De Revisor. Jaargang 15

[p. 2]

[1988/4]

Christien Kok
Bevreemding

Ik zou drie dagen overkomen om hem te helpen met sorteren. De telefoon slorpte mijn belofte gulzig naar binnen en ik meende een voldaan gegrom te horen aan de andere kant van de lijn. Van vrijdag tot maandag; dat was beslist niet te lang kon hij me verzekeren, zijn verzameling was de laatste tijd nogal uitgebreid. Bovendien konden we ons natuurlijk niet uren achter elkaar met dat uitzoeken bezighouden; daar had hij hele slechte ervaringen mee. Sorteren dus; afgewisseld met... Hij vond het onzin om nou direct alles al vast te leggen, en dat was ik min of meer met hem eens.

‘Grappig dat je meteen aan mij hebt gedacht,’ zei ik nog. We hadden elkaar een jaar lang niet gesproken, en dat had hij, als ik hem mocht geloven, ten zeerste betreurd. Op lastige momenten bedient hij zich graag van pasklare uitdrukkingen. Het ‘één moet de eerste zijn’ zeurde nog een tijd in me na.

Ik legde mijn hand op het toestel, dat zich alweer gereed hield voor eventueel volgende meldingen. Het was niet warm of koud geworden van ons gesprek. Als twee mensen elkaar tegelijkertijd willen bellen, dacht ik, dan krijgen ze in ieder geval geen contact met elkaar. Ze horen hoezeer de ander in gesprek is en voelen zich eenzamer dan ooit.

Hij was de eerste van ons tweeën; bij alles wat ik daarvan kon denken, overheerste het besef dat hij me altijd en overal voor is geweest. Op een uitzondering na. Een jaar geleden stond ik klaar met mijn koffers, en afgezien van de omstandigheid dat hij eerder thuiskwam dan ik verwacht had, was ik hem een flinke stap vooruit. Eigenlijk had ik in stilte willen vertrekken; mijn schriftelijke commentaar lag al door het hele huis verspreid. ‘Doe niet zo belachelijk,’ zei hij, want hij geloofde me zelden. Het is opvallend hoe snel een mens soms aan het twijfelen kan worden gebracht. Ik stond daar ‘bepakt en bezakt’ zoals hij giechelig opmerkte, en als ik een en ander niet zo verschrikkelijk goed had voorbereid, zou ik zelf ook aan een grap hebben gedacht.

Ik verliet ons huis; ik verliet onze stad, al kwam ik snel daarop nog even terug om wat meubilair op te halen. Ook dat scheen hij een beetje raar te vinden, maar hij liet me rustig begaan. ‘Je hebt het aardig geregeld,’ zei hij niet zonder waardering, ‘maar je hebt je niet zo erg afgevraagd wat ik daar nou van vind.’ ‘We spreken elkaar nog wel,’ zei ik koeltjes, en op dat moment vermoedde ik zeker nog niet hoeveel tijd daar overheen zou gaan. Ik had maar een zeer tijdelijk adres gevonden, en hij wist precies waar ik zat. Telefoonnummer, alles, had ik hem gegeven. Je verwacht na vijf jaar samenwonen toch niet dat iemand het bij één zo'n opmerking laat!

[p. 3]

Een jaar lang hadden we nog geen groet gewisseld, maar ik had hem wel regelmatig gezien. Ik zat in de zaal; en hij zat op het podium en voelde zich volstrekt onbespied. Het was een vertrouwd beeld; de verandering in zijn leven tekende zich in ieder geval niet af op zijn profiel. Zijn lange neus, die door een vage oorzaak altijd verschrikkelijk jeukte; zijn eigenwijze rokkostuum; zijn contrabas tussen zijn stakerige armen en benen; als ik dat allemaal bekeek, dwong ik mezelf een zekere tolerantie af. Prettig toch, als het goed met hem gaat, dacht ik verbeten; en ik amuseerde me met de kriebel die hem van tijd tot tijd zo zichtbaar overviel.

Op dat krabben had ik hem in de loop der jaren vaak genoeg aangesproken. Het was niet alleen zijn neus die hem tijdens de rusten lastig viel. Nek, polsen, dijbeen, hij gebruikte zijn nagels onbevangen terwijl hij zijn strijkstok onder zijn oksel hield geklemd. Het verbaasde me hoe snel mijn mening zich daaromtrent had gewijzigd. Ik geef toe dat ik het in onze beginperiode wel grappig vond. Een symbool van vrijheid om een lichamelijke prikkel zo en plein public te honoreren. Ik ging natuurlijk veel te vaak mee. In je eentje tussen de beschaafde toehoorders vang je zo hier en daar wel eens wat op.

