De Revisor. Jaargang 14

[p. 6]

Ben Schomakers
Hyperions aanvaarding van Hölderlins dichterschap

‘... jedoch ihr Gericht
Ist. daß sein eigenes Haus
Zerbreche der und das Liebste
Wie den Feind schelt und sich Vater und Kind
Begrabe unter den Trümmern,
Wenn einer, wie sie, sein will und nicht
Ungleiches dulden, der Schwärmer.’
(Uit: Der Rhein)

Friedrich Hölderlin leefde van 1770 tot 1843, middenin de Goethe-tijd, en belichaamde op haast uitvergrotende wijze het voornaamste culturele conflict van zijn dagen: in hem vond zowel het uitmonden van de Verlichting in het classicisme, als het protest tegen het starre classicistische mensbeeld door de oneindige vaagheid van de romantiek een uitdrukking: uiteindelijk won geen van beide hem voor zich, en slaagde Hölderlin met zijn begrip van de natuurlijke goddelijke identiteit van de mens, waaraan anderzijds streng gediend moest worden, erin beide te verenigen.

De meest ontvankelijke jaren van zijn jeugd bracht hij door in Tübingen, waar hij studeerde aan het ‘Stift’ (1788-'93), een internaat voor intellectuele uitgeselecteerden. Met zijn vrienden Hegel en Schelling werd hij daar bekend met de nieuwste filosofie (Kant), maar ook met Plato en de ‘ketterse’ Spinoza, en met hen beleefde hij de roes van de Franse Revolutie, en dronk hij het Griekenland-enthousiasme in dat hij onschuldig tot het thema van zijn eerste gedichten maakte, en waarvan hij later met moeite afstand heeft kunnen nemen, als van een vlucht in jeugdige idealen. De opleiding van het Stift bereidde voor op het domineeschap, waartoe Hölderlins moeder hem ook aanspoorde, liefst compleet met de geborgenheid van een vroeg huwelijk. Tweemaal verloofde de jonge Hölderlin zich, tweemaal verbrak hij de verloving, en daarmee wees hij het domineeschap af, en koos hij voor een vaak vernederend bestaan zonder vast beroep.

Een bestaan ook van voortdurend zoeken naar het beroep of de roeping. Zijn hele leven door probeerde Hölderlin het als ‘Hofmeister’, een soort gouverneur voor de opgroeiende kinderen van welgestelde ouders, die bij zo'n gezin in huis moest wonen en dan meestal als ‘het vijfde wiel aan de wagen’ beschouwd werd. Maar zijn roeping was dat zeker niet: zijn beschermelingen ontmoedigden hem slechts. Dat geldt misschien wel het meest voor zijn eerste aanstelling, die hij begin 1794 aanvaardde, en die hem dat hele jaar in het plattelandsdorpje Waltershausen gevangen hield. Wel voltooide hij in die tijd de eerste fase van zijn Hyperion-project, het zogenaamde Fragment von Hyperion, dat door bemiddeling van zijn werkgeefster ook werkelijk verscheen, in een literair tijdschrift van Schiller. Zo onbestemd en tegelijk heftig als Hölderlins eigen verlangen naar werkzaamheid en bevestiging was, was ook Hyperions oneindigheidsverlangen in het fragment; zijn hoogste weten bestond in het tragisch besef dat hij in zijn eentje een oneindig ‘raadsel’ naar buiten moest brengen, of hem dat nu zou lukken in het leven of in de dood.

De publicatie van het fragment beschouwde Hölderlin als zijn paspoort voor de intellectuele wereld van de gistende, ommuurde universiteitsstad Jena, waarvan hij de vervulling van al zijn verlangens verwachtte. In Jena probeerde Hölderlin schrijver te zijn toen hij zich er begin 1795 vestigde. Zijn verlangen verblindde hem aanvankelijk voor de realiteit van de stad vol strebers, en maakte haar en haar bewoners mooier; Fichte werd ‘de Titaan van Jena’, en Hölderlin frequenteerde Schiller, die hij mateloos, zoals hij later inzag, te mateloos bewonderde. Van zijn hoopvolle stemming getuigen de twee versies van Hyperion waaraan Hölderlin in Jena werkte: zowel in de zogenaamde Metrische Fassung als in Hyperions Jugend overheerst het besef van de mensclijke eindigheid en van de noodzaak zich vanuit een bepaald perspectief - bijvoorbeeld dat van de schrijver - tegenover de wereld op te stellen, omdat de wereld voor de mens te oneindig is om haar geheel te omvatten: tegelijk met de bekering tot de eindigheid vindt er een afwijzing van de vroeger verlangde en vermoede oneindigheid plaats als een subjectieve illusie.

