zijn dan alleen maar namen.’⁵ Toen Galilei in 1610 de eerste maan van Jupiter ontdekte, kon hij de baan ervan berekenen, maar het handschrift en de stijl waarin hij dat deed, zijn onvervreemdbaar eigen. In het schrift van Galilei liggen beide visies verankerd.

Wat weet ik zeker? Dat ‘ik’ ten slotte volledig word vernietigd. Intussen is het eigen leven mijn andere zekerheid, en kan ik in de individualiteit ervan (welk leven kan ik eigenlijk ‘delen’? er deelt zich niets behalve mijn cellen) misschien iets toeof afdoen aan de kwaliteit. Wat ik zeker weet, is dat ik kan beschikken over ‘Zaken als opvattingen en neiging, verlangens en afkeer, kortom alles waarin wij een actief aandeel hebben’.⁶ Lichaam, relaties, bezit, positie-alle andere zaken vallen buiten mijn bereik. Ik beschik alleen over een beweging die in taal kan worden onderzocht.

Ik noem mij ‘ik’, niet ‘men’, in het schrijven dat een vorm is van onderzoek van hoedanigheid, van kwaliteit; extrapolatie van de gegevens lijkt mij niet mogelijk. Het schrijven is zijn eigen gebeuren, het ‘essai’, de poging. Ik oefen mij in schrijven, ik schrijf mij klimmend langs de vestingwallen van een stad waar ik niet geboren ben, lopend over de markt die ik niet ken, drinkend een glas van een onbekende, bijna zoete wijn die ik voor het eerst proef, in de armen van een man in wiens taal ik bij vergissing weleens droom, en het geschrevene kan niet meer zijn dan een universum dat niet bestaan heeft, noch ooit zal kunnen bestaan.

Ik beschouw het werk van één dichter alsof het een geheel is, een leesbaar universum. In de verzamelbundel die begint met ‘Stilstand’⁷ en die eindigt met het (laatste in een bundel gepubliceerde) gedicht waarin de ‘ik’ de eigen daimoon verzoekt om te mogen uitspreken,⁸ wordt een dichterschap ter lezing voorgelegd. In die honderden gedichten toont zich de consequentie van een visie, de lichte verschuiving van een woordenschat,⁹ de bijna muzikale variatie op steeds weer dezelfde regel, en de doorgaande beweging ‘tegen de dood’, ‘kikkerrit, kloppend/ tegen stilstaand water’¹⁰, die ook beweging is ‘tegen het vergeten’, en ‘herinneringen herbergt’ ‘aan handen als werphout’.¹¹

Hetzelfde gedicht waarmee ik in de eerste alinea ben begonnen, geeft het antwoord op de vraag naar het waarom: ‘[Aldus] (...) de koppige waterwilgen niet aflaten/te doen wat dient te geschieden, in naam/en ter ere van hun seizoenen.’ Het verzet tegen de dood ordent zich feestelijk volgens de natuur. Een opvallend werkwoord hier is ‘dienen’. Ik heb het in vijf gedichten aangetroffen¹² en het wekt de indruk dat het soms de betekenis uitbreidt van ‘moeten’, en kan culmineren in een onnavolgbaar ‘ik onderwerp me om [mede] tot stand te brengen wat mij verbruikt om tot stand te kunnen komen.’ Zó bijvoorbeeld lees ik: ‘Het werk waartoe ik dien/moet voortgang vinden;//zo niet-verdorren de grassen,//stort de berg

5 Sporen, p. 222 en n. 55. In de Raster-vertaling staat ‘woorden’ i.p.v. ‘namen’.

6 Epiktetos' Zakboekje, (SUN, Nijmegen 1994), p. 13.

7 VZ, p. 29.

8 VZ, p. 655.

9 Woorden en metaforen worden door de herhaling duidelijker, zo bijvoorbeeld ‘Portugal’, VZ, pp. 468, 539.

10 VZ, p. 587.

11 VZ, p. 562.

12 VZ, pp. 520, 531, 537, 540, 580.

[p. 64]

in...’.¹³ Die ‘keuze’-als de gedeeltelijke onvrijwilligheid ervan tenminste die term toestaat-klinkt ook al door in het ‘in dienst van het wiel’, dat van een ouder gedicht zowel begin- als slotregel is.¹⁴

De laatste, en meest opmerkelijke herneming van ‘dienen’ is in de regels: ‘Toch//traint hij, nu hij zelf zich daar voor//uittrok, alleen op zijn serve.’¹⁵ ‘Serve’ is de opslag van de bal in het tennisspel dat zo'n grote rol speelt in dit gedicht (zie het essay van Jacob Groot, elders in dit nummer), maar ook het Engelse werkwoord met de betekenissen ‘dienaar zijn’ en ‘dienen tot’, en ook ‘serveren’, ‘voorzetten’. Maar op dit ‘dienen’ kan hij pas oefenen ‘nu hij zelf zich¹⁶ daar voor uittrok’: hij is de enige die deze enige kan inzetten. En wat doet hij? Hij herhaalt koppig de inzet die hem vernietigt. Dat is schrijven als ademhalen, als leven. In ditzelfde gedicht wordt aangehaald ‘hoe Epictetus//leert over het weinige/daarover met ere men beschikt.’¹⁷ Men beschikt met liefde over het denken en over zijn taal. Dat is alles.

