De Revisor. Jaargang 20

[p. 20]

Rein Bloem
Bij nacht en ontijd

Van tijd tot tijd dateert Gerrit Kouwenaar zijn gedichten. Niet erboven of eronder, maar er middenin.

de ondoordringbare landkaart (1957): (droog bloed en gruis genummer '38)

de stem op de 3e etage (1960): soms in een potdichte ochtend (10 januari) na een nacht puzzelen na 34 jaar geleefd te hebben

autopsie/anoniem (1965): sierlijke oceaandeining van zaterdag 7 november 1964

100 gedichten (1969): het bittere dienstmeisje loes, mei '32, rose nu komt de pen in beweging

data/decors (1971): Zoals het gehuil van de zuigeling (wij schrijven bijvoorbeeld 26 januari 1934)

het blindst van de vlek (1982): Het is 20 mei '80 als men zijn herinnering samenvoegt tot je gestolen gezicht

het ogenblik: terwijl (1987): Het is vandaag de datum, een heel jaar daarop gewacht, al in het najaar tijd gekort om vlees te sparen

Het laatste voorbeeld noemt die datum niet, maar dat het de eigen verjaardag in de nazomer is, lijkt wel vast te staan.

Van die meer indirecte verwijzingen zijn er voorbeelden bij de vleet. Het is alsof Kouwenaar voortdurend wil bewijzen, dat hij daar en daar en dan en dan aanwezig is geweest als Kilroy over wie hij trouwens een gedicht schreef, dat zo begint:

Hier was hij de man
de man die men altijd zag weggaan
juist als men in de vroege ochtend of
de late avond aankwam

Tussen de late avond en de vroege ochtend speelt zich in het werk heel wat af. Als iedereen naar bed gaat, gaat de dichter aan het werk, een nachtje puzzelen, tot de ochtend aanbreekt en het na gedane arbeid goed rusten is.

Zie in de reeks ‘gedichten 1960’:

Soms stond de tijd stil: ik bedoel
niet het was wit of volmaakt ledig
of dat de kamer met ademen ophield
of dat het bederf van de lucht was
of dat zelfs bederf overbodig werd -
integendeel, ik bedoel:
zij had een contour van wol
ik had geen woord nodig
en het werd snel ochtend -

Onmiskenbaar een variant, bedoeld of niet, op de aloude alba: een minnend paar trekt zich onwettig in de nacht terug, vergeet de tijd, stelt de dag en zijn verplichtingen het liefste uit, maar een stem van het geweten, de wachter op de grens van licht en donker, roept hen op het nippertje tot de orde van de dag.

Een binnenkamers samenzijn, dat eeuwen lijkt te duren met geen vuiltje aan de lucht.

[p. 21]

Zo gaat het in dit gedicht dus niet: de dag loopt van de late avond door in de nacht en breekt zonder vijven of zessen, zonder de last van het geweten weer aan. Er is een samenspel, er wordt iets toegedekt, er wordt niet gesproken, maar men mag misschien aannemen, dat het schrijven (of puzzelen) als vanzelf gaat.

In een normaal wachterlied is de ochtend een vermaledijde spelbreker. Bij Kouwenaar is dat niet het geval.

Nog een voorbeeld: het openingsgedicht van de bundel de stem op de 3e etage, waarvan hier de eerste en de laatste twee coupletten:

De stad: dit vredige soldatenkamp
waarin in de vroege vriesmorgen
de trams tsjilpen
als het wetten van zwaarden

vergeef mij wie het wil of niet wil: ik ben
neutraal als de dromende soldaat
op zijn doorgezakt luchtmatras
verwisselend staal met vlees
kommiesbrood met toekomst

...

een nieuwe dag, het abattoir
komt tot leven, geen spandoek
overtuigt mij daarvan meer dan het licht

het licht dat de duisternis voorbereidt
volgens een wet
die wij werkelijkheid noemen.

Vergelijk je dit gedicht met zijn bron: Baudelaires Le crépuscule du matin, dan is er een wereld van verschil. In Oggendskemering (ik krijg eindelijk eens de kans de prachtige Zuidafrikaanse vertaling van Peter Blum, 1956, uit te spelen) is de dagbreek een verschrikking:

Dit is die uur as koue en gebrek aan brood
Die pyn verskerp van moeders in hul barensnood.

Bij Kouwenaar is van verschrikking geen sprake, de werkelijkheid wordt geaccepteerd, men moet zich daar niet tegen keren, men moet zich neutraal opstellen, hoogstens een pas opzij doen, in plaats van in het gelid te marcheren. Ik was geen soldaat, maar net als bij Wallace Stevens scheelt het maar weinig of hij leeft bij het brood van trouwe taal.

