De Revisor. Jaargang 15

[p. 12]

Ira Bart
Stad

Ik wilde daar niet wonen, de straten lagen altijd opgebroken, via smalle, houten planken moest je oversteken, je brak je benen. Het weer was er ook altijd slecht, in ieder geval slechter dan in het zuiden waar ik vandaan kwam. En het waaide hard langs de vele hoge gebouwen.

Ik wist toen nog niet, dat ik die stad ooit vanbinnenuit zou ervaren.

Het was niet ekspres dat ik ging wonen in de stad waar ik vroeger wel eens met mijn moeder kwam van wege de vele winkels, waar ik later met een vriendin naar concerten ging, het was niet zo dat ik voor mijn lol greppels opzocht, of over smalle plankjes liep zoals vroeger aan de hand van mijn vader, ik had al moeite genoeg overeind te blijven in rechte straten, en op stoepen die waterpas lagen.

Sjarel was degene die me erheen lokte, hij had er zijn bezigheden. Ik voelde me te goed bij hem om uit angstige overwegingen weg te blijven. En ik had er schoon genoeg van iedere dag om half zeven op te staan en van de ene kleine stad naar de andere te reizen, het leven bood wel meer dan dat. Dat wist ik, als ik met Sjarel over rottige plankjes naar de overkant van een straat ging en altijd aankwam. Als je iemand van zo'n stad kon laten houden was dat een wonder. Wonderen moet je maar laten gebeuren, dacht ik, ze gebeuren al zo weinig.

In een smal straatje had hij een benedenverdieping met scheve wanden en vloeren, met schimmels en vocht. Dat laatste bestreden we, maar steeds slechts voorlopig.

Wat dacht ik nu te doen? Zomaar thuis te zitten, te dromen en te schilderen? Ja, dat dacht ik. Je moet altijd overal toeschouwer blijven, zei onze vriend Emiel die zelf weinig anders deed, de wereld heeft grote behoefte aan mensen die de gebeurtenissen en hun samenhang waarnemen. Ik was het met hem eens, maar het was niet precies wat ik wilde. Ik wilde ergens in opgaan, in wat deed er voorlopig niet toe. Als ik maar het gevoel had dat ik leefde en me niet als een instrument meesleepte van 's morgens half zeven tot 's avonds zes, iedere dag opnieuw.

Als ik wakker werd en Sjarel slaperig zijn ontbijt bij elkaar zocht, hingen onze buurvrouwen al gekleed en gekapt uit de ramen, met of zonder sigaret tussen de vingers, elkaar het eerste nieuws toe te roepen. Hun mannen waren om zes uur de deur uitgegaan, het huis was aan kant. Ik luisterde toe als een immigrant die er niet bij hoorde en toch nieuwsgierig is. Ze praatten in een taal die anders was dan ik gewend was, pittig, direkt, maar tamelijk fantasieloos. Waar ik vandaan kwam was men gewend de boodschap zo te verpakken dat het je soms zenuwen en hoofdbrekens kostte om erdoorheen te komen, en dan nog was je onzeker. Hoe moest je reageren? Hier leek er minder afstand tussen woord en gedachte, je hoefde niet te piekeren wat er bedoeld werd, de boodschap was duidelijk. Het amuseerde me, maar ik zou moeten leren me hier verstaanbaar te maken.

Al voor de dag begon stiefelde een buurvrouw op houten klompen boven ons rond met een stofzuiger. Later hoorden we de buurvrouw links tegen haar kinderen roepen: ‘Eten, te ja of te nee!’ omdat ze naar

[p. 13]

school moesten. Aan de rechterkant zong een oud vrouwtje smartlappen. Zo liep ieder territorium in een ander over.

Als Sjarel de deur uit was en ik niet verder sliep verdreef ik de geluiden met mijn eigen muziek, zoals het oude vrouwtje met de smartlappen de psalmen van haar andere buren, als om boze geesten te weren die ons te dicht naderen.

