De Revisor. Jaargang 17

[p. 2]

[1990/6]

Christien Kok
Hersenpan

Ik liep op een zondagmiddag over de Scheveningse boulevard. De zon scheen volop. Ik houd niet van menigtes, dus ik begreep niet zo goed wat ik daar deed. Maar als je er eenmaal loopt, spreekt het vanzelf dat je af en toe een viskraampje tegenkomt. De warmte leek de algemene eetlust aan te wakkeren. Dat leverde folkloristische tafereeltjes op. Ik was nogal verbaasd toen ik Alfred zag staan bij een van die tentjes. Hij zelf keek me ook enigszins verbluft aan. Het is waar dat men zich te midden van een massa behoorlijk privé kan voelen, zolang er maar geen bekend gezicht langskomt.

Alfred en ik kennen elkaar al zo'n vijfentwintig jaar; wat dat betreft viel er voor ons beiden niet veel te ontkennen. Hij was overigens in het nadeel doordat hij met een haring in zijn vingers stond.

‘Hallo,’ zei ik.

‘Hallo,’ zei Alfred. ‘Ik was net van plan om een haring te eten. Dat is voor mijn doen heel bijzonder. Ik kan je verzekeren dat het niet mijn gewoonte is.’

‘Nee,’ zei ik voorzichtig, ‘dat dacht ik al.’

Hij stak een wijsvinger op om enig overwicht te winnen: ‘Het is zelfs sterk af te raden voor iemand als ik,’ zei hij plechtig, ‘ik krijg er hallucinaties van. Een kwestie van chemische reactie in de hersenen.’ Hij keek me doordringend aan, zodat ik wel zo goed moest zijn om bevestigend te knikken. ‘Ik heb daar wel eens over gelezen,’ zei ik bemoedigend.

‘Precies. Daar is onderzoek naar gedaan. En nu blijk ik te horen tot die mensen die vooral geen zoute haring moeten eten. Zolang ik dat niet doe, word ik ook niet voor gek aangezien. Geen haring, geen zwezerik en nog een paar van die dingen, die ik ben vergeten omdat ik ze toch nooit eet.’

Ik keek naar het grijze lijfje dat tussen zijn vingers bengelde. Een wit bespikkeld zeecorpus. Het zou mij geen moeite kosten om er afstand van te doen.

‘Nou zul je zeggen dat er niets eenvoudiger is dan zoute haring van je menu te schrappen,’ zei Alfred. Hij is uitzonderlijk begaafd in het lezen van andermans gedachten. ‘Maar nu is het zo gesteld,’ vervolgde hij zorgelijk, ‘dat ik, zodra ik erover moet nadenken, gedwongen word om zo'n ding te consumeren. Dat is iets in mijn hersens dat ze nog niet helemaal begrijpen. Volgens mij is daar ook nooit onderzoek naar gedaan. Nou kan ik wel besluiten om ver uit de buurt te blijven van dat soort tentjes, maar dat is gewoon het verplaatsen van een probleem. Je moet je voorstellen dat ik zo op een zondagmiddag in m'n eentje thuis zit.’ Hij keek me aan met waterige ogen; gevoel voor theater heeft hij altijd wel gehad. ‘Ik zit daar tussen vier muren,’ zei hij met omfloerste stem, ‘en ik denk: ik moet er even uit. Dat is toch een gezonde overweging nietwaar?’

Ik knikte, want ik ken dat verschijnsel wel.

‘Goed. Ik moet dus even naar buiten, en dan zijn er een heleboel mogelijkheden. Ik heb de keus; dat beweert mijn psychiater. Maar daar ben ik het niet mee eens. Ik ken de gevaren van zoute haring; ik weet dat ik de lucht van die kraampjes niet kan weerstaan. Ik kan een wandeling door de bossen maken; ik kan een eind gaan fietsen, want met mijn benen is alles in orde.’ Hij zweeg even en er kwam een verbaasde blik in zijn ogen, alsof hij de alternatieven pas op dat moment volledig overzag. ‘Kijk,’ zei hij op krachtige toon, ‘als ik dan met alles wat ik weet en kan toch bij een haringtent uitkom, dan is er toch geen sprake van een eigen keus?’ Hij keek me zegevierend aan, al was het niet helemaal duidelijk wie of wat er nu precies was overwonnen.

[p. 3]

Met enige weerzin keek ik toe terwijl hij de vis door zijn keelgat liet zakken. Een hele hap leek me; maar hij slokte hem weg zoals sommige vogelsoorten dat kunnen, alleen zwol zijn keel er niet zo bij op.

‘Zo,’ zei hij voldaan, maar in zijn gezicht begon zich al een zorgelijke trek te ontwikkelen.

‘En nu zou je kans hebben op een hallucinatie?’ vroeg ik zenuwachtig.

Hij slikte eens en keek me met grote ogen aan. ‘Ja,’ zei hij benepen, ‘en ik ben als de dood voor enge verschijningen.’

