De Revisor. Jaargang 20

[p. 59]

Vertaallaboratorium
Frans van Dooren Dertig jaar doorgaan met Dante

Inmiddels al weer velejaren geleden kwam mijn dochtertje een keer met een angstig gezicht mijn studeerkamer binnenlopen met de vraag: ‘Papa, wat was jij toch aan het doen? Ik dacht dat je boos was!’ Ik keek verrast op en antwoordde geruststellend: ‘Nee hoor, ik was helemaal niet boos! Ik was zelfs blij. Ik was een gedicht aan het lezen. Dat doe ik wel vaker.’

Maar een beetje gelijk had ze wel, dat ik boos was, althans dat mijn stem zo klonk. Ik had net hardop een paar terzinen uit de Divina Commedia gelezen en toevallig waren dat de beginverzen van Inferno XXVI, waarin Dante met al het sarcasme dat in hem zit fulmineert tegen Florence, dat hem zo smadelijk heeft verbannen:

Godi, Fiorenza, poi che se' si grande,
che per mare e per terra batti l'ali,
e per lo 'nferno tuo nome si spande!

Dit soort passages zijn er legio in de Divina Commedia: passages waar ik niet stil kan doorlezen, maar als door innerlijke noodzaak word gedwongen om mét Dante mijn stem te verheffen. En dat geldt niet alleen voor die stukken waarin de dichter zijn fiolen van toorn uitstort, maar ook voor verzen die teder zijn of scherp of droevig of extatisch of profetisch of wat ook. Het is Dante's taal die in haar perfectie van klank en ritme de lezer (althans deze lezer) een zintuiglijk, om niet te zeggen muzikaal, genot verschaft. Esthetisch gesproken is de Divina Commedia een taalsymfonie die erom vraagt om te worden uitgevoerd.

En dit uitsterven (of nuchterder uitgedrukt: dit vertalen) is dan ook een van de dingen waarmee ik steeds weer opnieuw ben begonnen. En daarbij heb ik vrijwel alle stadia doorlopen en vrijwel alle manieren beproefd: zuivere en onzuivere terzinen, rijmende en rijmloze verzen, vertalingen in dichtvorm en verta-

Dante Alighieri, portret uit de Codex Palatinus

[p. 60]

lingen in proza, geen van alle overigens met een resultaat dat mij in vergelijking met het grote voorbeeld geheel kon bevredigen. Nu ik de Divina Commedia intussen zo'n keer of tien volledig heb gelezen, is mijn bewondering voor de sommo poeta uiteindelijk even sterk gegroeid als mijn overtuiging dat hij op de keper beschouwd onvertaalbaar is.

Toch is er wat Dante betreft aan mijn vertaaldrift nooit een eind gekomen. Mijn eerste pogingen dateren al van ongeveer een dertig jaar geleden, toen ik Dante's hoofdwerk in rijmende terzinen heb proberen om te zetten. Ik was van mening (en dat ben ik eigenlijk nog steeds) dat, als een dichter bewust voor een bepaalde versvorm heeft gekozen, de vertaler die vorm ook behoort te handhaven. Ofschoon ik het resultaat van die eerste probeersels niet minder vond dan dat van de andere terzinenvertalers, achtte ik het toch dusdanig inferieur aan Dante zelf dat ik er al na een canto of vier mee stopte. Ik verscheurde alles wat ik op papier had en gooide de snippers in de prullenbak. Met als gevolg dat ik er nu geen idee meer van heb hoe die oervertaling er eigenlijk uitzag.