‘Je trekt er de aandacht mee,’ vertelde ik hem, ‘het maakt een hele vreemde indruk op het publiek.’ Hij lachte er zo'n beetje om. ‘De mensen komen om te luisteren,’ meende hij, ‘en die bassen zijn maar begeleiding, daar letten ze niet zo op.’ Koppig was hij, maar ik wist heus wel wat ik gehoord had. Het is maar een voorbeeld; een van de vele welles nietes kwesties waarover we nooit raakten uitgepraat.

Want praten kon hij. Dat had ik me te weinig gerealiseerd voordat ik bij hem wegging. Na vijf jaar vol oeverloos kletsen, drong de zelfverkozen stilte zich dagelijks hinderlijker aan me op. Hij zweeg alleen als hij zijn bas bespeelde, en de talloze lege maten keuvelde hij dan weer zo veel mogelijk vol. Het was niet nodig dat ik er altijd naast stond; hij hoefde bepaald niet overal een antwoord op. Hij had zijn bas gekozen om zichzelf te begeleiden. Een gedienstige brom die nooit de boventoon voerde. Dat hij in een orkest speelde, was bijzaak voor hem. Het moesten de onuitgesproken woorden zijn, die hem op het podium zo kriebelig maakten; thuis krabde hij zich namelijk nooit.

Zo reisde ik regelmatig naar onze stad om hem te zien spelen, en om het verhaal te reconstrueren dat er achter zijn schuren zat. Ik probeerde me te herinneren waarover hij tijdens ons samenzijn zoal had gesproken. Op regelmatige tijden orkestrepetities, op vastgestelde avonden een concert. Een heel rustig leven; de variatie bestond uit muziekstukken, die niet in spreektaal konden worden omgezet.

Zijn jeugd was nogal rommelig verlopen; het had lang geduurd voordat zijn moeder definitief bij zijn vader introk. ‘De man heeft al die jaren braaf zitten wachten,’ vertelde hij eens met enige ergernis, ‘ondertussen reisden wij heel de wereld rond.’ Hij had zijn onderwijs in vele talen genoten, al heb ik daar nooit veel van gemerkt. Zijn eindeloze woordenstroom bestond uit zuiver Nederlands; er was geen letter van over de grenzen bij.

Zijn moeder was geboren en getogen in Gouda; maar het reizen zat haar nu eenmaal in het bloed. Dat kwam door haar Spaanse voorouders meende hij. Daar kwam trouwens ook haar fortuin vandaan. Het was precies op toen ze uitgereisd waren. Op z'n elfde kwam hij voorgoed terug in zijn geboorteland. Zijn viool werd door een cello vervangen en er werd een vader aan zijn bestaan toegevoegd. Langzaam aan kwam zijn leven in een rustige golfslag. Stapje voor stapje klom hij op naar zijn contrabas.

Hij had geen hekel gehad aan al dat trekken,

[p. 4]

zei hij, maar ik heb zelden iemand meegemaakt die zo honkvast is als hij. Hij was gehecht aan woning en woonplaats, maar heel in het bijzonder was hij verknocht aan zijn hoge kruk. Hij zat erop als hij zijn basmuziek speelde, en daar was het ding ook in de eerste plaats voor bedoeld. Maar het diende hem ook als eet- en leunstoel. Hij sleepte het gewoon het hele huis door met zich mee. Als we 's avonds op ons gemak tegenover elkaar zaten, verbaasde ik me erover hoe geraffineerd hij onderuitgezakt zat; hoe moeiteloos hij het comfort kon missen dat een behoorlijke rugleuning biedt. En hij hield het lang vol. Hij kon uren achter elkaar praten vanaf zijn hoge zitting, en ik keek bereidwillig naar hem op.

Hij herhaalde zich wel eens, dat viel niet te vermijden, en hij gaf een verhaal ook niet direct in z'n geheel prijs. Iedere reprise leverde een nieuw gegeven op. Een omslachtige manier om de aandacht gevangen te houden. Ik merkte dat ik er veel van vergeten was. Zijn stem zat in mijn hoofd, en ook de sfeer van het vertelde, maar de gebeurtenissen doemden net niet op. In mijn vage terugblik had hij een compromis gesloten tussen taal en muziek. Daar had ik het graag bij willen houden, maar als ik er al te lang over nadacht, wist ik weer dat hij over één onderwerp concreet genoeg was geweest.

