De Revisor. Jaargang 16

[p. 46]

Frans van Dooren
Giosuè Carducci
Dichter van het nieuwe Italië

In 1906 ontving Giosuè Carducci, enkele maanden voor zijn dood, de Nobelprijs voor literatuur. Deze onderscheiding viel hem ten deel ‘niet aleen voor zijn grondige kennis en zijn kritisch onderzoek, maar vooral ook als hulde aan de grote scheppingskracht, de spontane stijl en de lyrische bewogenheid die zijn dichterlijke meesterwerken kenmerken’. Deze formulering (en vooral het laatste gedeelte ervan) moge de huidige literatuurkenner wat overdreven in de oren klinken, voor het Italië van toen moet zij zeer overtuigend geweest zijn. Had Carducci immers niet een groot aantal decennia de Italiaanse literatuur beheerst? Was hij niet gedurende meer dan een kwarteeuw de poeta-vate van het nieuwe Italië geweest? Had hij niet als een soort van nationale bard de pas gevormde Italiaanse staat poëtisch begeleid?

Giosuè Carducci werd in 1835 in de Versilia, een gebied ten noorden van Lucca, geboren. Zijn vader, die arts was, probeerde hem uit het provinciale isolement los te weken door hem kennis te laten maken met de literatuur: Manzoni, Tasso, Homerus en Vergilius behoorden al vroeg tot zijn lievelingsauteurs. De familie verhuisde diverse keren en woonde zo ook enige tijd in het plaatsje Bólgheri in de zuidelijk van Livorno gelegen Maremmen. De lieflijke ruigheid van het Toscaanse landschap moet blijkens vele van zijn latere gedichten een onuitwisbare indruk in het gemoed van de jonge Giosuè hebben achtergelaten.

Vanuit de Maremmen trok het gezin Carducci naar Florence. Daar ging Giosuè, die toen dertien was, voor het eerst naar school en daar ontdekte hij de indrukwekkende poëzie van Dante en Leopardi, voor wie hij van toen af aan een blijvende verering opvatte. Hij schreef zijn eerste gedichten, en deze vielen zo op dat hij een studiebeurs kreeg voor de universiteit van

[p. 47]

Pisa. Toen hij daar in 1853 summa cum laude was afgestudeerd, ging hij het onderwijs in. Intussen verwierf hij zich een steeds toenemende bekendheid door de publicatie van gedichten en artikelen, te meer omdat hij zich daarin sterk afzette tegen de poetica van de romantici, die in die dagen literair de toon aangaven.

Ofschoon hij in zijn persoonlijk leven door veel verdriet werd getroffen (o.a. door de zelfmoord van zijn broer Dante), steeg zijn ster langzamerhand tot grote hoogte. Hij mengde zich actief in tal van politieke discussies, en ook zijn wetenschappelijke faam nam met de dag toe. Het kon dan ook haast niet uitblijven dat hij op een gegeven ogenblik benoemd werd aan een universiteit. Dat gebeurde in 1860, toen hij de leerstoel voor Italiaanse literatuur in Bologna kreeg aangeboden. Intussen was hij getrouwd met Elvira Menicucci, die hem drie dochters, Beatrice, Lauretta en Libertà (= Tittì), en een zoon schonk.

Als professor in Bologna ontwikkelde hij zich tot de centrale figuur van het Italiaanse literaire leven. Zijn gezag was enorm: hij gold algemeen als de pontifex maximus van literair Italië en zijn persoonlijkheid dwong alom respect af. Ook politiek bleef hij op het voorplan, en daaraan droeg het schandaal dat hij verwekte door zijn anticlericale Inno a Satana (een soort ‘satanic verses’ avant la lettre) in niet geringe mate bij. Even groot als zijn bekendheid was zijn productiviteit. Behalve zeven forse dichtbundels schreef hij duizenden en duizenden bladzijden proza: een proza dat op grond van ritme en retoriek misschien beter tot de kunst dan tot de wetenschap kan worden gerekend. Zijn proza-geschriften bewegen zich vrijwel alle op het terrein van de Italiaanse literatuurgeschiedenis: het zijn filologische studies, essays, tekstedities, commentaren en monografieën, die exemplarisch zijn voor de zogenaamde historischbiografische school.

Als dichter is Carducci voor alles een classicist: discipline, orde en evenwicht staan bij hem voorop en hij staat afkerig tegenover alles wat gevoelsmatig, irrationeel en metafysisch is. Zijn poëzie knoopt, in een bewuste antithese tot de romantiek, aan bij Alfieri, Foscolo en de jonge Leopardi: vaderland, geschiedenis, oudheid, traditie en cultuur zijn de gebieden waaraan hij bij voorkeur zijn onderwerpen ontleent. Ook in zijn vormkeuze is hij vaak classicistisch: zo hanteert hij veelvuldig klassieke metra als de hexameter en het distichon. Omdat zijn verzen doortrokken zijn van vaderlandsliefde en bezieling, maken ze in het algemeen een vitale en soms zelfs viriele indruk.

Dat wil niet zeggen dat hij ongevoelig is voor de tendezen van zijn tijd. Zijn gedichten worden regelmatig ‘ontsierd’ door twee negatieve trekken die de negentiende-eeuwse poëzie ook in het algemeen kenmerken: een te larmoyant sentimentalisme en een te rationeel realisme. Hier ligt ook de reden dat Carducci, ondanks zijn onmiskenbare poëtische kwaliteiten, niet tot de maggiori van de Italiaanse dichtkunst wordt gerekend. Carducci is geen Dante, geen Petrarca en geen Leopardi, maar hij is wel een dichter die ook in onze tijd zeker nog een kennismaking waard is.