Haar leerden we het eerst kennen. Een mager, klein mensje met glimmende oogjes. 's Morgens vroeg galmde haar krakerige lach in de straat, als een oude man in invalidewagentje plantjes bracht, iedere ochtend weer. Ze noemde hem verachtend maar stralend ‘die oude pik’, alsof alle verantwoordelijkheid voor die ontmoetingen bij hem lag.

Door háár leerden we de straat kennen, de namen van tante Anna die haar leven voor het raam sleet, van vrouw Vermeer met haar twee zonen van in de dertig die haar goede zorgen niet wilden verlaten, ze vertelde over een messentrekker die regelmatig een paar maanden zat, nu weer.

We maakten mee dat hij vrijkwam en de bovenverdieping van het huis achter het onze kraakte. Onder hem woonde een bejaarde vrouw die de ingang met hem deelde. In het gemeenschappelijk trappenhuis dreigde hij haar een kopje kleiner te zullen maken. Die dreigementen herhaalde hij dagelijks tot ze in paniek naar een bejaardenhuis vertrok. Toen nam hij haar huisje erbij en begon een bordeel.

's Nachts zagen we licht branden in dat mysterieuze huis, door de dunne, dichte gordijnen daar. We raadden naar wat zich afspeelde, naar hoe de meisjes door de messen trekker aangevuurd werden en hoe hij zijn mes trok als ze te weinig klanten meebrachten. Als je niets ziet, moet je vooral goed luisteren, zei Emiel, want rampen kunnen in stilte gebeuren, je hoort hooguit een tik, een kleine plof. Maar we hoorden geen tik of plof, we zagen niets. Altijd alleen maar dichte gordijnen.

Eén keer, toen ik op een ochtend gitaar speelde en daarmee ophield, hoorde ik buiten roepen: ‘Ga door, ga toch door!’ De messentrekker uit zijn raam, het was mooi weer. Een andere keer, toen ik stond te schilderen, hoorde ik: ‘Zet mij ook op dat doek!’ Dat was het enige wat ik hoorde en zag. Getuigen had ik daarbij niet.

Men zei, dat hij bevriend was met de jonge vent die een speelhol had in onze straat waar regelmatig een overvalwagen stond, maar die het toch uithield. Een jongen met een laag, breed voorhoofd die me altijd nariep.

Op een avond stond die jongen voor een sinister kroegje met een bijl in de hand. Hij bedreigde daarmee een man en vrouw die zich bang tegen een auto aandrukten. Toen hij mij zag vroeg hij woedend of ik het goed gezien had?! Waarschijnlijk was er al meer gebeurd dan alleen dreigen, want de man had bloed langs zijn kin. Ik draaide me om en ging naar huis, waar ik meteen in de telefoon klom. Of de politie kwam.

Wat er verder gebeurde weet ik niet, maar het naroepen was afgelopen.

Overdag genoot ik van het huis en de omgeving, om Sjarel 's avonds mijn verhalen te vertellen. In de buitenwereld scheen ook van alles gaande. Hij vertelde over moderniseringen die de stad onderging, de smaken daarover verschilden. Maar de stad had zich voorgenomen de modernste van het land te worden. Er ontging mij een hoop van wat er buiten mijn straat en de krant gebeurde. Ik zou misschien een parttimebaan moeten zoeken om niet te verkluizenaren, of was het een fiktie dat ik dan meer bij de wereld betrokken was?

Temidden van alle geruchten hielden we ons staande door vrienden uit te nodigen en een eiland te scheppen met muziek, bier en boeken. Soms gebeurde het, dat iedereen naar instrumentjes greep, naar potten en pannen, en we een lawaaierig maar enthousiast orkest vormden. Alleen Emiel bleef toeschouwer, ons met een afstandelijk lachje bekijkend, om later verslag te doen van het gebeuren.

‘Jij met je rotherrie!’ schreeuwde Te ja of te nee de andere dag, meestal buiten een straal van vijf meter of als ik al met één voet binnen stond, zodat ik nauwelijks kon reageren. Maar wie waren we geweest zonder die muziek, die vrienden en onze eigen rotherrie, in een kartonnen huisje, waar de geluiden van links,

[p. 14]

rechts, boven en buiten op ons kaatsten en echoden?