Maar toen Hölderlin in de gaten kreeg dat hij door zich op een bepaalde wijze te presenteren ook op een bepaalde wijze en niet werkelijk, gekend werd, en dat er een eenzijdig beeld van hem was ontstaan, waaraan ondertussen eisen gesteld werden en dat kwetsbaar was voor verwijten, realiseerde hij zich dat de opstelling vanuit een gekozen perspectief vertekening van de wereld inhoudt, fixatie, aanpassing aan een machtsgreep, annexatie; de waarheid van een andere mens blijft verborgen, en omdat hij dat wat hemzelf overkwam niet anderen wilde aandoen, en hij geen betere methode wist, trok Hölderlin zich terug, vereenzaamde hij middenin Jena, tot hij vluchtte.

Dan, medio 1795, heeft hij zijn vergissing helder onder ogen, en heeft hij ook een nieuw houvast voor zijn leven in handen, een inzicht dat voor zijn leven even goed als voor de ontwikkeling van de filosofie van het Duits idealisme, van cruciaal belang is: de oneindigheid is voor de mens niet verloren, wanneer zij niet ‘kwantitatief’, maar ‘kwalitatief’ als het goddelijke, het ware innerlijk van mens en wereld gedacht wordt. Dit inzicht en zijn uitwerking bepalen de zogenaamde Voletzle Fassung von Hyperion, die Hölderlin in de voor hem tussen depressiviteit en groeiend zelfbewustzijn wisselende

[p. 7]

tweede helft van 1795 schreef; in het voorbericht daarbij karakteriseerde hij de weg van de mens als een door schoonheid gerichte, naar schoonheid voerende terugkeer in het oorspronkelijke ‘één en al’, het ‘zijn’ van de natuur, waaruit de mens zich zou hebben losgerukt. Voordat een mens zich van de nagestreefde schoonheid als schoonheid bewust is, blijft het verlangen onbestemd, en moet er wel een skeptische relativering ervan tot illusie, en een toewending van de mens tot het eindige volgen; maar schoonheid laat zich niet verloochenen en roept weer op tot de oneindigheid.

Nog eenmaal miskent Hölderlin zichzelf; hij weet nog niet hoe hij op dit principe de vervulling van zijn verlangen, zijn juiste leven, moet bascren, en de nabijheid van het goddelijke misleidt hem; de nieuwe hoop bewerkstelligt in Hölderlin een bereidheid tot overgave, en een tijd van liefde breekt aan - ook al bloedt die spoedig dood in reflectie, bedenkingen en afweer. Met zijn tragische afloop vormt die tijd de bekendste episode uit Hölderlins leven. Begin 1796 probeert hij het opnieuw als Hofmeister, nu in Frankfurt, waar hij het huis van de bankiersfamilie Gontard betreedt, het huis dat hij in september 1798 ontvlucht, al wil hij die vlucht zelf liever op een weggejaagd worden laten lijken. In die tweeënhalf jaar daartussen brak Hölderlin de staf over zichzelf, of, zo men wil, aanvaardde hij de eenzaamheid die voor zijn dichterschap, voor zijn weten en mededelen van de goddelijke waarheid van het aardse, onontkoombaar was.

Al in de vroegere versies van Hyperion beeldde hij de verlangde rust, het antwoord op al zijn vragen, uit in een vrouw; maar zoals Hölderlin wist dat de rust voor hem onleefbaar zou zijn, wist hij dat hij zich slechts tijdelijk aan een vrouw kon overgeven, om zich dan in een tragische zielestrijd te verwikkelen en zich al met al vrijwillig te laten verstoten. Hyperion deinst in alle versies steeds terug als hij ziet dat de liefde voor de vrouw die hij begeert wederzijds is, of liever Hölderlin deinst terug en houdt de literaire vrouwen steeds op afstand van Hyperion door hun lot tragisch te ensceneren: Hyperions gestuntel, een derde, of het dwingende noodlot, Hölderlins zwarte gat van de onmacht, ontnemen Hyperion de realisering van zijn dromen. De ideale, onbereikbare, niet te bezitten vrouw van het Hyperion-project onmoette Hölderlin in Frankfurt in levende lijve, als de heel mooie, maar getrouwde vrouw des huizes, Susette Gontard - die hem, door zijn liefde te beantwoorden, deed schrikken en de handen branden.

