De Revisor. Jaargang 13

[p. 60]

Frank Ligtvoet
Je weet niet wat je gelezen hebt
Een mislukte aanval op C.O. Jellema's Lenz-cyclus

In C.O. Jellema's nieuwe bundel In de koude voorjaarsnacht staat het gedicht ‘Versleer’. Het begint met de regel: ‘Je weet niet werkelijk wat je geschreven hebt’. Een goed gedicht bevat altijd meer dan de dichter erin geschreven heeft. Wie ooit A.L. Sötemanns analyse van ‘Regen’ van J.H. Leopold heeft gelezen, moet er haast wel van overtuigd zijn geraakt, dat Leopold nooit al die betekenissen, die de interpretator in het gedicht vindt, bewust tot vers heeft kunnen samensmeden: zo'n veelheid is voor een mens niet hanteerbaar. De onbekende extra betekenissen vallen de dichter toe dank zij: de hulp van de Muze, Goddelijke inspiratie, zijn genie, zijn talent, of het onbewuste - elke tijd heeft zijn eigen verklaring voor het fenomeen van het extra, wij kozen de minst gewaagde.

Als de dichter zelf al niet weet wat hij werkelijk heeft geschreven, weet de lezer het dan wel. Ik geloof het - Sötemanns meesterlijke interpretatie ten spijt - eigenlijk niet. In 1983 verscheen de bundel De toren van Snelson van Jellema. Opvallend daarin was de reeks ‘Den 20. Jänner ging Lenz durchs Gebirg. Vrij naar Georg Büchners novelle Lenz’: 7 hermetische sonnetten, waarin de waanzinnig geworden theoloog en Sturm-und-Drang-dichter Jacob Lenz centraal staat. De lezers, die hun leeservaring op papier vastlegden, interpreteerden de reeks als volgt.

Volgens R.L.K. Fokkema in Trouw vertelt de cyclus ‘van de noodlottige gevolgen die verbonden zijn aan het ontbreken van enige mogelijkheid tot identificatie met de omgeving of aan het ontbreken van enig evenwicht van verbeelding en realiteit’. Rob Schouten meent in Maatstaf dat Jellema over de rug van Lenz ‘het eeuwige conflict tussen rationaliteit en mystiek’ uitspeelt. Ikzelf zag in de Volkskrant in de reeks de verwoording van een persoonlijke, nieuwe mythe, die analoog aan de wensen van de Romantische filosoof Schlegel de Christelijke mythologie zou kunnen vervangen. Peter de Boer ten slotte identificeerde in Bzzlletin de dichter Jellema met Lenz: ‘Bijna is het of Jellema Lenz plaatsvervangend door het dal van de waanzin heeft laten trekken om aldus de “waanzinnige” onbestemdheden in zijn eigen gemoed tot bedaren te brengen.’ Enige eenheid lijkt mij in deze verschillende opvattingen niet aan te brengen: elke lezer gaat zijn eigen weg.

Maar weet een lezer eigenlijk wel wat hij gelezen heeft? Het gedicht roept een idee op, een denkbeeld van waar het over gaat. Bij dat denkbeeld worden argumenten in het gedicht gezocht, vanzelfsprekend alleen die argumenten die kloppen. Ik was van plan mijn idee kloppend te maken, maar bij het eerste gedicht van de Lenz-cyclus struikelde ik al; hoe meer ik ernaar keek, hoe minder ik wist wat er stond.

In Büchners novelle wordt de periode uit het leven van Lenz beschreven, waarin hij onderdak vindt bij dominee Oberlin in het dorpje Waldbach in het Steintal (Elzas). Aanvankelijk lijkt hij daar tot rust te komen, maar wanneer Oberlin voor een aantal weken op reis is, wordt hij meer en meer bevangen door de waanzin. Büchner tekent Lenz als een Godzoeker die niet alleen Christelijke wegen bewandelt om God te vinden, maar ook via de eenvoudige natuur probeert het hogere te bereiken.

Deze bron voor de gedichten heeft Jellema in de titel gegeven. Een andere wordt niet gegeven, een bron die bijna belangrijker is dan Büchners boekje: de bijbel. Buiten het taalgebruik in de gedichten dat af en toe Bijbelse allure heeft en het feit dat zowel Lenz als zijn gastheer theoloog zijn, zou ook een biografisch gegeven van Jellema de lezer op het spoor van deze bron kunnen zetten: Jellema is de zoon van een predikant en studeerde zelf ook enkele jaren theologie.