's Nachts droomde ik van de rivier die de stad in tweeën splijt. De brug die de stadshelften verbond was hoog en smal, hoewel iedere nacht weer anders. Hij liep met een enorme boog over het water, soms wel tot een kilometer hoogte. Dikwijls was zijn breedte nog geen meter en waren er niet eens opstaande randen, dan begon ik de overtocht op handen en voeten. Maar soms moest ik omkeren, omdat er een gat in het beton was, waardoor ik het water angstwekkend diep onder me zag liggen. En als het een brug van opengewerkt ijzer betrof, zoals bij een spoorbrug, gebeurde het dat er stukken weggeroest waren, waardoor je ook niet meer verder kon. Omkeren op meestal het hoogste punt was levensgevaarlijk en gaf je de hele volgende dag een gevoel van mislukking. Maar als je alle obstakels trotseerde was het een overwinning en kon je als beloning de hoge, brede toren in de zuidelijke stadshelft beklimmen. Vandaar had je een schitterend uitzicht. In de onmiddellijke nabijheid was het groen en rustig, verderop zag je het water van de rivier stromen, terwijl het in de noordelijke stadshelft krioelde van mensen en verkeer, auto's die door de straten vlogen als in een te snel afgedraaide film, fietsers die ertussendoor zigzagden, het menselijk gedoe een zinloze herhaling zonder eind. Maar je had je blik maar af te wenden of het was er niet meer. Dan waren er alleen de toren, het gras rondom, de uitgestrekte lucht of, voorbij de stad, de vele weilanden tussen de kronkelende riviertjes.

Soms stond ik daar alleen, andere keren trof ik er Sjarel, andere vrienden. Hoe ze er kwamen heb ik nooit geweten, ze stonden er al als ik aankwam. Bovenop het platform overzagen we de verschillende wijken van de stad, alle met hun eigen kenmerken. We keken ernaar als toeschouwers, maar ontwikkelden er wel allerlei denkbeelden over, waarmee we in onze nopjes waren.

We zagen de bunkerige kroeg onderaan de rivier, een gemoedelijk oord waar je 's avonds naar jazz kon luisteren. Als de muziek niet live van het podium kwam, kwam hij van platen. Misschien zou die kroeg nog wel eens gesloten worden, zoals zoveel in deze stad, of zodanig veranderd dat hij onherkenbaar werd, maar nu nog was het een van onze geliefde toevluchtsoorden. We voelden ons er lekker, hoewel anders dan op die hoge, stevige toren met breed draagvlak die wind en storm trotseerde, en waar we zonder hoogtevrees tegen de balustrade hingen, waar we onze dagelijkse bezigheden vergaten of bespraken. We gaven commentaar, zagen lijnen, kruisingen, en schiepen nieuwe mogelijkheden.

Intussen gaf ik een paar dagen per week les aan buitenlandse kinderen, in een wijk in Zuid waar veel immigranten woonden. Op het schoolplein zag je bijna alleen bruine gezichtjes; het onderwijzend personeel dat surveilleerde, was blank. De meesten waren redelijk als je met ze alleen was, in de groep werden ze op slag een ander.

Deze ochtend riep Gert, die pas een lintje had gekregen van de burgemeester voor zijn 25-jarige dienst aan het onderwijs, iets wat zowel volharding als zwakheid kan heten, een turks jongetje bij zich. Het kwam er op ongelijke beentjes aanhuppelen en keek wantrouwend naar de man van het lintje, die hem middenin een kring collega's duwde. ‘De wonderen zijn de wereld nog niet uit!’ riep Gert, ‘dat zie je wel aan hèm!’ Hij wees op de volwassen kop met het snorretje, naar het onvolgroeide lichaampje. ‘Zó'n klein ventje en zó'n groot hoofd!’ Het ventje keek bang omhoog naar Gert, maar die nam een van zijn slappe handjes in zijn grote mannenhand en draaide de vingertjes alle kanten op. ‘Zien jullie dat? Net kauwgom!’ In de kring werd gegrinnikt. ‘En dan die scheve schoudertjes, die wiebelende heupjes! Net of hij ieder ogenblik om kan tuimelen! Geen wonder, hij is topzwaar!’ Het jongetje hief een hand tot voor zijn gezicht alsof hij een vreselijke klap verwachtte. Maar het Lintje pakte hem bij de arm en zei tot de anderen: ‘Zullen we met hem de kermis opgaan? Dan kunnen we veel geld verdienen!’ Hij deed vriendelijk een stap achteruit om het ventje uit de hermetisch gesloten kring te laten ontsnappen en gaf hem een duw. ‘Vooruit, ga spelen!’