Ik keek om me heen naar de deinende massa, die vooral uit grijnzende koppen leek te bestaan. Bolle wangen met paarsrode aders; hologige meisjes die hun mond tot een vuurrode wond hadden geverfd; dikke dames tot bloedens toe geperst in bloembedrukte jurken. ‘Zie je al wat?’ vroeg ik belangstellend. Het leek me maar het beste om er zo gewoon mogelijk over te doen.

Hij was inmiddels doodsbleek geworden en staarde met uitpuilende ogen langs me heen. Ik keek tersluiks op mijn horloge. Het was later dan ik had gedacht.

‘Het is altijd hetzelfde,’ zei hij terwijl hij me bij een arm greep, ‘ik weet dat ik geen haring moet eten; dat loopt altijd verkeerd af.’

‘Maar zie je al wat,’ vroeg ik een beetje trillerig doordat zijn wangen nu even grijs waren als het beestje dat hij net naar binnen had gewerkt.

‘Nog niets,’ zei hij benauwd, ‘maar het kan elk moment komen.’ Hij begon met zijn ogen te rollen zodat de voorbijgangers wat uitweken. Al snel stonden we in een kring van ruimte. Hij klemde zich vastberaden aan me vast. Ik zag dat er wat schuim in zijn mondhoeken kwam, maar dat heeft bij hem nooit veel te betekenen. Ik herinner me van vroeger dat hij bij tamelijk onschuldige aanleidingen al lichte verschijnselen van een toeval kreeg. Niet dat hij epileptisch is; daar is hij lang geleden grondig op nagekeken. Gewoon aanstellerij. Dat is dan misschien afkeurenswaardig, maar het lijkt me dat er comfortabeler manieren zijn om in het middelpunt van de belangstelling te staan. Zo heeft Alfred zelf ooit de omstandigheden helemaal op zijn hand gehad.

We zaten nog op school en hij was een veelbelovende leerling. Veel ziek, hoge prestaties. Er heerste alom respect voor hem. Men liep eigenlijk vooruit op zijn eerzucht, die pas in het vijfde leerjaar tot volle ontwikkeling kwam. Ik weet niet of hij was uitgedaagd om mee te dingen op de traditionele culturele avond; het lag niet helemaal in zijn aard. Voorafgaande jaren had hij zich lacherig terzijde gehouden, als betrof het schoolse podiumleven een folkloristische aangelegenheid. Er was één prijs te vergeven, en die gunde hij een ander van harte. Maar opeens was daar zijn besluit, en vlak daarop zijn gedicht over haat en over onvervulbaarheid en over ontroering. Hij had het thema zo ruim mogelijk gehouden en koppig in ouderwets rijm gezet. De veel geprezen buitenstaander bleek een bezeten perfectionist te zijn. Hij zou voorlezen van geschept papier waarop drukletters zijn tekst bij voorbaat de hoogste eer bewezen. Daartoe schakelde hij in; hij zette aan; hij overtuigde. Eens heeft hij een glimp gezien van de juiste weg.

Hij zal die prijs wel hebben gekregen, maar zijn optreden verliep een beetje rommelig. Ik zie nog voor me hoe hij op het podium stond. Licht gebogen alsof hij het voetlicht tegemoet wilde komen. Een arm op de rug; zijn poëzie behoefde geen ondersteunend gebaar. Het gele papier stond roerloos tussen zijn vingers. Men wachtte eerbiedig op het eerste woord. Hij zette in en zijn stem voegde zich klankvol naar de professionele letters. Zo leek het gedicht zich aanvankelijk sonoor in de ruimte te ontvouwen, maar al snel kreeg het een brommerige echo achter zich aan. Er zaten geen kwade bedoelingen achter. Het vers had wekenlang gecirculeerd en de dreun lag lekker in het geheugen. Men betuigde knikkend en prevelend instemming, maar hij was er niet van gediend. Verontwaardigd verliet hij het toneel terwijl de zaal nog even namummelde. Vlak daarop kwam hij terug om te verklaren dat hij nooit meer in zijn leven een publiek zou toespreken. Zijn gehoor zweeg schuldbewust.

Achteraf is het moeilijk vast te stellen wat hij er nu precies mee opgaf. Het zijn niet altijd de minsten die in schoolverband hun eerste blijken van talent weggeven, maar een zo besloten kring staat zelden garant voor een vervolg. Op korte termijn won hij er overigens wel wat roem mee. ‘Geniaal’, dat woord bleef nog maandenlang door de klassen zoemen. ‘Excentriek’, dat kwam er in een adem achteraan. Er valt

[p. 4]

niemand iets kwalijk te nemen. De mens heeft nu eenmaal behoefte aan adoreren en daar zijn strikte regels voor. Geen genie zonder tic; op dat punt wist hij zijn medemens tevreden te stellen. Huiduitslag, aangezichtskramp, zware hoofdpijnaanvallen; hij kreeg er onvoorwaardelijk lof voor terug.