Blums vertaling is het waard herlezen te worden. Het eerste couplet met twee regels Frans vooraf:

La diane chantait dans les cours des casernes
Et le vent du matin soufflait sur les lanternes.

Trompette het weerklink vanuit die leërkampe,
En die dagbreekwind getier oor straat en ysterlampe.
Dit is die uur wanneer onreine beelde stroom
Deur koppe van fris seuns waar hulle rol en droom;
Wanneer die lamp, soos 'n kloppende oog wat bloei
En sidder, op die dag 'n dofrooi kol laat gloei;
Wanneer die siel, benoud onder die liggaamsvrag,
Die stryd naboots tussen die lamp en die rooidag.
Soos 'n betraande wang deur die wind drooggepaai
Bewe die lug, gevul met vorme wat verwaai.
Die vrouw is moeg van liefhè en die man van skryf.

Het is de vraag of er bij Kouwenaar in de nacht een vrouw aan te pas komt, op die 10^e januari (het volgende gedicht), en of hij het puzzelen en schrijven moe is.

Zijn derde, tweeregelige coupletje doet het zonder Baudelaire en Stevens maar met Lucebert:

melkbussen als het kletteren van wapens
maar geen gras om ze in te leggen

Een uitvlucht uit de werkelijkheid is er niet, de dichter blijft een verbindingsofficier tussen nacht en dag.

In 1982 verschenen de Gedichten 1948-1978.

Het begin, achter een woord, is op 1953 gedateerd, oudere gedichten zijn er in verwerkt, maar er is ook nogal wat weggelaten. Zo komen de vijf gedichten, in het tijdschrift Braak (1950-51) gepubliceerd, er niet in voor en dat is jammer. In het licht van later mogen ze er wezen, ze zouden het zelfs verdienen aan de openbaarheid teruggegeven te worden, o Revisor!

Hier is weer een monter wachterlied:

[p. 22]

De melk der lente

 

het wonder van mijn oog de zuivel dezer dagen

 

staat flessen voor mijn raam eetbare cinema

 

de oude mannen stelen vruchten erg klaar licht

 

zij eten de tomaat en blijven even oud

 

 

 

een lichaam vol met bloed een watertoren leven

 

een wereld blazen wijn genoeg voor duizend rijnen

 

de oude vrouwen schreien en lopen helder leeg

 

het regent wekenlang het melkglas van mijn lamp

 

 

 

potsierlijker dan ik is wat ik mij verbeeld

 

de wingerd van het vuur de tanden van het uur

 

de kolibri der stem is zonnig geconfeit

 

het vlees valt van het been melk uit een rose hemel

 

 

 

uier waaraan ik slaap peper van elke klok

 

passar van lieflijk vlees mond onverschilligheid

 

ik heb een stad vernacht een lichtreclame lijf

 

ik heb een hand die schrijft ik wens u goedendag

Nu hoop ik maar dat dit de originele versie is. De redactie van Braak en zijn helpers (Lucebert!) hadden er een handje van ingezonden gedichten over te tikken of zelfs over te schrijven en dan nog in verschillende exemplaren van een nummer met telkens andere krabbels te illustreren. Bij antiquariaat Schuhmacher in Amsterdam kan de lezer zijn onbetaalbare keuze doen.

In dit geval ben ik niet zeker van blazen (glazen?), godzijdank wel van rijnen, maar weer niet van passar (pasar, passer?).

Maar dat doet er nu niet toe. In de nacht, als de klok door blijft lopen, komt de verbeelding op gang. Lucebert tekent om het gedicht ten overvloede nog een behaarde uier heen met lekkende tepel.

Gaat dat zien, deze cinema om van te watertanden!

Ook in een ander Braak-gedicht wordt uit het (zolder) raam gekeken:

Tewoja terneuzen ioka adam
achter de dichte oogluiken wéél
wes wes hamp hamer tewoja jamajo
jamajo willige langerak

...

hier is het licht nog de plaatsbepaling
daar is het nacht niet daar ook niet dood
hier een soort ogen de vonkende strijdbril
de farce de vraatfarce de frontcarbonade
jamajo willige langerak

Wat ziet de dichter in de nacht of bij het ochtendkrieken, wat ziet de lezer met hem? Eetbare cinema dat is zeker. Maar die namen? Was Kouwenaar toen al van plan het zonder te doen?