Vandaag was het Gert, morgen zou het Evelien, en overmorgen Paul zijn. Iedere dag kwam iemand anders met een humoristische vondst om zijn positie in de groep te handhaven. Niemand keek nog naar het

[p. 15]

voorwerp van spot, zoals naar het turks jongetje dat met zijn rug tegen de hoge, oude schoolmuur was gaan staan. Hij betastte verbouwereerd zijn vingers en wierp een ongeruste blik naar het groepje leerkrachten.

Hier werd ik weer geconfronteerd met de manier van spreken die ik gewend was, en die van hier. Want mijn opmerkingen die de mensen in het zuiden meteen zouden begrijpen, kwamen bij het lintje en zijn collega's niet over. Gelukkig was dat bij mijn vrienden wel het geval. Daarom waren ze mijn vrienden.

De vrienden luisterden, reageerden, vloekten, lachten. Ze vroegen, zou je niet dit, zou je niet dat? Er werden allerlei strategieën bedacht om het bestaan daar beneden een andere draai te geven. Maar het leven was zo anders daar. Je viel in greppels of andere valkuilen, of werd in de gaten gehouden door allerhande controleurs die altijd overal rondlopen. Je liep door de regen of in de zon en leerde het evenwicht op de loopplanken bewaren, om 's avonds in rokerige kroegen te verdwijnen. Je werd daar afgeleid door alles wat er om je heen gebeurde, dingen waaraan je meedeed. Maar zonder die nachtelijke uitstapjes zou je daar teveel in ondergedompeld zijn geweest en de greep op het eigen leven verliezen. We lieten ons niet uit het veld slaan door de kwalen van de stad, er waren altijd nog veel meer bioskopen dan we gewend waren. We klaagden ook niet over de vrouwen die 's avonds in een nabije straat paradeerden, terwijl mannen in langzaam langsrijdende auto's door opengedraaide raampjes de aandacht trokken, ze reden toch wel door als je geen sjoege gaf. Op een avond werd ik bijna te lijf gegaan door een fanatieke oude man die me voor hoer aanzag, maar net op tijd door zijn vrouw tegengehouden werd. Hij schold op mijn minirokje en vroeg of hij nu ook in korte broek moest gaan lopen. Dit soort mannen maakten me boos. Maar de vrouwen in onze straat waren boos op die andere, in de auto's, op de vrouwen die instapten. Voor op de stoep waren ze het daar helemaal over eens.

Die eensgezindheid begon haar eerste scheur te vertonen toen ons oude buurvrouwtje stierf. Haar kinderen ruzieden om haar schamele nalatenschap, het



huis werd dichtgespijkerd. Toen werd Te ja of te nee zwanger van een zoon van vrouw Vermeer, die nog steeds niet bij zijn moeder weg wilde. Plots, op een dag, verdween ze met haar dikke buik, niemand wist waarheen. Ook háár huis werd dichtgespijkerd. De gemeente kocht hele huizenrijen op. Wij kregen een half jaar om een andere woning te vinden. In sommige leegstaande huizen werden tijdelijk immigranten en studenten gestopt.

‘De buurt gaat zo achteruit,’ zei tante Anna, die de veranderingen in de straat vanachter haar raam gadesloeg.

Veranderingen zijn onvermijdelijk, maar huizen met grauwe planken voor de ramen, en mensen die met hun spullen, één voor één naar een randgemeente vertrekken geven een trieste aanblik.

Vanaf de toren keken Sjarel en ik uit over de stad. We zochten een huis om samen met vrienden in te wonen, wat de lasten zou verkleinen en de pret verhogen. Ons oog viel op een tamelijk oude wijk waar veel groen was. Er was zelfs een bos, en een water met eenden.