Eén ding was mij langzamerhand wel duidelijk geworden, en wel het feit dat de Divina Commedia niet in rijmende terzinen te vertalen was. Iemand die meende dat hij Dante op die manier in het Nederlands kon omzetten, moest mijns inziens of onnozel of hoogmoedig zijn of (als dat tenminste kon) beide; in elk geval kon hij nooit erg gevoelig zijn voor de overstelpende klankschoonheid en de volmaakte structuur van het origineel. De rijmende terzinen die ik in het Nederlands kende (en waarvan ik de makers hier maar niet zal noemen) vond ik dermate onleesbaar en onbetrouwbaar dat ik een dergelijke weg onder geen beding wilde bewandelen. Ik voelde er niets voor om als straf voor mijn vertaalzonden in de drie onderste hellekringen bij de geweldplegers, de bedriegers of de verraders terecht te komen. En bovendien begon mij ook steeds meer het bange vermoeden te bekruipen dat Dante het vers boven de hellepoort: lasciate ogni speranza voi ch'entrate wel eens als een symbolische waarschuwing voor zijn vertalers bedoeld zou kunnen hebben.

Maar wie eenmaal door Dante gegrepen is, weet van geen ophouden. Nadat ik in 1971 mijn studie Italiaans met het doctoraalexamen had afgesloten, ondernam ik een tweede poging, ditmaal een vertaling in rijmloze terzinen. En dat ging een stuk beter: het ontbreken van rijmdwang maakte dat ik Dante's verzen redelijk in het Nederlands kon weergeven, zoals het volgende citaat van de twee beginterzinen van Inferno I moge aantonen:

Op 't midden van de weg van ons bestaan
bevond ik me in een diep en duister woud,
omdat ik 't rechte pad was kwijtgeraakt.
En ach, hoe 't was is moeilijk uit te leggen,
dat woest en ruw en ondoordringbaar woud:
de angst hernieuwt zich als ik eraan denk!

Ik werkte een half jaar gestaag door, maar ondanks de onmiskenbare verbetering die ik bespeurde, begon de twijfel weer aan mij te knagen. Die twijfel kwam vooral voort uit de vergelijking met de Goddelike Komedievan pater Kops OFM, waarmee ik in die periode kennismaakte. Deze vertaling bleek in haar soort wel te evenaren, maar niet te overtreffen. Steeds sterker kwam ik tot het besef dat het niet erg veel zin had om Dante op deze manier ‘over te doen’, te meer omdat de methode mij ook muzikaal niet helemaal bevredigde. Opnieuw be’ eindigde ik mijn vertaalwerk, waarmee ik intussen al tot het veertiende canto van de Inferno was gevorderd. Ditmaal werd het manuscript niet verscheurd, maar belandde het in mijn doos met inedita, waarin het nog steeds ligt en vermoedelijk wel zal blijven liggen.

Na deze twee min of meer mislukte terzinenvertalingen liet ik Dante een poosje rusten. Wel bleef ik bezig met vertalen, maar mijn aandacht verplaatste zich naar andere dichters en prozaschrijvers. Ik publiceerde behalve De Heerser van Machiavelli en de Gedachten van Leopardi een fors aantal Griekse, Latijnse en Italiaanse poëzievertalingen, die gedeeltelijk ook in boekvorm verschenen: van Simonides tot Martialis, van Angiolieri tot Petrarca, van Carducci tot Luzi, van D'Annunzio tot Montale. Dit vertalen, met al het schaven en polijsten dat ermee gepaard gaat, bleek een soort training waarmee ik mijn techniek aanzienlijk kon verbeteren (want ook poëzieverhalen is een ambacht dat je moet leren). En het duurde dan ook niet lang of ik begon weer naar Dante te verlangen.

Opnieuw vatte ik het plan op om de Divina Commedia te gaan vertalen, maar nu op een wel heel onor-

[p. 61]

thodoxe manier. Ik was op het lumineuze idee gekomen om Dante's terzinen te vervangen door Nederlandse kwatrijnen. Die keuze bood enkele voordelen: in de eerste plaats zou ik iets van Dante's strakke versbouw en rijm, en daardoor ook van zijn muzikaliteit, kunnen behouden; en verder had ik, doordat er maar twee rijmen nodig waren in plaats van drie, technisch wat meer armslag. Ik gaf de twee beginterzinen van de Inferno als volgt in kwatrijnen weer:

Halfweg op onze levensbaan
bevond ik me in een duister woud,
daar ik van 't pad was afgegaan
dat voert naar redding en behoud.
En ach, als ik bedenk hoe dicht
en ruw dat woud was en hoe krachtig
en hoe gespeend van lucht en licht,
dan wordt de angst mij weer te machtig.