Ik houd het op de namen van schepen, de bestemmingen, het vaarwater, de zeilschepen met hun alleen voor de bemanning begrijpelijke initialen. In Gedichten is dat misschien geworden tot:

ik zit op de laatste etage
in een onuitspraakbare aarde
ik herinner mij zeilbootgetallen
een bolle goedlachse maandag.

Het opvallendste dat Kouwenaar in Braak publiceerde is een drieluik onder de titel ‘Toen ik jong was’ (in het handschrift, denk ik, van Lucebert): toen ik jong was in 1933, zo begint het, toen ik jong was in 1943, dat is het middendeel, wat ik zal zijn in 1953, dat is de toekomst, want het gedicht blijkt inderdaad in 1950 geschreven te zijn: het is wel zeker dat de bomen drie jaar ouder/Het is wel zeker dat ik jong zal zyn...

Uit mijn verkommerd exemplaar neem ik nr. III over, ook vanwege het eigenaardig zeebeestje of roetmopje, plus de ingezonden mededeling die het gedicht verluchten, verluchtigen mag ook:

Een venster open naar de toekomst en weer zijn er boten te zien. Wie zou gedacht hebben dat dit prachtige gedicht ooit boven water zou komen om meteen zijn vrolijke deuntje in het Europa van nu voor te fluiten.

In later jaren heeft Kouwenaar er van afgezien elk decennium met een gedicht af te ronden. Naarmate hij ouder werd zouden anderen hem wel aan zijn ver-

[p. 23]

jaardag herinneren met eerbetoon, feestredes, specials en een vijfgangen diner. Dat voor een dichter die de sterren van de hemel speelt en zo aards is als een kakkende hond.

De dichter die schrijft:

eet smakelijk! de wereld
biedt zich aan op een vrij groot plat
dienblad.

Een strofe uit ‘men verheft zich’, waarin de gordijnen weer eens open gaan en er hard gewerkt moet worden:

de prachtige nacht die men verwachtte
is daar, een bedaagde inktmop
dus fiks aan de arbeid, nieuw
lint in de machine, betrekkelijk oude
handen uit de mouwen, en maar
smikkelen en pimpelen

Het laatste gedicht uit de reeks ontmoeting met de dikke engel in de merkwaardige bundel 100 gedichten, een soort media vita met veel terugblik, kreeftengang, plaatsbepaling en naar verhouding weinig, ingekorte, toekomst.

Er wordt met die noodzakelijke engel, the angel of reality, veel verhapstukt: dure piepers, goedkope kreeften.....drie tenen knoflook op karbonaden, daar is geen woord Frans bij.

Er is zelfs een heuse receptuur, voor en na de maaltijd:

voor lela en hans f

1

Kok sprak
vang een krab
doe de krab in een krabpan waarin
krabwater

kook zout peper kruid kraak nuttig
de krab geniet

daarbij radijs rode en witte
wijn ijs
toe -

2

Kok sprak vereeuwig mij nu
dit menu
en ik schreef lekkere letters en vrat
geen hap

Een gedicht als een gebruiksaanwijzing en een tijdpassering. Zoals altijd bij Kouwenaar blijft mijn oog haken aan een en ander woord: kraak (en smaak- geniet) en nuttig, zou dat met het kruid nutmeg te maken hebben?

[p. 24]

Ik veroorloof mij een zijwaartse beweging en val op een krab van laten we zeggen 293 jaar vóór Christus. In één van de mooiste lange gedichten ooit geschreven, 1500 alexandrijnen lang, de Alexandra van Lycophron, waarvan de geleerden niet weten willen, zij schatten de waarde op nul, in dit dus onsterfelijke gedicht duikt een eigenaardige krab op:

Eén, aan de Strymon door Eion Bisaltia
- dichtbij de Apsynthiërs, ook de Bistoniërs -
Knaapvoeder krab - ook vlakbij de Edoniërs -
Geborgen; berg Tymphrestes zal hij niet meer zien;
Hem haatte zijn vader het meest van alle schepsels,
Hem maakte hij tot blinde: hij doorstak het lichtnet
Van zijn zoon die nestelde in duifjes bijzitbed.

Moeilijk? Een nachtje puzzelen brengt licht in de duisternis: de zieneres Cassandra is aan het woord (dat niemand gelooft want zij is door de versmade Apollo in de mond gespuwd) en zij schildert vol rancune, want zij is door Ajax verkracht, hoe op de thuisweg de een na de andere Griek na de overwinning op Troje omkomt en al dan niet begraven wordt. Hier is het slachtoffer ene Phoenix, zoon van Amynthor, die hem de ogen uitstak toen zoonlief zich aan vaders snoepje van de week vergreep. Blind en oud trad hij later op als pedagoog en fourageur van pupil Achilles.

