De Revisor. Jaargang 17

[p. 2]

[1990/2]

Aleksej Kiseljov
Over De 14 Rode Hutjes van Platonov

Inleiding

‘Bepaal de betekenis van de woorden en u zult de wereld verlost hebben van de helft der dwalingen’ - Descartes.

De naam Andrej Platonov is stevig verankerd in de Russische literatuur. Er worden studies over hem geschreven en zijn werken zijn tot op heden verspreid via verschillende tijdschriften. Tevens zijn er verzamelde werken van hem verschenen. Vele critici beweren, dat Platonov Rusland heeft beïnvloed, niet alleen door zijn literaire aktiviteit, maar ook door als voorbeeld te dienen met zijn standvastige, opofferende levenswandel. Tijdgenoten van Platonov hebben in hun memoires over zijn moed en rechtvaardigheid geschreven. Platonov leefde echter in de tijd van Stalin. Hoe kon Platonov leven en werken tijdens de strengste censuur, waarbij elke willekeurige kunstvorm aan partijverordeningen was onderworpen? De voornaamste reden was zijn originele literaire stijl.

Platonov was een schrijver, die in zijn oeuvre van bijzondere methoden van uitbeelding gebruik maakte. Zoals bij een schilderij, geschilderd in omgekeerd perspectief, helderheid en duidelijkheid van de afbeelding niet afhankelijk zijn van de afstand tussen schilderij en degene die ernaar kijkt, maar van de houding van de kijker zelf m.b.t. het schilderij, zo hangt ook de mate van begrip, de waardering voor elk werk van Platonov af van het vermogen van de lezer dat werk te doorgronden. Hoe dichter de innerlijke ervaring in de perceptie van de werkelijkheid zich bij het geschrevene bevindt, hoe duidelijker, begrijpelijker het werk is.

Ieder mens heeft in zijn perceptie van de wereld een keuzemogelijkheid: 1. de omringende werkelijkheid voorstellen als een chaos, die alleen de mens kan ordenen, aanpassen voor zijn funktioneren, of 2. de wereld ervaren als soort eenheid, als een harmonieus heelal, waar beslist niet alles van de menselijke wil afhangt.

Het gevoel van eenheid was bij Platonov erg sterk. In zijn werk benadrukte hij de betrekkelijkheid van tijd en ruimte; hij bezat het vermogen om het grote in het kleine te zien en andersom. Hij was zich bewust van de band van het heelal met het lot van de enkeling, en tevens van de mens zelf als slechts een deel van de gehele mensheid. Hij voelde de ondeelbaarheid van verleden, heden en toekomst. Daarom was Platonovs gebruik van symbolen en metaforen in zijn werk niet alleen een voorzorgsmaatregel m.b.t. censuur en verbod, maar tegelijkertijd ook een natuurlijk samengaan van literatuur en filosofie.

Een deel van het overbodig aandoende naturalisme in de beschrijvingen van Platonov komt voort uit zijn overtuiging: ‘Schoonheid op zich bestaat niet. Zij is een gave van iedereen, dus ook van mij. Schoonheid is er altijd en zit in alle dingen. Uit de aarde komen wij voort, uit al haar vuiligheid, en alles wat er op aarde is, zit ook in ons,’ schreef hij.

Het door Platonov geschreven toneelstuk De 14 Rode Hutjes is lange tijd uitsluitend een manuscript gebleven, daarna is het bekend geworden via de Samizdat bij een kleine kring van lezers in de Sovjet-Unie. Dit werk is één van zijn moeilijkste: zowel de afstotelijke karakters als de onaangename fabula hebben een negatieve invloed op de esthetische perceptie. In het stuk zit niet die harmonieuze combinatie van vormen, niet die diepere, innerlijke inhoud, die karakteristiek is voor andere werken van Platonov.

[p. 3]

Maar het stuk is, zoals alles wat Platonov heeft geschreven, dan ook niet geschreven als ontspanningslectuur, niet voor het genoegen. Het stuk is in 1937 geschreven en speelt zich af in 1931. Dit waren immers de jaren van honger en terreur.

Iedereen, die in die vreselijke tijd leefde, had één gedachte, één angst: zal Rusland deze jaren van rampspoed overleven? Aan dit thema is het stuk De 14 Rode Hutjes, symbool voor de 14 republieken^*, gewijd. Laten we de beschrijving van de omstandigheden van het 2^e bedrijf eens nader beschouwen: ‘Links een vergezicht, dat uitzicht biedt op een troosteloze ruimte. Vooraan een pilaar met het sovjetwapen en het opschrift: ussr...’.

In het stuk is alles - voorwerpen, handelingen, personages - van belang voor het begrip, daarmee wordt de lezer een historisch-filosofisch probleem voorgelegd. Enkele voorbeelden, die mij tijdens het lezen opvielen:

De voorzitster van de kolchoze - Soejenita - is Rusland onder het Bolsjewisme, omdat (zie woordenboek van Dal') de wortel van het woord ‘soeje’ betekent: de wereldlijke ijdelheid - tegengesteld aan de eeuwige macht van het ‘geestelijke leven’.

Xenia - een alledaagse naam - is het symbool van het Rusland van voor de sovjetperiode. Zo wordt in het stuk over één van de personen gezegd: ‘Je koestert de hele toekomstige mensheid in je schoot, als in een wieg’.

Beide vrouwen geven borstvoeding en volgens Dal' is dit synoniem met ‘moederschap, een min’. Borstvoeding kan worden opgevat als het met de moedermelk opnemen van tradities en gewoontes.

Het Russische volk ervoer de onverschilligheid van het Westen voor haar lot in deze moeilijke jaren als bitter. Laten we even stilstaan bij de naam van de geleerde van wereldfaam. Hij heeft voornamen van verschillende nationaliteiten, hij vertegenwoordigt de meest uiteenlopende instellingen ter wereld. De combinatie van dit alles in één persoon is een symbool van de westerse cultuur. De reisgenote van Choz is de verpersoonlijking van het verval, die deze cultuur en techniek begeleidt, en die uitsluitend dient voor het genoegen en vermaak, ontspanning van de mensen, enz.

Als iedere afzonderlijke persoon iets groots en belangrijks symboliseert, moeten we dan ook niet hun gesprekken anders interpreteren? Een voorbeeld: ‘Het kan me niets schelen, het is zo angstjagend, ik voel me zo leeg, zo licht, dat de wind me zo heen en weer kan wiegen. Ik wil in God geloven!’ En vervolgens: ‘Er is geen God, nergens - wij zullen samen moeten treuren.’

Uit: Grani, 86, (1972), Frankfurt/Main. Uitg. Posev. Vertaald door Maya Meijer en Jos Remmelzwaal

* Op welke 14 republieken de recensent hier doelt is niet geheel duidelijk. In 1937 was immers sprake van slechts 12 sovjetrepublieken (Estland, Letland, Litouwen en Moldavië waren nog niet tot de Unie toegetreden). (vert.)