De Revisor. Jaargang 20

[p. 81]

Kreek Daey Ouwens
De helderheid van een gek

Men moet wel heel lang van ijs zijn om zijn toevlucht te nemen tot het zwijgen. In zijn artikel ‘Eismeer des Schweigens’ schrijft Gerhard Roth in Die Zeit:

‘Nicht aus einer Welt der Verrücktheit spricht dieser Dichter zu uns, sondern aus der Isolation, nicht aus einer Welt der “Normalität”, sondern aus einer der geschärften, aber verletzten Sinne.’

Roth schrijft hier over de Oostenrijkse dichter Ernst Herbeck, die in september 1991 op eenenzeventigjarige leeftijd overleed in de psychiatrische kliniek te Klosterneuburg bij Wenen. Hier bracht hij vijfenveertig jaar van zijn leven door. Hij hield er niet van te spreken, hoorde ook anderen niet graag praten, hoogstens als er ‘muren waren, ver weg in andere vertrekken’. Tot zijn begeleidende psychiater en vriend Leo Navratil zei hij, ervan overtuigd te zijn dat de schizofrene patiënt een toneelspeler is: ‘want hij speelt niet alleen de verschrikkelijke rollen van zijn toneel, maar hij is tevens de toeschouwer die het echte theater van de wreedheid aan den bloedenden lijve beleeft. Daarom wordt hij gevoelloos, blind en stom.’

Wanneer hem gevraagd werd hoe het allemaal gekomen was, zweeg hij of mompelde dat het allemaal de schuld van zijn ouders was. Het scherpzinnige en dwingende denken van zijn vader deed, zoals hij het uitdrukte, pijn in zijn kop. Als kind moest hij ervaren dat zijn ouders zich schaamden voor het feit dat hun zoon een hazelip had. Op een dag bracht zijn moeder een bivakmuts voor hem mee. Ze zette hem voor de spiegel, sloeg de rand van de muts naar beneden en zei: ‘Nu ben je een mooie jongen.’

‘Toen was alles afgelopen met alles en nog wat, de wereld zag er anders uit.’

Op twintigjarige leeftijd werd Herbeck voor het eerst opgenomen in een kliniek. Hij was volkomen gedesoriënteerd, hoorde stemmen, at nauwelijks, sprak niet meer. Af en toe trad er even een verbetering op in zijn toestand en kon hij de kliniek weer verlaten. Hij ging zelfs in militaire dienst, werd kort daarna weer ontslagen als psychisch ongeschikt. Een jaar na de oorlog werd hij voor de vierde keer en ditmaal definitief opgenomen in de kliniek te Klosterneuburg. In diezelfde tijd trad hier de psychiater Leo Navratil in dienst, die zich er voor inzette om Herbeck uit zijn isolement te halen. Uiteindelijk verzocht hij zijn patiënt om zijn gedachten op te schrijven. Diezelfde dag lag er een gedicht op zijn bureau: ‘der Morgen’, dat het eerste zou zijn van een indrukwekkend aantal, alle geschreven op verzoek van de psychiater. Een taal tegen wil en dank, een vorm van overleven. Ook de onderwerpen werden door Navratil gekozen, en lagen dicht bij Herbecks leefwereld: de sigaret, de rookpauze, de natuur, de altijd eendere stappen op de gang. Zijn gedichten zijn ogenschijnlijk zeer eenvoudig, doorschijnend en tegelijk krachtig. Er klinkt iets in door van de typische dorpsgek, iets tragisch, iets dat aantrekt, soms weer afstoot. En in het wit rond de woorden blijft het zwijgen, dat wat hij niet zeggen kan en dat toch bijna lijfelijk voelbaar is. Het is de gek in ons die de raadsels en de melancholie van deze poëzie verstaat. Die bij het lezen ervan het verlangen voelt om met Herbeck mee te gaan, naar buiten, ver weg van alles en iedereen. Zoals de schrijver W.G. Sebald, die met de dichter een wandeltocht maakte langs de Donau. In zijn roman Melancho-