In de boeken staat wat Hölderlin en Susette probeerden te suggereren, en in ieder geval tegenover elkaar volhielden, dat hun liefde, en de uiterste consequentie daarvan, een echtscheiding, onmogelijk waren wegens de ‘sociale ongepastheid’; de liefhebbenden bekenden hun liefde niet in het openbaar, leefden hun liefde steels, tot in 1798 Gontard jaloers werd en na een uitbarsting Hölderlin uit het huis verwees. Tot een uitbarsting tussen Hölderlin en Gontard is het daadwerkelijk gekomen, maar de aard daarvan was vermoedelijk anders dan in de zoëven gegeven voorstelling - en de sociale bezwaren, wel, ik denk dat Hölderlin die zelf Susette ingefluisterd heeft, net zolang tot ze erin ging geloven. Had Hölderlin, die in zijn denken en zijn woorden steeds zo moedig was en steeds tot het uiterste ging, en dat ook in werkelijkheid deed bij de uiteindelijke keuze voor het dichterschap, had hij zich niet waardig over Susette kunnen ontfermen - als hij dat gewild had? Zoals hij van te voren in feite al wist, wilde hij niet, en nu de geliefde hem zo dicht genaderd was, probeerde hij haar op een afstand te houden, angstig iets van zichzelf uit handen te geven, of angstig om de liefdevolle, zo min mogelijk door eindige perspectieven vertroebelde blik op de waarheid van de anderen te verliezen.

Hölderlin wilde een juist leven leiden, en moest daarom in andermans ogen aantonen dat zijn keuze voor de eenzaamheid een noodzakelijke was, en zowel in de werkelijkheid als in de literaire wereld van de roman deed hij dat door tragische en morele sympathie te ontlokken. Hij maakte zijn dichterschap, zijn afstoting en eenzaamheid, tot de boete voor de nimmer geheel te delgen, onschuldig opgelopen schuld voor het noodzakelijke verlaten van de geliefde, die daardoor uiteindelijk de dood vond. Al in de dagen vlak na hun scheiding wisselen Hölderlin en Susette tussen de spijlen van het tuinhek door brieven uit, waarin ze het zeggen tegen elkaar: dat zij, Susette, zonder haar Hölderlin langzaam zou sterven. En dat gebeurde. En in het literaire beeld, in de ontwikkeling van het rhythme van zijn geliefde, had Hölderlin dat voorzien. Susette heeft ongetwijfeld model gestaan voor, of liever ze was de verwezenlijking van de ideale Diotima uit het Hyperion-project; Hölderlin kende de vrouw die hij begeerde al voor hij naar Frankfurt kwam, en hij wist hoe hun omgang zou zijn; evenzo liet hij Diotima al sterven voordat, in 1802, Susette weggekwijnd aan tuberculose - al was de directe aanleiding rode hond - overleed. Voor Susette stierf had Hölderlin - maar o hoe prachtig - de elegieën al voltooid.

In Frankfurt heeft Hölderlin de laatste versie van Hyperion geschreven, de roman, die in twee delen (1797 en 1799) verscheen en waarin Hyperion het dichterschap aanvaardde. Als Hölderlin naar Homburg, vlak bij Frankfurt, gevlucht is, dwingt de last van de in de steek gelatene hem zijn dichterschap met volldige toewijding in praktijk te brengen. Hij kan er van gespaard geld leven, wordt verzorgd door zijn vriend Sinclair, en verzekert zich daarmee van de voorwaarden voor een periode van verbazingwekkend vruchtbare werkzaamheid. De reflecties op zijn lot leiden tot zijn grote, heel moeilijke filosofische fragmenten, die voornamelijk de betekenis van het dichterschap onderzoeken. In de sprong in de Etna van de vroege Griekse filosoof Empedokles vond hij een symbool voor de transcenderende eenzaamheid van de in de wereld en zijn eigen stichtende macht teleurgestelde en daardoor ook voor de liefde ongevoelig geworden dichter-filosoof, die verlangt naar verlossing in het oneindige; in Homburg denkt Hölderlin na over Empedokles en probeert hij tot driemaal toe de sprong in de Etna te beschrijven in een nooit voltooid drama Der Tod des Empedokles. En ook in Homburg laait zijn zuivere, lyrische dichterschap op en bereikt het de eerste hoogtepunten in enkele van de vele oden in strakke Griekse versvormen die hij er schreef. Als zijn geld opraakt en hij de plannen voor een op te richten tijdschrift vroeg schipbreuk ziet lijden, gaat hij er weer op uit, om elders Hofmeister te worden, en verlaat hij Homburg en de nabijheid van Susette.