In het begin dacht ik dat hij ooit wel eens over zijn moeder uitgepraat zou raken. Op een goed moment, hoopte ik, is zo'n portret gewoon af. Ze was een heel bijzondere vrouw, dat wilde ik wel geloven. Om zo iemand echt te waarderen, moet je haar waarschijnlijk zelf hebben meegemaakt. Ik ben heel redelijk van aard; ik heb me altijd voorgehouden, dat zij er ook niets aan kon doen dat ze voortijdig op haar sterfbed lag.

Ze overleed twee dagen voordat ik hem voor het eerst ontmoette. Hij had zijn gezicht op een lichte rouw ingesteld, die hem vreemd genoeg heel aardig stond. Geen allesoverheersende droefenis; wij vierden tenslotte de verjaardag van een gemeenschappelijke vriend. Hij was misschien iets zwijgzamer dan gewoonlijk, hoewel hij het gezelschap al snel had gedreven in een meelevend ‘ach en wee’. ‘Het leven gaat gewoon door,’ meende hij, ‘je kunt wel in je eentje gaan zitten kniezen, maar je moet je verhaal toch ergens kwijt.’ Er viel een stilte waarin piëteit en een lichte verwondering zich mengden. Daarna kwam de feestvreugde weer snel op gang.

Hij paste zich overigens soepel aan. Toen ik later met hem in gesprek raakte, leek het of de overledene al jarenlang onder de zoden lag. Geen woord over zijn moeder. Achteraf heb ik me daar vaak genoeg over verbaasd. Hij sprak geroutineerd over weinig ter zake doende onderwerpen en kwam uiteindelijk uit op zijn bas. Een van de weinige keren dat ik zijn betoog vrijwel letterlijk heb onthouden; hij gaf een zeer beeldende beschrijving van zijn instrument. Hij vertelde hoe mooi je kunt wapperen met doorgesneden strijkstokharen, wat hij als jongen eens had ontdekt. Hij schetste de lange slome snaren, en de bruine klankkast waar soms een rode gloed op lag. De lichtval was bij het spelen heel belangrijk meende hij, maar zelfs de beste dirigent hield daar geen rekening mee. Als een instrument niet optimaal kan blozen, klinkt zijn verdriet mee in de muziek.

Als een jas geen even aantal knopen heeft, trekt hij zakkenrollers aan. Als schoenveters niet alletwee precies even strak zijn aangetrokken, word je op den duur mank. Als een bezoeker drie keer heeft moeten aanbellen, komt hij met slecht nieuws.

Dat soort overwegingen beheersten een groot deel van zijn dagelijkse handelingen, maar natuurlijk gaf hij dat niet allemaal bij die gelegenheid prijs. Hij beperkte zich tot de bas, en veel later op de avond sprak hij plechtig zijn diepste

[p. 5]

levensovertuiging uit: als twee mensen iets voor elkaar kunnen betekenen, is het bij de eerste ontmoeting al ‘ja’. Ik liet de mededeling even in een gepast stilzwijgen vallen, waarbij hij voor zijn doen tamelijk geduldig bleef. Over het algemeen houd ik niet zo van al te absolute uitspraken, maar ik geef toe dat ik zeer onder de indruk was.

Drie dagen na de crematie kwam ik bij hem wonen, en al mijn vrienden keurden mijn haast onvoorwaardelijk af. Ze verklaarden me voor gek toen ik bij hem introk, en vijf jaar later verklaarden ze me voor gek toen ik weer vertrok. Zo'n aardige jongen, zo'n betrouwbare kerel, zo'n buitengewoon muzikale man.

Als hij zich niet krabt, kan hij iedereen voor zich innemen. Hij is soms heel onderhoudend, dat ontken ik niet.

Zijn beste eigenschappen dankte hij aan zijn moeder. Dat zei hij. Zijn vader noemde hij niet graag. Een bankdirecteur, daar viel weinig aan te beleven, vond hij. Maar volgens mij had de man zich geniepiger in zijn aard genesteld dan hij zelf voor mogelijk hield.

Zijn muntenverzameling. Het is waar dat ik daar nooit veel mee heb opgehad. Het was net zo iets als dat krabben: op een bepaalde leeftijd doet men sommige dingen niet meer.