[p. 82]

lische dwaalwegen schrijft hij daarover:

‘Ernst liet het allemaal zwijgend aan zich voorbijtrekken. Via het open raam waaide de lucht om zijn voorhoofd heen. Zijn grote ogen waren half geloken. Het had volgens mij op deze morgen niet veel gescheeld of wij hadden allebei leren vliegen...’

en dan, als ze allebei weer hun eigen weg gaan:

‘Als afscheidsgroet tilde Ernst zijn hoed op en maakte, op zijn tenen staand en licht voorover gebogen, een precies afgepaste beweging om bij het weggaan de hoed weer op te zetten, het geheel kinderspel en meesterstuk tegelijk. Dit herinnerde mij, net als de wijze waarop hij mij 's ochtends had begroet, aan iemand die jarenlang bij het circus was geweest.’

Het bijzondere van deze poëzie is de wonderlijke directheid en simpelheid. Dit geldt vooral voor zijn vroegste gedichten. Ze zijn van een breekbare helderheid, met soms een poëtische of filosofische gedachtensprong. Een van de mooiste zinnen vind ik in het gedicht ‘Das Leben’: ‘Beben der Herzen im Leibe der Hunde’. Een hart klopt niet, een hart beeft. De kwetsbaarheid van dit beeld is te vergelijken met de kwetsbaarheid van de weerloze mens, die voortdurend balanceert op de rand van het ‘normale’. In zijn tien stellingen over ‘der Einzellne’ zegt hij: ‘Der Einzellne ist auch ein Elephant, er geht auch in einer Gesellschaft und ziehen in Rudeln gemeinsam. Der Einzellne wird meistens abgeschossen.’ Der Einzellne is de buitenstaander, de altijd vreemde, die geen plaats voor zichzelf opeist omdat hij toch wel weet hoe het af zal lopen. Hij heeft er geen behoefte aan te worden begrepen. Verzoent zich met zijn plek. Zwijgt. Schrijft.

Later, onder invloed van zijn succes, werd Herbecks werk veel zelfbewuster. Zijn gedachten lieten zich beter ordenen, zijn taal was begrijpelijker. Niet alleen had hij in zijn schrijven een bescherming gevonden, maar ook de zin om te bestaan. In het gedicht ‘Patient und Dichter’ komt dat tot uitdrukking:

‘Je grösser das Leid
desto grösser der Dichter
Umso härter die Arbeit
Umso tiefer der Sinn’,

en, in hetzelfde gedicht:

‘Je grösser das Leid
desto kleiner der Dichter’.

Groot en klein. Kinderspel en meesterstuk tegelijk. ‘Poëzie is kinderspel,’ schreef Lucebert boven een van zijn gedichten. Soms bekruipt me het gevoel dat Herbeck de dingen zag zoals een kind dat doet, met een directheid en ernst, zonder zich daar bewust van te zijn. Zijn verlangen naar schoonheid was zo puur, dat hij zich zelf nog nauwelijks voor schoonheid interesseerde. ‘Sind die Haare kurz,’ zo schreef hij over het knippen van zijn haren, ‘so ist es einem Wurst.’ Hij huilde als hij geen geld had. Als hij geld had hield hij op met huilen. Hij was eenzaam ongelukkig, zonder het te zeggen. Schrijven en zwijgen maar.

In 1976 verscheen de roman März van de schrijver en psychiater Heinar Kipphardt. De hoofdpersoon, März, was geïnspireerd op Ernst Herbeck, en de belangrijkheid van dit boek werd vooral gevonden in de argumentaties tegen de psychiatrie zoals die in die tijd werd toegepast. Over hetzelfde thema maakte Kipphardt een televisiefilm en een toneelstuk.

März werd in 1988 uit het Duits vertaald door J.F. Vogelaar, en verscheen onder de titel März; de carrière van een schizofrene dichter bij sun, Nijmegen.