Natuurlijk is het helemaal niet nodig dit alles op te zoeken, de namen, de rijmen en andere klankspelen (ook in het Grieks!) en vooral de beelden roepen meer op dan men ooit hoeft uit te leggen.

Hoe groter de poëtische dichtheid, hoe minder zwaar de last weegt van de inhoud en de boodschap. Zoals een beeld vóór de betekenis uit kan gaan en de lezer/luisteraar/kijker raken kan vóór hij weet waar hij aan toe is, zo kunnen klank en ritme de woorden los zingen van hun betekenis. Gerrit weet er alles van.

Maar die krab? Griekse woordenboeken, de dikste dan, schrijven sommige krabben een geplooide huid, een gebarsten schaal toe en komen zo op oud. Die associatie schijnt mij in onze taal niet gegeven, dus moet ik op zoek naar een eigennaam van een krab.

Er is een boek: De krab in Nederland en België, geschreven door ene Adema. Ik vind onder andere gebochelde spinkrab, heremietkreeft, ratoogkrab. Ik bel de kenner zelf en hij spreekt de verlossende spreuk, want wijst mij op een krab die helemaal niet in zijn boek voorkomt, omdat dit schaaldier pas enkele jaren geleden vanuit de Middellandse Zee in de Noordzee terecht is gekomen, de biologen hebben geen idee waarom.

Het is de grijze zwemkrab.

Niet ongelukkig vertaal ik Knaapvoeder grijze zwemkrab, god zal hem kraken, ik geniet.

Kouwenaar is bovenal een vleeseter, men kan zich niet goed voorstellen dat hij zijn tanden met graagte in een vis of weekdier zet om zo de tijd te lijf te gaan.

Ook na 100 gedichten - toch een soort afronding: Tijd zo'n circuit, zo begint het laatste gedicht van die bundel - blijkt de dichter onverzadigbaar. In data/decors, landschappen en andere gebeurtenissen, volledig volmaakte oneetbare perzik, het blindst van de vlek, het ogenblik: terwijl, een geur van verbrande veren - wat een kettingreacties van werkelijkheden - wordt volop genoten.

Wel komt het ouder worden steeds meer in beeld. De werktijd van de late avond tot de vroege ochtend blijft wel intact, maar de beleving van die ontijd wordt ingedikt tot ondeelbare ogenblikken van jubel en doodschrik. Tijd wordt een circuit van braakland en bouwblad en boomgaard, een kring die steeds kleiner wordt en zich sluiten zal, pas dan is de kwadratuur van de cirkel, van de wieg tot het graf, voltooid.

Ik kijk ten slotte, niet zonder ontroering, naar zo'n tuingedicht, een in memoriam:

Er hapert iets, men heeft te veel gerookt, vlucht
kuchend in de boomgaard, najaar ademt

ternauwernood, stil als een bed is dit, het zwijgt
een mond, alleen de slakken op dood hout bewegen

men zou hier willen blijven zitten op een steen
uren of eeuwen lang, terend op een boordevol
achtergebleven beker toen zomer vlees en geest

[p. 25]

 

zich in een hees driestemmig koor even vereeuwigden -

Dit gedicht, het voorlaatste uit de bundel een geur van verbrande veren, heeft met data te maken. Zomer 1988, denk ik, zaten de drie krabeters van jaren tevoren, in een nachtelijke, zuidelijke tuin de muziek der sferen te (be) proeven. Het werd geschreven voor Hommage aan Hans Faverey, Tirade, september/oktober 1990, in de zomer die aan die datum voorafging en het verscheen in de bundel van 1991.

Daarmee is het verhaal nog niet uit: één woord moest achteraf nog ontijdiger worden. Tijdens Poetry International van 1992 veranderde Kouwenaar een kleinigheid: vereeuwigden werd onteeuwigden en droeg op die wijze een steen bij aan een monument.

Nawoord

In de tweede druk van een geur van verbrande veren heeft vereeuwigden voorgoed plaats gemaakt voor onteeuwigden. Kouwenaar gaf dat al eerder aan in een Volkskrant-interview en daarop kwam een verrassende reactie:

Vereeuwigd vliegt een vlinder niet meer vrij.
Onteeuwig eeu wig Kouwenaar voor mij.
Kees Stip