Hoever reik ik daarmee? Tot over de dood, omdat ik mij in mijn verzet daartegen uitspreek? In de literatuur kan ik als tijdgenoten door elkaar heen lezen wat zich in willekeurige volgorde op mijn boekenplank bevindt: Galilei, Ginzburg, Gorter, Graves¹⁸, Gruuthuse. In de laatste alinea van zijn boek Extasen¹⁹ schrijft Ginzburg over een ‘elementaire verhaalkern’ in mythen die wijdverbreid zijn in ruimte en tijd, namelijk het ‘naar de andere wereld gaan, uit de andere wereld terugkeren’, en concludeert dan, nogal drastisch: ‘Vertellen betekent: hier en nu spreken met een gezag dat ontleend is aan het (letterlijk en metaforisch) daar en toen geweest zijn. In de deelname aan de wereld van de levenden en aan die van de doden, aan de sfeer van het zichtbare en van het onzichtbare, hebben we reeds een specifieke trek van de menselijke soort herkend. Wat we hier hebben gepoogd te analyseren, is niet een van de vele verhalen, maar de matrix van alle mogelijke verhalen.’

Wie vertelt, biedt een andere wereld aan. De lezer gaat naar binnen, rechtstreeks het verbeelde in of het gedachte, op afstand gehouden door de distantie die de schrijver in acht neemt, of zich vereenzelvigend met de grote intimiteit van ‘ik’.

‘Dood,/hij wordt op zijn schouders genomen;/laat zich met zich sollen; wordt naar//huis gebracht, uitgekleed, gepijpt,/toegedekt; en wordt wakker.’²⁰ Het is de dood die erkend wordt, op zijn minst in de regel die met ‘Dood’ eindigt: ‘wie nu zijn adem heeft bewaard. Dood’. Alsof je een hoofd afhakt. Met de erkenning komt de distantie: de ‘ik’ uit de eerste strofen verdwijnt, er worden twee apodictische uitspraken gedaan, en dan verschijnt de dood ten tonele, en een ‘hij’, die passief is in allerlei opzichten tot hij ‘wakker wordt’, een bezigheid die ‘worden’ naar de grens van passief/actief tilt.

Wie uit het verhaal ontwaakt is terug bij Af. Hij kan opnieuw lezen, om die

13 VZ, p. 537.

14 VZ, p. 237.

15 VZ, p. 633. Dit gedicht heeft een titel en ik beschouw het daarom als een afgerond geheel. Bij Faverey hebben de reeksen van gedichten steeds een titel, de afzonderlijke gedichten zelden.

16 Het vaak zo ‘favereyaans’ geachte ‘zich’ lijkt mij gewoon een ontlening aan het Grieks. De namen (en citaten: van Sappho bijvoorbeeld) die in de gedichten voorkomen, doen vermoeden dat Faverey van nogal wat Griekse auteurs het werk gelezen had.

17 VZ, p. 634. Arrianus is de leerling die het denken van deze Stoïcijn heeft genoteerd, zie noot 6.

18 Dat moet hier wel The White Goddess (Faber&Faber, Londen 1960) zijn, een boek waarvan de lezing mij door Faverey meermalen met grote nadruk is aangeraden, en dat ook weer enig licht werpt op de betekenissen van zijn werk (en op de keuze van sommige zelfstandige naamwoorden daarin).

19 Carlo Ginzburg, Extasen. Een ontcijfering van de heksensabbat (Amsterdam 1993), p. 261-262.

20 VZ, p. 545.

[p. 65]

gewaarwording nog eens te beleven. Literatuur wordt indringender bij herhaling; het bekend zijn van de gegevens neemt het genot niet weg, integendeel, het is opwindend om regels uit het hoofd te kennen. Kunst genieten is het individuele herhalen, op de grens van passief/actief.