De manier waarop Jellema omspringt met zijn materiaal beschrijft hij in het vervolg van het eerder geciteerde ‘Versleer’:

Je weet niet werkelijk wat je geschreven
hebt. Niet omdat je het vergeten wou
schreef je het op, 't vergeten schreef in jou
en schrijvend is het altijd dat gebleven

wat blijvend wilde zijn [...]

In het vergeten schuilen allerlei bijbelse woorden, die blijkbaar willen blijven. Dat betekent dat met een enkel woord soms een reeks verwijzingen naar de Bijbel wordt opgeroepen, zonder dat er letterlijk geciteerd wordt. Men zou misschien aan de titel van de Lenz-cyclus kunnen toevoegen: vrij naar de Bijbel.

Het eerste gedicht van de cyclus luidt:

Niet gek. Hij zag van alles om zich heen
dat het geen wortels had. De grond is dicht.
Wie liep viel uit de lucht. Met het gezicht
naar boven lopen mensen. Hij alleen

[p. 61]

 

niet. Voorover. Hij zag god in een steen

 

om op te rapen. Mikte. Trof. Melklicht

 

werd moedervlek, een tepel. Hij het wicht.

 

Waarachter elke nacht de maan verdween.

 

 

 

Geloof hield alles samen. Dood. Van wat?

 

Van samenhang. Van alles. Hij zag dat.

 

Licht valt van boven. Dat zag iedereen.

 

 

 

Hij niet. Hij zag dat daar zijn moeder lag.

 

Waar blijft de maan, waar de dood overdag?

 

Een bergrug is de omtrek van haar been.

‘Niet gek’ is een directe confrontatie met Büchners Lenz. Lenz is niet waanzinnig: hij onderscheidt zich van de rest van de mensen door ‘voorover’ te lopen en door niet te zien wat iedereen ziet (r. 11). Hij ziet ook van alles om hem heen dat het geen wortels heeft. Mogelijk wordt hier verwezen naar de gelijkenis van de zaaier: een gedeelte van het zaad valt in ‘goede aarde’, maar een ander deel valt ‘op het steenachtige’. De gelijkenis wordt in Markus 4: 14-20 uitgelegd. De zaaier is degene die het Woord zaait, overigens ook een mooi beeld voor een dichter. De plaatsen waarop gezaaid wordt zijn de ontvangers van het Woord. Op het steenachtige kan het Woord niet groeien, omdat deze mensen ‘geen wortel in zichzelven hebben’ en slechts ‘voor een tijd’ zijn. In Jellema's gedicht zou dat betekenen dat Lenz om zich heen geen geloof ziet. Ook daarna staat hij alleen.

Er is echter nog een bijbelplaats waarin de wortelloosheid voorkomt. In de brief van de apostel Paulus aan ‘die in Efeze’ (3:17) bidt Paulus ‘opdat Christus door het geloof in uw harten wone, en gij in de liefde geworteld en gegrond zijt’. Vooral het laatste deel lijkt bij Jellema's regel aan te sluiten. Lenz ziet immers ook dat ‘de grond dicht is’. Als beide verwijzingen functioneren, dat ziet Lenz om zich heen: ongelovigheid, tijdelijkheid en liefdeloosheid.

Het eerste deel van regel 3 is niet erg duidelijk. Is het ‘uit de lucht vallen’ een consequentie van de wortelloosheid? Wel zijn in dezelfde brief van Paulus twee plaatsen waar de lucht met het Kwade geassocieerd wordt: Efeze 2:2 en 6:12. Voor de ontmoeting met Christus hebben de Efezers ‘gewandeld [...] naar de eeuw dezer wereld, naar den overste van de macht der lucht, van den geest, die nu werkt in de kinderen der ongehoorzaamheid’. En later schrijft Paulus dat de mensen moeten strijden tegen onder andere ‘de geestelijke boosheden in de lucht’. Zij die lopen - of wandelen - zijn voor Lenz blijkbaar wezens uit de lucht, aangeraakt door het Kwaad. Zijn wereld wordt alsmaar duisterder.