Hölderlin aanvaardt betrekkingen eerst in Zuid-Duitsland, en begin 1802 ook in Bordeaux in Frankrijk. Zijn verblijf daar, of liever zijn spoedige terugkeer ervandaan, is om twee rede-

[p. 8]

Hölderlins ‘toren’ in Tübingen. Aquarel M. Yelin ca. 1850

nen belangrijk. De eerste daarvan wordt gevormd door de omstandigheid dat nu, in den vreemde, zijn ‘overwinning van het classicisme’ pas goed tot hem doordringt. Daarmee expliciteert hij de afstand tot de Griekse idealen, de idealen van zijn jeugd, die in Hyperion en in de Homburger oden in feite al impliciet aanwezig was; na Bordeaux schrijft Hölderlin zijn grootste gedichten, de ‘zangen’ in vrije strofen, waarvan het thema juist was de afstand tot het Griekse als tot uiterlijk ideaal van vervolmaking, en de vervanging ervan door de innerlijke waarheid van de mens. Wordt een mens door verlangen beherst, heen en weer geslingerd, geleid, en wordt de tijd waarin men leeft gedomineerd door matheid, levenloosheid, vervreemding - en zo zag Hölderlin de mens en zijn tijd -, dan is het niet gepast om de mens een ideaal model, dat van de Griekse evenwichtigheid, als nastrevenswaardig voor te houden, en ook niet om, desnoods gewelddadig, zeker gekunsteld, een staat te willen vormen naar een aan een andere, de voorbije Griekse cultuur ontleende blauwdruk. De waarheid, het goede, is niet ver verwijderd, maar dichtbij, in het nu, in de mens, in de verborgen gemeenschap, en moet daar, ook al kan men haar moeilijk vatten, gevonden worden.

Hölderlin begreep dat hij de wereld zijn jeugdige onvrede niet mocht verwijten, dat hij haar ook niet uiterlijk mocht genezen, maar een innerlijke verzoening moest bereiken, niet omwille van de verzoening, maar omwille van de waarheid waar de verzoening naar toe leidt. De waarheid is onmiddellijk ook de goddelijke waarheid van de wereld, en innerlijke verzoening betekent weet hebben van de waarheid van de wereld; Hölderlin symboliseert deze verzoening in Christus, die, zoals hij het in Patmos zegt, de wereld verlaten lijkt te hebben, maar toch altijd blijft.

Het begrip dat god nabij is, en niet ver, in Azië, brengt Hölderlin in zijn late gedichten ook tot uitdrukking in de toewending naar het vaderland, die, hoewel aanhangers van het Derde Rijk dat anders hebben doen geloven, niets te maken heeft met een verheerlijking van een eventuele suprematie van Duitsland. Het gaat bij die toewending om een pleidooi voor de aanvaarding van het schijnbaar toevallige waarin een mens met zijn leven en omstandigheden belandt, en dat, bij het zoeken naar de waarheid, niet ontvlucht maar begrepen moet worden. Deze waarheid opent het gezicht op de waarheid van het, in cultuur en omgeving, verwante. Zo komt Hölderlin, de dichter, vanuit Bordeaux terug naar zijn vaderland.

