De Revisor. Jaargang 21

[p. 83]

Ole Bouman
Mensen lenen weer kopjes suiker bij elkaar

2015. In Nederland zijn één miljoen woningen extra neergezet. ‘Neergezet’, dat lijkt me een adequate uitdrukking voor de operatie. Bouwen doen we dat miljoen woningen niet, neerzetten en afzetten, zo luidt het devies. Ook ‘operatie’ is een passend begrip. De demografische realiteit heeft een probleem geschapen en nu lossen we dat probleem weer op. Klinisch en efficiënt.

Holland ziet er in 2015 heel anders uit. Wat nu Het Groene Hart heet, de oase van platteland in het hart van de Randstad, is dan wellicht veranderd in een oneindig suburbia, een aaneengesloten netwerk van woonerven en doorgangswegen. Alles lijkt op elkaar. De huizen zijn twee onder één kap, redelijk ruim bemeten en voorzien van tuin. Mensen lenen weer kopjes suiker bij elkaar. Niemand is meer vreemdeling, alles is gedomesticeerd.

Dit is het visioen zoals het heden wordt gehallucineerd op de BouwRai, bij de vastgoedfondsen, of bij VROM. De redenering waarop dit visioen gebaseerd is, gaat aldus:

a.	De gezinssamenstelling verandert. 20.000 tot 30.000 toegelaten asielzoekers per jaar hebben woonruimte nodig.
b.	Er komt hoe dan ook weer een grote woningnood.
c.	De aantallen vragen om fundamentele keuzen in de allocatie van bouwgrond. Open gebieden moeten vol.
d.	De overheid treedt terug. Er wordt meer aan het marktmechanisme overgelaten.
e.	De markt werkt nu eenmaal volgens het principe van de woonwensen, voor zover bekend via verlanglijstjes bij makelaars en woningbouwverenigingen. Dat levert overbekende, ruimteverslindende architectuur op.
f.	Zo ontstaat subsuburbia, een Los Angeles van de lage landen. Het ziet er uit zoals marktonderzoekers dachten dat het er uit moest zien. Een weerspiegeling van een harmonieuze samenleving die er niet is. Huizen in budgettair verantwoorde heimatstil. Intimiteit maar dan voor iedereen hetzelfde. Een samenleving waarin de vreemdeling steeds minder vreemd is, maakt steeds nationalistischer architectuur.

De redenering gaat mank. Veranderende gezinssamenstelling betekent vaak versplinterde gezinnen. En die 600.000 vreemdelingen moeten het Nederlandse wonen nog leren. Áls ze dat al zouden willen. Zo koersen we aan op een nieuwe Potemkinische

[p. 84]

megalopool. De vreemdeling in en buiten onszelf wordt aan het oog onttrokken door de façade van het geluk. Een décor van prettig vertoeven. Heel Nederland een gematerialiseerd eufemisme.

Of nóg erger... Terwijl iedereen die het zich kan permitteren zich achter die façade verbergt, lopen de oude steden vol met al het ‘andere’. Hoe zondagmiddags die nieuwe woongebieden er ook uitzien, ze zijn omheind door reusachtige hekwerken, door elektronische poorten of zelfs riot-proof bunkers (nu al te koop). Wie binnen zit, in zijn smart-building, heeft het goed. Wie buiten is, moet daar blijven.

Tenzij ‘het’ binnenkomt in de vorm van een bericht, een stukje info via het Internet. De huizen van het Hollandsche Cyberia zullen voorzien zijn van directe lijnen met de rest van de wereld; voor zover aangesloten op hetzelfde net, uiteraard. Het lijkt de totale emancipatie, de triomf van de ander. De vreemdeling komt op afroep bij ons binnen. Maar het is een elektronisch gepacificeerde ander. De andere anderen nemen niet deel en zijn anders dan ooit. Naarmate de toegankelijkheid van de wereld groeit, groeit de afstand tussen onze cyberforten en de rest.

Maar het is nog geen 2015. Alleen gedane zaken nemen geen keer. Voorlopig is het eufemisme nog herkenbaar als zijn tegendeel. Langs de A2, in de nondescripte periferie van Amsterdam Zuid-Oost, omsloten door hoge muren, staat een eufemisme in steen. Het heet: het grenshospitium. Zoals bekend kan daar naar hartelust getafeltennist en getafelvoetbald worden, dus alles is gericht op gastvrijheid. Maar iedereen die er wel eens geweest is weet ook dat het een doodgewone gevangenis is, vol met West-Afrikanen die, komend uit ‘veilige’ landen, wachten op een bureaucratische afhandeling met slechte afloop. Het grenshospitium is geen aankomstruimte, maar vooral een vertrekhal.

Het woord zegt het eigenlijk al. Hoewel grenshospitium overduidelijk bedoeld is als verzachtende uitdrukking, bevat het begrip ook zijn tegendeel. Zoals home verbonden is met heim en heimat, en dus zijn negatieve connotaties kent, zo stamt huis van hos, dat ook terugkeert in hostiliteit. Er loopt etymologisch een directe lijn van hospes (vriend) via hospitus (vreemdeling) naar hostis (vijand). In het begrip huis ligt de vijand al besloten, en hoe meer we ons druk moeten maken over dak- en thuisloosheid, over vreemdelingen en asielzoekers, hoe meer we zullen stilstaan bij de ander als bedreiging van onze veiligheid.

Maar wat heeft de vreemdeling aan het Latijn dat niemand meer kent. Net zoals de toegelaten vreemdeling gevangen is in het neutraliserende geredekavel van het ‘allochtonenbeleid’, zit de afgewezen asielzoeker opgesloten in het gewapend beton van de mooispraak. Daar helpt geen deconstructie tegen, laat staan een kritische noot, laat staan de academische apocalyptica.

[p. 85]

Grenshospitium, Amsterdam foto Jan Everhard/Hollandse Hoogte

Nu zou een pleidooi voor een architectuur ‘voor de ander’ moeten volgen. Een pleidooi voor een architectuur - de apocalyps voorbij - die recht doet aan de veelvoudige komst van de vreemdeling. Een architectuur die niet regressief aanstuurt op de rehabilitatie van de heimat, goedkoop en prefab in scène gezet door een vrijgelaten bouwmarkt, maar die het vreemde toelaat als onderdeel van het ontwerp. Een architectuur die nieuw is in een nieuwe, niet Eurocentrische wereld; maar die tegelijk ook voortgaat in een traditie.

Want de vreemdeling heeft altijd al een rol in de architectuur gespeeld: de gotische kerk had haar grotesken, de barok haar schaduwen, het neoclassicisme zijn parallaxexperimenten, de negentiende-eeuwse neostijlen hadden de geschiedenis, het modernisme zijn witheid en transparantie, waartegen de emancipatie van iedereen zo mooi zou afsteken. Vanuit een bouwhistorisch oogpunt is de nabije bouwtoekomst hoogstens een interruptie. Maar helaas kan die historie nooit een geruststelling voor morgen zijn. 2015 komt er aan en de investeringen voor het dan binnen te halen rendement worden nu gedaan. Ik weet werkelijk niet welke krachten sterk genoeg zouden zijn dat men die winsten zou laten liggen. Waarschijnlijk alleen de krachten van de vreemdeling zelf.