De Revisor. Jaargang 13

[p. 44]

Frans van Dooren
Salvatore Quasimodo
Van nostalgisch hermetisme tot geëngageerd humanisme

Een bestaan van reizen en trekken lijkt voor schrijvers vaak vruchtbaar te werken. De voorbeelden waarop deze veronderstelling berust liggen in de literatuur voor het oprapen. Voortdurend wisselende indrukken en contacten vormen kennelijk voor gevoelige geesten een prikkel tot creativiteit. En daarbij is het verlies van het oude meestal doorslaggevender dan de kennismaking met het nieuwe. De herinnering aan wat men heeft verloren is in de literatuur nu eenmaal een sterkere inspiratiebron dan het besef van wat men bezit.

Deze overwegingen gelden ook voor de in 1901 op Sicilië geboren Salvatore Quasimodo. Omdat zijn vader spoorwegemployé was, verhuisde hij in zijn kinderjaren van het ene stationnetje naar het andere, van provincienest naar provincienest: Modica, Aragona, Sferro, Comitini, Gela, Acquaviva, het zijn zomaar wat namen. Na de aardbeving van 1908 kwam de familie Quasimodo terecht in Messina, waar zij enkele maanden op het spoorwegemplacement in een goederenwagon woonde. Daar was de jonge Salvatore getuige van de enorme ravage, het hartverscheurend leed, de terechtstelling van de plunderaars en het ontzaglijk aantal doden (er kwamen meer dan 80.000 mensen om). Dit jeugdtrauma vormde de grondslag voor dat wat hij later zijn scienza del dolore zou noemen.

Ook toen hij ouder werd, bleef Salvatore zich verplaatsen. Na een technische opleiding in Messina vertrok hij naar Rome om daar zijn ingenieursdiploma te halen. Maar vanwege gebrek aan geld en interesse brak hij zijn studie af en probeerde hij met allerlei baantjes in zijn levensonderhoud te voorzien: hij was technisch tekenaar, bediende in een ijzerwinkel en verkoper in een warenhuis. In 1926 kwam hij te Reggio Calabria als landmeter in dienst van publieke werken. En na een verblijf in Florence (waarheen zijn zwager, de schrijver Vittorini, hem had uitgenodigd) was hij achtereenvolgens werkzaam in Imperia, op Sardinië, in Milaan en in Sondrio. Maar ook dat waren geen vaste verblijfplaatsen: vanuit Reggio nam hij vaak de veerboot naar Messina, vanuit Imperia reisde hij elk weekend naar Genua, en vanuit Sondrio nam hij vrijwel dagelijks de trein naar Milaan. Al deze verplaatsingen hadden slechts één doel: in contact te blijven met zijn literaire vrienden. Ook later, toen hij literair naam had gemaakt, bleef zijn reislust opvallend: hij doorkruiste niet alleen heel Italië maar bezocht ook vele andere landen en werelddelen.

Met dichten was Quasimodo begonnen toen hij nog in Messina op school zat. Daar vormde hij met enkele jongeren een soort van cenakel, waarin men Italiaanse en buitenlandse klassieken las, discussieerde over literatuur en politiek en zelfs een tijdschrift uitgaf. In die periode begon Salvatore (hij was toen ongeveer vijftien) ook buiten Messina gedichten te publiceren. En daarmee bleef hij doorgaan tijdens zijn vele omzwervingen van hot naar haar door Italië.

In Florence werd in 1930 zijn eerste poëzie uitgegeven, Acque e terre, een verzameling gedichten die onmiddellijk de aandacht trok en, alhoewel niet zonder reserves, positief werd besproken. Toen in 1932 in Genua en in 1936 in Milaan nog twee andere bundels waren verschenen, was Quasimodo's naam als dichter gevestigd. Zijn poëtische ader bleef vloeien en om de paar jaar kwam er nieuw werk van zijn hand uit. Het heeft weinig zin om in dit verband alle titels op te sommen. Het gaat in totaal om een dozijn bundels en verzamelbundels, waarvan de laatste, Dare e avere, het licht zag in 1966.

Overigens schreef Quasimodo niet alleen gedichten maar ook literaire essays, tentoonstellingsinleidingen, kunstmonografieën, muzieklibretti en columns. Maar bovenal was hij een begenadigd en productief poëzievertaler. Zijn vertalingen zijn in het algemeen geen letterlijke omzettingen maar herdichtingen in een zeer persoonlijke (en daardoor nieuwe en gedurfde) toonzetting. Zijn werk op dit gebied, dat niet hoog genoeg kan worden aangeslagen, bestrijkt een groot deel van de klassieke en moderne literaturen: van Homerus tot Catullus, van Sophocles tot Vergilius, van Molière tot Shakespeare, van Neruda tot Arghezi, van Cummings tot Eluard.

Als dichter, schrijver en vertaler vond Quasimodo zijn eerste maatschappelijke erkenning in 1941, toen hij te Milaan aan het beroemde conservatorium Giuseppe Verdi tot professor in de Italiaanse literatuur werd benoemd. Zijn benoeming was een benoeming per chiara fama, dat wil zeggen op grond van algemeen erkende kwaliteiten. Op deze maatschappelijke ‘beloning’ volgden nog tal van andere eerbewijzen: in 1950 de Premio San Babila, in 1953 de (met Dylan Thomas gedeelde) premio Etna-Taormina, in 1957 de Premio Viareggio. Maar de meest gezaghebbende waardering viel hem ten deel in 1959, toen hij in Stockholm de Nobelprijs voor literatuur in ontvangst mocht nemen voor zijn gedichten, die (aldus de jury) ‘met een klassieke vervoering het tragische levensgevoel van onze tijd tot uitdrukking brengen’. Quasimodo stierf in 1968 te Napels.