De tweede reden hangt samen met de aard van Hölderlins ‘waanzin’. Want onmiddellijk nadat hij vanuit Bordeaux bij het huis van zijn moeder in Nürtingen is aangeland, jaagt hij daar ‘in een toestand van totale verwarring’ de bewoners het huis uit; het komt dan tot een nooit meer herstelde breuk tussen moeder en zoon. Van die tijd af is Hölderlin verloren voor elke omgang, leeft hij onder de hoede van Sinclair - en voltooit dan zijn Sophokles-vertalingen en schrijft zijn grote hymnische zangen, maar veel poëzie blijft ook in de plan- of fragmentfase steken -, tot hij in 1806 ‘onhandelbaar’ wordt en men hem onderbrengt in een psychiatrische kliniek. In 1807 belandt hij, als ‘ongeneeslijk’ uit de kliniek ontslagen, in Tübingen bij een meubelmaker in huis, waar hij, tot zijn dood in 1843, zoals sommigen - want dat siert de gek - hardnekkig volhouden, in een torentje woont, ook al is het huidige torentje een aanbouw van veel recenter datum.

Hölderlin waanzinnig? Daarover, en met name over de ‘eerste uitbarsting’ is veel onzin gedebiteerd. Steeds plausibeler wordt in mijn ogen de, toegegeven, ook adembenemende hypothese van de Hölderlin-kenner Bertaux, die erop opmerkzaam gemaakt heeft, dat Hölderlins weg van Bordeaux naar Nürtingen, afgelegd tussen mei en juli 1802, volledig getraceerd kan worden - op de laatste twee weken van juni na. Juist in die dagen overleed na een lange ziekte met voorspelbare afloop Susette Gontard. Bij de bedienden in Frankfurt, en bij de dokter des huizes, die ook Hölderlins vrienden kende, en dus diens verblijfplaats zou kunnen achterhalen, genoot Hölderlin nog sympathie. Dit zijn de gegevens die Bertaux op een voor ieder uit te voeren wijze heeft gecombineerd tot een reconstructie die Hölderlins plotse vertrek uit Bordeaux, de twee weken die zoek zijn, en de uitbarsting kan verklaren.

Als uitbarsting en ‘waanzin’ gevolg zijn van Susettes dood, is de waanzin dan nog waanzin? In de zesendertig lange jaren in Tübingen heeft Hölderlin niet veel gesproken; voor bezoekers had hij kille, correcte, maar formule-achtige, irritant beleefde, haast buiten hem omgaande zinnen over - als hij ze tenminste niet onthaalde met ontstemd zwijgen of urenlange piano-improvisaties: en voor degenen die hem verzorgden kalme beminnelijkheden. Soms ging hij wandelen in het prachtige landschap waarop hij uitzicht had. En de gedichten

[p. 9]

Hölderlin 1823. Tekening Johann Georg Schreiner en Rudolf Lohbauer

die hij schreef, weinige vergeleken bij de produktie van de korte periode van zijn bloeiende dichterschap, kennen een opvallend simpel woordgebruik en zinsbouw, heldere beelden, die nauwelijks nog beelden zijn, ze bezitten rijm, bestaan uit de meest volmaakt regelmatige vierverzige strofen, en behandelen telkens maar weer zomer, herfst, winter, lente, zomer, herfst enz.; hun klank is uitgedoofd, afstandelijk. Sommige ervan ondertekende Hölderlin met ‘Scardanelli’ en voorzag hij van een absurde datering als ‘3 maart 1648’, ‘24 mei 1748’, en zelfs ‘9 maart 1940’.

Is dit het gedrag van een waanzinnige? Of klinkt hier een stem vanuit het ondergrondse, waarin iemand zich had opgesloten die in zijn literatuur de symbolische dood van zijn geliefde nodig had om zijn dichterschap en zijn eenzaamheid te aanvaarden, en in werkelijkheid zijn geliefde wel verliet, maar haar toch verder wilde laten leven, haar maande, misschien tegen beter weten in - en die nu de ondraaglijke schuld van een feitelijke dood besefte, die alle uiterlijkheid tot een teveel, alle zelfuiting tot brandend vuur in de eigen ogen, tot bezoedeling van de wereld maakte? Het hangt natuurlijk af van de wijze waarop men ‘waanzin’ wenst te omlijnen, maar dat Hölderlins leven in zijn tweede helft dat was van iemand die aldoor al tot het uiterste was gegaan en nu ook een uiterst consequent verzwijgen opbracht, die daar bewust voor koos, misschien zelfs omdat hij met Susette zijn houvast, het goddelijke, en de betekenis van zijn dichterschap had zien sterven - dat is hoogstwaarschijnlijk.