Jellema schrijft dat de mensen met hun gezicht naar boven lopen en dat alleen Lenz dat niet doet. Dat laatste lijkt aan te sluiten bij de wens van Büchners Lenz, die op 20 januari door de bergen naar Oberlin toetrekt: ‘Müdigkeit spürte er keine, nur war es ihm manchmal unangenehm, dass er nicht auf dem Kopf gehn konnte.’ Wat bij de Duitse Lenz niet lukt, wordt in het gedicht gerealiseerd. Maar ook in deze regel lijkt weer een bijbelverwijzing verborgen. In Deuteronomium 4: 19 vermaant Mozes het volk Israëls: ‘Dat gij ook uw ogen niet opheft naar den hemel, en aanziet de zon, de maan, en de sterren, des hemels ganse heir; en wordt aangedreven, dat gij u voor die buigt, en hen dient; dewelke de Heere, uw God, aan alle volken onder den gansen hemel heeft uitgedeeld.’ Zij behoren dus niet met hun gezicht naar boven te lopen. Maar ook nu weer is Lenz alleen, hij loopt voorover. De Duitse Lenz doet dat eveneens: ‘er stand, keuchend, den Leib vorwärts gebogen, Augen und Mund weit offen, er meinte, er müsse den Sturm in sich ziehen, alles in sich fassen, er dehnte sich aus und lag über der Erde, er wühlte sich in das All hinein’. De relatie tussen voorovergebogen staan en het Goddelijke lijkt gelegd en Jellema's Lenz ziet inderdaad God in een steen.

De formulering die de dichter gebruikt, sluit uit dat de steen gelijk te stellen is met God. Lenz ziet God er alleen in weerspiegeld. Associaties met megalithische religies, die ik wel even had, moeten verworpen worden. Dichterbij ligt weer een bijbelplaats, namelijk Genesis 28: 10-19, waarin Jakob (en dat is óók de voornaam van Lenz) zich te ruste legt en als kussen een steen neemt. Hij droomt dan van een ladder die tussen aarde en hemel staat. Bovenaan staat God. De volgende ochtend noemt hij deze plek ‘een huis Gods’, hij richt de steen op en noemt hem Beth-el. Steen en God liggen dicht bij elkaar. Een verwijzing naar Büchner schuilt in de naam van het dal waar Oberlin woont: het Steintal.

Tot en met regel 5 is Lenz ons beschreven als de enkeling die zonder zonde is, in tegenstelling tot de mensen in het algemeen, en die in staat is tot een vrij directe relatie met het goddelijke. Die zondeloosheid wordt in regel 6 benadrukt: hij raapt de steen op en werpt hem. ‘Die van ulieden zonder zonde is, werpe eerst den steen op haar’, zou Christus volgens Johannes 8:7 gezegd hebben bij de dreigende steniging van de overspelige vrouw. Lenz mag gooien en treft. Associaties met Mozes, die de stenen tafelen - via een direct contact met God verkregen - stukgooit bij het zien van de zondigheid van het volk van Israël, en met David, die de reus Goliath met een steen op diens voorhoofd treft en doodt, verrijken deze regel. De verwijzing naar de overspelige vrouw moet echter op de eerste plaats staan, omdat de woorden die op het treffen volgen met het vrouwelijke geassocieerd worden: ‘Melklicht/werd moedervlek, een tepel. Hij het wicht’. Bij deze passage struikel ik: ik weet hier niet meer wat ik gelezen heb. Lenz moet zijn steen werpen naar iets zondigs: de overspelige vrouw, het volk van Israël, Goliath. Melklicht lijkt mij te stralen vanaf de maan en inderdaad wordt bij een bepaalde lezing van regel 13 de maan gelijkgesteld aan de dood: ‘Waar blijft de maan, waar de dood overdag’. Gooit Lenz met zijn Goddelijke steen de dood tot leven? Tot moedervlek, tot tepel? Hijzelf wordt dan tot wicht, tot kind. Moeten we hier denken aan het maanzieke kind, dat Christus geneest uit Mattheüs 17:14-21? Het ware geloof is daar in staat om de maanziekte, de waanzin, te verdrijven. Lenz zou zich in deze interpretatie door zijn zuiverheid zelf van zijn maanziekte genezen. Hij is het kind. Speelt hier misschien Psalm 131 een rol, waarin de niet reine ziel vergeleken wordt met een gespeend kind. Lenz, de reine, zou dan het kind aan de borst zijn.

In Büchners ‘Lenz’ komen zowel de maan als het kind een aantal malen voor. Maar de maan heeft geen eenduidige negatieve connotatie. De kinderlijke staat wordt wel positief gewaardeerd.