In Quasimodo's ontwikkelingsgang als dichter is zijn verblijf te Florence in 1929-1930 een van de belangrijkste etappes

[p. 45]

geweest. De stad was in de jaren dertig een invloedrijk intellectueel centrum en bovendien een haard van antifascisme, een beweging die haar literaire expressie vond in de poesia ermetica. Met verscheidene ‘aanhangers’ van deze stroming maakte Quasimodo kennis, onder andere met Montale, Loria, Manzini en Bonsanti. Zijn poëzie, die al in het voorafgaande decennium tot rijping was gekomen, sloot wonderwel aan bij de maniera van de Florentijnse hermetici. Maar tegelijkertijd had zij zich al tot een zo persoonlijk geluid ontwikkeld dat het in de kritiek nog altijd een vraag is of men de Quasimodo van die tijd nu tot de hermetici moet rekenen of niet.

Een van de kenmerken die Quasimodo's vroegere dichtwerk met de poesia ermetica gemeen heeft is dat zij gesloten en introvert is. Het is een trobar clus après la lettre. Hyperindividuele dromen, sensaties, klankervaringen, impressies en gevoelens maken de gedichten duister en moeilijk toegankelijk. Men hoort er behalve van de Italiaanse traditie (Carducci, Pascoli, D'Annunzio) ook een weerklank in van de belangrijkste stromingen uit het begin van deze eeuw: decadentisme, symbolisme, surrealisme, poésie pure. 's Dichters eigen inbreng ligt echter in de manier waarop hij landschappen, situaties en gestalten uit zijn jeugd weet om te zetten in beelden van een intense en om zo te zeggen Helleense zuiverheid. Zijn geboorteland Sicilië wordt in het spoor van de herinnering tot een mediterrane mythe, een verloren paradijs dat de dichter in zijn ballingschap troost biedt. Quasimodo's manier van dichten kenmerkt zich van het begin af aan door een sterke hang naar essentie en een suggestieve expressiviteit, eigenschappen die ondanks de aanwezigheid van een moderne vormentaal (Quasimodo's poetica della parola) klassiek aandoen.

De in de jaren veertig door de dichter gemaakte vertalingen van klassieke poëzie (1940 Lirici greci, 1942 Vergilius' Georgica, 1945 Catullus' Carmina) leiden tot een versterking van Quasimodo's ‘classiciteit’. Zijn zeer geprezen herdichtingen van oud-Griekse lyriek worden door sommigen zelfs als zijn grootste bijdrage aan de Italiaanse literatuur beschouwd. Zijn eigen poëzie richt zich nog meer dan vroeger op het wezen der dingen. Zij wordt met behoud van de steeds terugkerende mythe van de herinnering niet alleen begrijpelijker maar ook minder individueel. Deze al aanwezige tendens tekent zich in al zijn scherpte af in de direct na de oorlog (in 1947) verschenen poëzie van Giorno dopo giorno, een uit slechts 20 gedichten bestaande bundel, waarin men vrij algemeen het hoogtepunt van Quasimodo's dichterschap ziet.

De gruwelijke ervaringen van de oorlog en het daaruit voortvloeiende bewustzijn van het kwaad leiden daarin tot een dramatisch realisme, dat in zijn doorleefde verwerking van het verdriet tragische vormen aanneemt. Het gaat niet langer om melancholische mijmeringen en suggestieve dromen voortkomend uit 's dichters subjectieve leefwereld, maar om gevoelens en gedachten die het lot van heel de mensheid betreffen. Dreiging en ongeluk, bloed en tranen, oorlog en verschrikking, dat zijn de impliciete trefwoorden van Giorno dopo giorno en, zij het iets minder uitgesproken, ook van de bundels die erop volgen. Quasimodo's solidariteit met de medemens en zijn diepe compassie met het menselijk leed stijgen boven de directe actualiteit en ideologie uit om universeel te worden. Zijn persoonlijke mythe van de ballingschap wordt emblematisch voor de van droefheid doortrokken ‘condition humaine’.

In deze periode ontwikkelt Quasimodo zich tot een waarlijk geëngageerd dichter, een humanist in de eigenlijke betekenis van het woord. Hij wordt zich ook steeds meer bewust van de maatschappelijke taak die de dichter te vervullen heeft en van de plaats van de poëzie in het leven. Van dit groeiende inzicht geeft hij in diverse essays blijk, onder andere in Poesia contemporanea, waaruit ik hier tot slot een passage citeer: ‘Vandaag de dag, nu het begrip held in twee oorlogen tot een ontzaglijk aantal doden is geworden,’ aldus de auteur, ‘is de opdracht van de dichter zwaarder dan ooit tevoren omdat hij de mens moet “herscheppen”: de mens die op aarde het spoor bijster is geraakt en wiens duisterste gedachten hem bekend zijn, de mens die het kwaad rechtvaardigt als een noodzaak, als een behoefte waaraan men zich niet kan onttrekken, die zich spottend uitlaat over tranen omdat tranen “theatraal” zijn, de mens die wacht op de vergiffenis van het evangelie terwijl hij zijn met bloed besmeurde handen in zijn zak houdt. De mens herscheppen: dat is het hoofdprobleem. Voor hen die in de poëzie alleen maar een literair spel zien, die de dichter nog beschouwen als een wereldvreemde dwaas die 's nachts de treden van zijn toren beklimt om in de kosmos te schouwen, zeggen wij dat de tijd van het “schouwen” voorbij is. De mens herscheppen, dat is de opdracht.’