We vonden een huis waar we met z'n zessen in konden.

We wilden ook hier onze eigenheid niet laten aantasten door de mensen in de omgeving die gemeen schap-

[p. 16]

pelijke normen schenen aan te hangen die zo anders waren dan de onze, zo anders dan in de andere wijk. Je herkende ze aan de onberispelijke kleren, de zwaar genomen verantwoordelijkheden, en de keurige taal waarin men elkaar en zichzelf dwong méér te lijken dan men was. Ook hier verpakte men de boodschap, met iets minder fantasie dan waar ik vandaan kwam, met iets minder goede bedoelingen ook. Men zei tegen een ànder wat voor jóu bestemd was. Maar o, ze bedoelden het zo goed, ze waren zo sociaal, wilden zo ruimdenkend zijn. Ze konden er niets aan doen dat er nog steeds dingen waren die hen schokten.

Hier waren ook smalle straatjes met gewone mensen, lijkend op die in de wijk waar we vandaan kwamen, maar de keurige drongen zich meer op.

Een van onze buurvrouwen verzamelde handtekeningen om onze vrij brede straat af te sluiten voor verkeer en er een speelplaats aan te leggen. Die moest precies voor haar huis komen, waar haar kinderen met de buurkinderen konden spelen. ‘En het verkeer? Moet dat door de smalle straat hierachter?’ vroeg ik. ‘Die is toch al smal en lelijk,’ zei ze achteloos, alsof die straat niet meer woorden waard was. ‘Maar er wonen meer kinderen, en die hebben alleen een smal stoepje,’ zei Sjarel. ‘Ze kunnen hier komen spelen op onze grote speelplaats, op onze brede stoepen!’

Een cadeautje van de rijken aan de armen. Maar ik zag de moeders al van twee of drie hoog uit de smalle straatjes komen, met peuters en driewielers aan de hand; ze zouden moeten blijven om op te letten, terwijl ze anders in hun huis konden blijven en maar een blik of gil uit het raam moesten werpen om hun kind van het gevaar af te houden.

‘Sorry we tekenen niet,’ zeiden de meesten van ons. Niet omdat we haar geen plezier wilden doen, we vonden het een aardige vrouw. Was ze maar met iets anders gekomen!

Ach, dit was dezelfde stad, maar we waren van haar kern afgesneden, daar waar het leven geleefd werd, desnoods uitgevochten, de kern waar men nu zo achteloos stukken uit wegsneed. Hier werd het leven gespeeld.

Op buurtfeestjes waar we uitgenodigd werden probeerde men elkaar te overtuigen van zijn belangrijkheid alsof men daarmee zichzelf overtuigde. Men vroeg naar elkaars maatschappelijk belang. Als ik op zo'n vraag antwoordde, dat ik de dagen doorbracht met het verzinnen van dingen en maar wat elementen samenraapte om nieuwe bouwwerken te maken, kleuren uit andere kleuren dacht, vroegen ze wat ik daarmee verdiende en wie daar wat aan had.

Misschien steken zij 's nachts hun eigen bruggen over en beklimmen zij hun eigen torens. Uit mijn gesprekken met hen begrijp ik dat ze de mijne niet kennen. Ze hebben het wel over een andere toren waar ze soms heen gaan, waarin ze met een lift naar boven gaan; ze kennen er geen hoogtevrees, want er staan verrekijkers waarmee ze de dingen die in de verte verdwijnen naar zich toe kunnen halen. Er is een restaurant waar ze bediend worden, terwijl ze keuvelen en langs elkaar naar de geordende wereld beneden kijken waarvoor ze zich verantwoordelijk voelen. Er is een radio met het laatste nieuws, muziek.

Op onze toren staan geen kijkers, er is ook geen radio. Je moet hem tree voor tree beklimmen. En je moet er alles zelf doen, er wordt voor niets gezorgd. Nee, zeggen de anderen, zo'n toren staat er niet in onze stad, je lijkt wel in de war, je droomt. Maar je ging er zoveel nachten heen. Hij staat er, je weet het zeker.