Toch kan ik hem geen slachtoffer van de verwachtingen noemen. Hij ontdeed zich al halverwege het zesde jaar van de schoolse lasten en trok zich in het ouderlijk huis terug. De laatste daad waarmee hij indruk maakte. Er ontstond op school een onderdanige verbazing, die snel in de dagelijkse gang van zaken verzonk.

Ik ben de enige uit die periode die hij nog kent; de enige ook die dat jaar voor het eindexamen zakte. We gingen in die tijd intensief met elkaar om. Ik wil niet direct spreken van teleurstelling. Zijn metamorfose voltrok zich heel geleidelijk. We komen ook allang



niet meer bij elkaar over de vloer. Het zou overdreven zijn om zijn uiterlijk in details te beschrijven. Wat eens wit aan hem was, is in de loop van de tijd steeds groezeliger geworden; wat ooit donker was, is nu tamelijk grauw. Alles bij elkaar geen reden om een oude bekende te mijden. Zo kan ik ook niet beweren dat zijn gedrag altijd aanstootgevend is.

Soms denk ik dat het overzichtelijker zou zijn als zijn brein zich helemaal van de heersende normen afkeerde, maar het past zich verraderlijk vaak aan. Hooguit twee hersencelletjes wijken af, heeft hij me wel eens verteld. Ik twijfel niet aan zijn inzicht want hij heeft zich van jongs af aan sterk voor zijn geval geïnteresseerd. Hij baseert zijn zekerheden op de meest uiteenlopende publicaties. Zo heeft hij in zijn leven al heel wat ziektebeelden onder ogen gehad. Als hij wil, kan hij zich helemaal in een ander verplaatsen. Hij voert zijn inlevingsvermogen alleen wat te sterk door.

Dat van die hallucinaties was nieuw voor mij, en ik kreeg de indruk dat hij die bedrevenheid nog niet helemaal onder de knie had. ‘Ik zie nog niets,’ riep hij nu zelf uit. Op wie er niet aan gewend is, kan hij in zo'n stemming een griezelige indruk maken. Zijn ogen rolden bijna uit de kassen. Met zijn vrije arm sloeg hij wild op het zonlicht in. ‘Ik zie nog niets, maar dat pleit die haring niet vrij...’ hij hapte even naar adem. Ondertussen bleef hij me stevig vasthouden.

De haringventer kwam achter zijn kraam vandaan. Hij had de handen vrij; al zijn klanten waren verdwenen. De aanblik van Alfred scheen hem niet af te schrikken. Zijn eigen voorkomen was ook niet helemaal zonder smet. Over zijn rode armen liep een glibberig spoor van zijn koopwaar. Zijn gezicht glom van de warmte. Een breed hoofd op een massieve nek. Ik vroeg me af wat voor toekomstdromen zich ooit in die kop hadden afgespeeld. Bokser, gewichtheffer of gewoon worstelaar? Maar zo'n vistent gaat meestal gewoon van vader op zoon over, en het was duidelijk dat hij met hart en ziel bij zijn produkten betrokken was.

Ik rukte me van Alfred los om alvast wat orde op zaken te stellen. Hij merkte het nauwelijks op. Twee armen ondersteunden nu zijn betoog over misdadige

[p. 5]

handel. Zijn stem galmde alsof hij zich tot de schepen op zee richtte. De koopman keek me wantrouwend aan.

Ik draaide me om en merkte dat de mensenmassa bezig was zich terug te trekken. De schaarse zijstraatjes raakten overbelast. Een lege boulevard op een zomerse dag; ik geef toe dat ik daar altijd naar heb verlangd. Het viel me tegen dat ik er zo weinig lol aan beleefde. Ook ik raakte plotseling in de ban van de kuddegeest. Ik haastte me achter de laatste flaneurs aan. Voordat ik me in het gedrang liet opgaan keek ik nog even naar de eenzame figuurtjes bij de haringtent.

De venter deed precies wat iedereen verwacht had. Hij balde zijn vuisten en haalde breed uit. Alfred wankelde onder de slag, maar hij bleef op de voeten. Ik was te ver weg om zijn gelaatsuitdrukking te kunnen zien. Hij schudde met zijn hoofd alsof hij die twee hersencelletjes tot kalmte wilde manen. Vlak daarop lag de haringkoopman op de stenen. Worstarmpjes gespreid, beentjes omhoog; de traditioneel humoristische uitvoering van hulpeloosheid.

Alfred streek met lome bewegingen zijn haar glad. Daarna keek hij neer op zijn slachtoffer, dat moeizaam overeind kwam. Hij haalde zijn schouders op en slenterde weg. Zo vanuit de verte bezien leek hij tientallen jaren te hebben verloren. Trouw aan zijn eigenzinnige jeugd. Men moet hem nog steeds niet bij een voordracht storen. Maar als het erop aankomt, gedraagt hij zich als een normaal mens.