Ik verdietste op deze manier drie canto's, maar het was een zo inspannend en arbeidsintensief karwei dat ik er na enkele maanden weer een punt achter zette: ondanks mijn diepgewortelde dantofilie schrok ik ervoor terug om tot aan mijn dood (gesteld dat die nog even zou uitblijven) alleen maar met Dante bezig te blijven. Weliswaar publiceerde ik een van de drie canto's die ik had voltooid, maar ofschoon ik er bemoedigende reacties op kreeg, besloot ik het er verder toch maar bij te laten. Niettemin was de kwatrijnenvertaling een methode waar ik poëtisch gesproken wel iets in zag en nóg wel iets in zie.

Nadat ik met spijt in het hart ook mijn kwatrijnenvertaling had moeten opgeven, besloot ik, nu ongeveer vijftien jaar geleden, de Divina Commedia in proza te gaan vertalen. Ik was langzamerhand tot het inzicht gekomen dat dit de enige methode was waarmee aan Dante's fenomenale dichtwerk recht kon worden gedaan: de prozavorm bood de mogelijkheid om de inhoud zuiver over te brengen en bovendien kon ook de dichterlijke toon en het ritme van de oorspronkelijke verzen enigszins bewaard blijven. Kortom: de keuze voor proza zou zowel de betrouwbaarheid als de leesbaarheid van de tekst ten goede komen. Bovendien bedacht ik dat de gemiddelde lezer toch in de eerste plaats geïnteresseerd is in vragen als: Waar heeft Dante het over? Wat is zijn wereldbeeld? Welke ideeën draagt hij uit? Hoe stelt hij zich het hiernamaals voor? Welke personen beschrijft hij? Wie is Beatrice? Enzovoorts.

Er was trouwens nog een ander - misschien wat bizar - argument om voor proza te kiezen. Ik bedacht dat gedichten van een dergelijke conceptie en omvang tegenwoordig niet meer geschreven worden en vervangen zijn door romans en andere versloze geschriften. Als Dante nu geleefd zou hebben, had hij zijn werk ongetwijfeld in proza geschreven. En omgekeerd zouden Joyce, Proust en Musil, stel dat zij (o groteske fantasie!) middeleeuwers waren geweest, hun hoofdwerken zo goed als zeker in een dichterlijke vorm hebben gegoten. Het waren pure speculaties, die grensden aan heiligschennis, maar ze hielpen mij bij mijn uiteindelijke keuze voor proza.

Mijn aarzeling voor proza was overigens veel minder groot dan die voor poëzie. Ik wist natuurlijk dat er al Nederlandse prozavertalingen bestonden (Haghebaert, Boeken, Van Delft, Bremer), maar ik wist ook dat die in allerlei opzichten voor verbetering vatbaar waren. Ik vond dat, als ik voor proza opteerde, een proza moest creëren dat aan enkele voorwaarden moest voldoen: het moest allereerst een leesbaar Nederlands zijn en niet een taal die, zoals in het merendeel van de bestaande versies, bol stond van kreupele zinnen, dwangmatige constructies en duistere formuleringen; en verder mocht er van de terzinenvorm ook typografisch geen spoor meer overblijven en moest er een bladspiegel tot stand komen waarop alinea's de rol van de oorspronkelijke strofen overnamen. Dat waren de criteria die ik bij de aanvang van mijn werk formuleerde. En dezelfde criteria liggen ook ten grondslag aan de nieuwe prozavertaling van de Divina Commedia die ik in 1987 heb gepubliceerd en waaruit ik hier opnieuw de twee terzinen van de Inferno citeer:

Op het midden van onze levensweg bevond
ik me in een donker woud, omdat ik van de
rechte weg was afgedwaald. Ach, hoe moeilijk
is het onder woorden te brengen hoe woest
en ruw en onbegaanbaar dat woud was! Wanneer
ik eraan denk, slaat mij de schrik
weer om het hart.