Hij spaarde koper- en zilverstukken uit alle landen, als ze maar ongeldig waren verklaard. Mijn voornaamste bezwaar gold niet de tijd en het geld die erin werden gestoken; dat was een heel misplaatst verwijt van hem. Hij stelde zijn verlopen betaalmiddelen nu eenmaal boven alles; die eigenaardigheid gunde ik hem best. Hij verstond alleen niet de kunst zijn obsessie een beetje onder ons te houden; in winkels, bij voorbeeld, wuifde hij het wisselgeld hooghartig weg. Een weinig overtuigend protest tegen zijn verwekker, dat door zijn degelijke methode van conserveren krachtig werd bespot.

Hij bewaarde zijn munten in een afgesloten kamer, en daar kwam meer dan één sleutel aan te pas. Ik raakte in ieder geval al snel de tel kwijt, en eigenlijk had hij ook liever niet dat ik er in m'n eentje kwam. We hadden ruimte genoeg, ik wilde niet mopperen, maar zo'n nauwelijks gebruikte ruimte wekt allemaal prachtige ideeën op. Hij luisterde welwillend als ik hem beschreef wat er allemaal mogelijk zou worden, als ik maar een extra vertrekje tot mijn beschikking had. Allerlei zinvolle activiteiten; hij vond het ook jammer dat ze niet door konden gaan.

Zelf maakte hij liever niet te veel plannen. ‘Mijn moeder,’ vertelde hij eens, ‘liet alles van de dag zelf afhangen. Nooit legde ze iets van te voren vast. Het is ongelooflijk wat er dan allemaal mogelijk is. De mensen zitten veel te veel beklemd tussen hun bezigheden.’ Hij had gelijk wat zijn moeder betrof. Zelfs met de dood had ze

[p. 6]

geen afspraak willen maken, zodat haar laatste uren met verbazing waren gevuld. ‘Verdomd ik geloof dat ik de pijp uitga,’ had ze gemompeld, en dat was voor haar nogal opmerkelijke taal. Hij had het me vaak verteld, en de anekdote beviel me wel; een mens kan tenslotte niet eeuwig onkwetsbaar zijn. Ze was maandenlang ziek geweest, maar dat kon de beste overkomen had ze gemeend.

Dat vermogen om bepaalde omstandigheden te negeren, heeft hij inderdaad wel van haar geërfd. Het stelde hem in staat om zijn leven te leiden in de volstrekte overtuiging dat hij zo ‘vrij als een vogel’ was. Hij kon de uitdrukking heel aanstekelijk uitspreken; je zag hem bij wijze van spreken langs de blauwe luchten gaan. Hij kon gaan en staan waar hij wilde, had aan niets en niemand een boodschap; zijn verzameling zegswijzen nam de proporties aan van zijn muntencollectie, en hij gebruikte ze zelden op een geschikt moment. Een heel vreemde hang naar efficiënt taalgebruik, voor iemand die zo graag lang en uitvoerig praat.

Geduld of ongeduld; daartussen heeft hij nooit behoorlijk kunnen kiezen. Maar een jaar afwachten is voor hem opvallend lang.

Ik zou kunnen zeggen dat ik hem gemist had, maar dat leek me een opmerking die niet helemaal op zichzelf kon staan. Waarom had ik niets van me laten horen? Wat had ik al die tijd gedaan? Toen ik bijna bij hem op de stoep stond, had ik daar nog steeds geen comfortabel antwoord op.

Noem het koppigheid, dacht ik, daar moet hij begrip voor hebben. In de trein had ik een en ander overdacht. Het is grappig tot hoeveel verschillende verklaringen een mens kan komen, als het gaat om hoogstpersoonlijk gedrag. Op de cadans van de wagon had ik me zo'n beetje laten sussen door het vertrouwen dat alles ritme en systeem bezit. Een soezerige overweging, die tijdens de wandeling naar zijn huis nog wel bleef gelden voor het treinverkeer, maar weinig houvast bood aan een glibberig soort waarom. Om iets los te maken; ik herinnerde me dat ik iets dergelijks bij mijn vertrek voor ogen had gehad. Een dialoog, of wie weet enkele welgemeende verontschuldigingen. Ik wist alleen niet meer zo precies waarover en waarvoor.