De dichter die ‘ontwaken’ gebruikt²¹ aan het slot van zijn gedicht, dwingt de lezer om te begrijpen dat het gezegde zich in zijn eigen verbeelding voordoet, dat het een droom is in zijn hoofd, maar een droom die hem niet meer loslaat. In de veertiende eeuw schrijft iemand in Brugge een geschiedenis in meer dan tweeduizend versregels. Er wordt een droom verteld. Het verhaal wordt af en toe onderbroken door een lied dat bestaat uit tekst en muziek; de tekst is dan in strofevorm, berijmd.²² Het is opvallend hoe de schrijver gebruik maakt van distantie en intimiteit om een fuik te knopen waar hij de lezer steeds verder intrekt. De eerste veertig regels geven een visie op kunst, met uitspraken zoals ‘Maer aerbeit ende const te zamen/Beroert zinnen ende lechamen’, dat is: ‘vakmanschap en talent raken de lezer (de beschouwer, de toehoorder) diep’. Dan begeeft de ‘ic’ zich op weg, gaat van ‘Twifel’ naar ‘Hope’, en wordt toegelaten tot het kasteel dat hij voor zich ziet opdoemen. Het kasteel wordt beschreven als een lichaam bewoond door de vier humeuren, de vijf zintuigen en vele deugden en ondeugden; de ‘ic’ wordt ontvangen omdat hij een dichter is, en rondgeleid tot aan de hoogste autoriteit, de ‘burggrave’, dat is: het denken. Terwijl de ‘ic’ hoger klimt en door drie zalen ten slotte het hoofd bereikt, volgen de liederen elkaar sneller op en veranderen van toon: eerst belerend, dan verward en sprekend van die onbekende ‘minne’, dan erotisch-en de ‘ic’ versmelt met het denken.

In de voortgang van het verhaal maakt de taal het gebeuren,²³ alsof de schrijver zich bewust was van de hele twintigste-eeuwse hermetische traditie. Iemand noemt de burggraaf: ‘wetende es hi ende subtijl’, en de ‘ic’ voelt hoe een stekende pijn zijn hart treft. Verliefd en gewond-en dat duurt voort tot na zijn ontwaken: ‘[Mi dochte ic staerf van pinen doot;]/Van vare ic uut den slape scoot./Ic sach den dach als ic ontwiec,/Noch bem ic van der wonden ziec.’ ‘Dromen gebeuren echt’, zei hij aan het begin; het is het gesprokene dat hem gewond heeft, en het is het vertellen dat hem niet geneest. Zoals de Ancient Mariner de bruiloftsgast aanklampt en de lezer niet loslaat, zo richt de verteller zich vanaf de eerste regels tot zijn veertiende-eeuwse kunstbroeders, en over hun hoofden tot mij, als lezer. ‘Mijn pijn is gebleven omdat ik mij misdragen heb. Ik heb in het kasteel wel het tastbare onderzocht (met de sleutel die “Hantieren” heette waren alle zalen toegankelijk), maar ik heb niet, vanuit mijn hoofse positie, de taal en het denken van dit mooie lichaam ontsloten (met de sleutels “Trouwe” en “Eere”). Nu ben ik uit het kasteel gegooid, ik sterf²⁴ en ontwaak. Gewond.’

21 VZ, o.a. pp. 412, 503, 545, 585.

22 De enige editie is die van C. Carton, Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten (Gent z.j. [1848]), maar Gerrit Komrij, De Nederlandse poëzie van de 12de tot en met de 16de eeuw in duizend en enige bladzijden (Bert Bakker, Amsterdam 1994), pp. 178-184, citeert het hele slot, dat is ruim honderd regels.

23 Poëticale opvattingen komen in de veertiende-eeuwse Noordfranse literatuur voor, bijvoorbeeld bij Guillaume de Machaut, maar dat het ook voorkomt in de Nederlandse literatuur vóór de rederijkers is niet zo bekend. Ik geef hier verder geen toelichting ten aanzien van de literaire traditie waar dit zogenaamde Gruuthuse-handschrift toe behoort.

24 Hier heeft het handschrift ineens de onvoltooid tegenwoordige tijd, zie het citaat in het begin van deze alinea.

[p. 66]

Ik moet spreken. ‘De hoorn/des overvloeds die het lichaam is//ledigt zich, op zoek naar vervulling.’²⁵ Maar in de vervulling kon ik niets zinnigs meer uitbrengen: ‘Weelde, weelde es al sijn zanc’, de minnaar kreunt, het is te veel. Pas als het voorbij is ontdekt hij dat hij niet kan spreken tenzij hij werkelijk beschikt over dat weinige, taal. Dat is wanneer er opnieuw verlangen is. Als ik de bladzij opsla met ‘Padua’. O, was ik toch terug in mijn toren.

25 VZ, p. 582.

[p. 67]