Toen deze prozavertaling al geruime tijd in de boekhandel lag en er in vele recensies en artikelen (overwegend positief) op was gereageerd, begon ik opnieuw te twijfelen: Was proza nu wel per se noodza-

[p. 62]

kelijk geweest? Had ik, om Dante's weergaloze poëzie recht te doen, niet beter in verzen kunnen vertalen? Was de lezer (en vóór hem de recensent) door mijn ‘inhoudelijke’ vertaling artistiek gezien niet om de tuin geleid? Allemaal vragen waarmee ikzelf worstelde, maar die verder waarschijnlijk nauwelijks iemand beroerden.

Maar het bloed van de ware vertaler kruipt waar het niet gaan kan: hij wenst zich niet neer te leggen bij het adagium traduttore traditore, ook al gelooft hij er diep in zijn hart misschien wel in. Althans, zo verging het mij. Gestimuleerd door mijn gestage Dante-lectuur begon ik een half jaar geleden opnieuw met het vertalen van de Divina Commedia: ik wou toch nog eens proefondervindelijk nagaan of een omzetting in rijmende terzinen, zoals ik die zo'n dertigjaar geleden al eens had geprobeerd, nu echt tot de onmogelijkheden behoorde. Ik raapte de mij door Dante toegeworpen handschoen op en zette mij opnieuw schrap. Uitgedaagd voor de voor een vertaler verleidelijke bekoring die er van het sacro poema uitgaat, scherpte ik nogmaals mijn wapen om voor de zoveelste keer het strijdperk te betreden.

Toen ik het eerste canto van de Inferno bijna als in roes vertaald had, vond ik het resultaat op zichzelf niet tegenvallen: de tekst was redelijk helder (een noodzaak bij Dante) en hij werd nergens door kromme zinnen of storende stoplappen ontsierd. Er zaten wel wat verschuivingen en verdoezelingen in, maar deze ingrepen achtte ik niet zo ernstig dat ik mijn herdichting ervoor hoefde af te wijzen. En tot zover was dus alles in orde. Maar toen ik de tijd ging berekenen die ik voor die 137 verzen nodig had gehad, schrok ik me om zo te zeggen een ongeluk: de omzetting van dit ene canto had mij meer dan 30 uur (zeer geconcentreerd) werk gekost, dat wil zeggen ongeveer een kwartier per vers, oftewel drie kwartier per terzine. En dat was zelfs voor een vertaalmaniak wel wat veel van het goede. Het hebben van een passie is mooi, maar je moet er wel grenzen aan stellen.

Op grond van deze overwegingen zag ik me dan ook genoodzaakt er na dat ene canto weer mee op te houden: hoe overweldigend en waardevol iets ook is, in tijd uitgedrukt kan het te veel kosten. Ik moest me erbij neerleggen dat mijn pogingen om een volledige terzinenvertaling van de Divina Commedia te maken al direct na de afvaart schipbreuk hadden geleden op de klippen van tijd en talent. De enige troost die mij nog restte, bestond in de publicatie van het tot dan toe bereikte resultaat: een resultaat dat ik de in Dante belangstellende lezer hierbij aanbied. Hoe schamel het in vergelijking met het Italiaanse origineel ook is, het geeft in elk geval een redelijk beeld van de mogelijkheden en onmogelijkheden waarvoor de Dante-vertaler komt te staan.

Dante en de drie dieren, vijftiende-eeuwse houtsnede