Excuses heb ik hem nooit horen uitspreken, dacht ik, terwijl ik zag dat mijn naam van het naamplaatje verdwenen was. Mijn stemming sloeg een beetje om. Ik ben gek, bedacht ik: hier sta ik present om hem te helpen met iets waar-

[p. 7]

aan ik altijd verschrikkelijk de pest heb gehad.

Zijn verzameling? Ik dacht toch niet dat het daaraan had gelegen. Niet aan zijn jeuk, niet aan zijn bijgeloof. Zijn moeder... Ik belde aan en besloot dat ik onmiddellijk zou vaststellen dat er van mijn kant niets uit te leggen viel.

Maar hij vroeg helemaal niets. Hij deed open met de flair van iemand die alles gewoon vindt. ‘Je bent niets veranderd,’ zei hij alsof daarmee een heel jaar opgeheven werd. ‘Jij ook niet,’ zei ik, en om de een of andere reden klonk het veel minder opwekkend dan ik had bedoeld.

Veel aanmoediging had hij trouwens niet nodig; nog voor we de zitkamer bereikten, was hij al op dreef. Plechtig wijdde hij enige woorden aan de betreurenswaardige gang van zaken, waarbij hij in korte tijd door zijn uitdrukkingen heen was.

Even later zaten we tegenover elkaar. Hij praatte en praatte vanaf zijn hoge muziekkruk, en ik keek luisterend en knikkend omhoog. Een bekend tafereel, maar bij wat hij me had te vertellen zat wel degelijk nieuws.

‘Wie is die Marieke?’ vroeg ik na verloop van tijd. Ik kreeg de indruk dat het om een heel bijzonder iemand ging, en dat hij even vergat dat ze voor mij een vreemde was. Hij had zich de laatste maanden niet hoeven vervelen: Marieke was nog maar een paar weken bij hem weg. Een voortvarend persoon, kreeg ik de indruk, iemand die over alles een heel duidelijke mening vormde en die niet onder stoelen of banken stak. Dat was wel eens vermoeiend, gaf hij toe, maar het had ook wel z'n aardige kanten. Het enerzijds anderzijds maakte een stroom van overwegingen los. Tien maanden hadden ze samengewoond, toch jammer dat het was misgelopen. In die trant sprak hij nog een tijdje onbevangen door. Ik miste zijn moeder in de verhalen en het verbaasde me hoezeer me dat speet.

‘Hoe staat het met je verzameling?’ vroeg ik om mijn aanwezigheid wat niveau te geven, ‘ik bedacht pas geleden nog dat je eigenlijk een heel bijzondere collectie hebt.’

‘O,’ zei hij verbaasd, ‘wat jammer.’ Hij dacht dat ik me altijd een beetje aan zijn munten geërgerd had. ‘Marieke vond het een belachelijke hobby,’ verklaarde hij eerlijk, ‘niet dat ze alleen daarom is weggegaan; ze hield ook niet zo van muziek. Maar nadat ik jou had gebeld, ben ik eens over een aantal dingen gaan nadenken.’ Hij haalde zijn schouders op: ‘Ik heb mijn bas, daar heb ik genoeg aan; ik heb gisteren de hele rommel verkocht.’ Hij keek me aan, en terwijl ik terug staarde, zag ik duidelijk iets bestraffends in zijn blik.

‘Dus er valt helemaal niets te sorteren?’ vroeg ik verontwaardigd.

‘Nee, maar van een afspraak die op het allerlaatste moment wordt afgezegd, komt altijd vijandschap.’ Hij zweeg even en krabde nadenkend in zijn nek. ‘Nou, ja,’ zei hij tenslotte, ‘jij had altijd zo veel plannen met dat kamertje, nou kun je er eindelijk wat mee doen.’

‘Hoezo?’ vroeg ik. Maar het moest maar eens afgelopen zijn met die onzin, vond hij; na een jaar was de grap er wel af.

Hij stond op en verliet de kamer met zware voetstappen, zodat mijn antwoord verloren ging. Hij had zijn kruk niet meegenomen, maar vlak daarop klonk er een krachtige melodie. Ik herkende de mars die hij vroeger bij voorkeur speelde als hij meende een of ander succes te hebben behaald. Het leek me overdreven; maar uit zijn streek klonk geen enkele twijfel. Toen het stuk uit was, keerde hij neuriënd weer terug.

Een doortastende man, dat zou niemand kunnen ontkennen. Een beetje opdringerig zelfs misschien. Terwijl ik daar eens diep over nadacht, kwam het me opeens heel vreemd voor dat ik dat nooit eerder had opgemerkt.