[p. 62]

Regel 8 maakt de bovenstaande lezingen nog ingewikkelder: ‘Waarachter elke nacht de maan verdween.’ ‘Waarachter’ kan geen betrekking hebben op het wicht, omdat er in dat geval ‘achter wie’ had moeten staan, althans in gebruikelijk Nederlands. De maan moet dus elke nacht achter de tepel verdwijnen. Betekent dat dan dat de maan elke nacht verdwijnt achter het symbool, achter de door Lenz tot tepel getransformeerde maan? Ik weet het niet.

‘Geloof hield alles samen’ in regel 9 lijkt een citaat, maar als zodanig heb ik het niet teruggevonden. Het is wel een gewone Christelijke gedachte dat het geloof hemel en aarde in één bezield verband brengt. De uitspraak lijkt in de verleden tijd gedaan te zijn, omdat er het woord ‘Dood’ achter volgt. Men zou kunnen lezen: nu is dat dood. Bovendien lijkt het perspectief door regel 7, waarin Lenz tot wicht wordt, naar de kindertijd verlegd te zijn. Dus: vroeger hield het geloof alles samen, nu is dat dood, de samenhang van alles, het verband tussen hemel en aarde, leven en dood, is verloren gegaan. Lenz ziet dat in regel 10 en dat is natuurlijk niet zo vreemd, omdat hij ook al de wortelloosheid, de ongelovigheid, had gezien. Mij lijkt hier sprake van de traditionele chute in het sonnet: na het octaaf volgt in het sextet de toepassing of de abstrahering van hetgeen eerder is gezegd. De parallellie tussen strofe 1 en 3 en strofe 2 en 4 is opvallend: ‘Wie liep valt uit de lucht’ uit regel 3 wordt ‘Licht valt van boven’. Het natuurlijke licht ‘valt’ inderdaad voor iedereen van boven, maar Lenz ziet dat niet. Ziet hij het licht van beneden schijnen? Dat kan, althans in het Nieuwe Jeruzalem uit de Openbaring: ‘En de stad behoeft de zon en de maan niet, dat zij in dezelve zouden schijnen; want de heerlijkheid Gods heeft haar verlicht, en het Lam is haar kaars.’ (21:23.) Ook de Duitsse Lenz wordt in een bepaalde passage rustig als het licht van beneden schijnt. Als hij door waanzin voortgejaagd bij nacht Waldbach binnenloopt ziet hij de huizen: ‘Die Lichter schienen durch die Fenster, er sah hinein im Vorübergehen: Kinder am Tische, alte Weiber, Mädchen, alles ruhige, stille Gesichter. Es war ihm, als müsse das Licht von ihnen ausstrahlen; es ward ihm leicht’.

Lenz is naar beneden gericht: hij loopt voorover, hij ziet het licht van beneden komen, het maanlicht dat van boven valt vormt hij om tot tepel. Daar beneden ziet hij zijn moeder liggen in regel 12. Van haar wordt bovendien in regel 14 gezegd dat een bergrug de omtrek van haar been is. De moeder moet daarom mijns inziens gelijk gesteld worden met de aarde zelf. Tenslotte is Lenz ook als enige ‘geworteld’ in die aarde. De vraag in regel 13 ‘Waar blijft de maan, waar de dood overdag?’ lijkt mij een retorische. Overdag bestaan die niet en 's nachts wordt de maan overwonnen door het werpen van de steen.

Toch blijven er nog allerlei problemen liggen: hoe moet de relatie gezien worden tussen de moederlijke, getransformeerde maan en de moederlijke aarde. In Büchners ‘Lenz’ krijgt de hoofdpersoon op een nacht bij volle maan een droom over zijn moeder, een droom waaruit volgens Lenz blijkt dat zij gestorven is. Dood, maan en moeder vormen hier een trits, maar evengoed vormen bij Jellema aarde en moeder een paar. Moet er analoog aan het natuurlijk en het goddelijk licht een onderscheid gemaakt worden tussen een natuurlijke en een goddelijke moeder?

Het grootste probleem blijft natuurlijk: hoe moeten al deze verwijzingen in die 14 regels tot een geheel gesmeed worden. Natuurlijk volgen na dit gedicht nog 6 andere in de reeks, die een licht kunnen werpen op het eerste. En dan staat deze reeks binnen het geheel van een bundel en die bundel weer tussen andere bundels. Maar toch, naarmate de verfijning in de interpretatie wordt doorgevoerd, wordt het moeilijker een algemene uitspraak over de poëzie te doen. Ik weet nu nog niet wat ik gelezen heb. En weet de schrijver wat hij geschreven heeft? Toen ik Jellema vroeg of hij bij het schrijven van dit gedicht aan al deze verwijzingen had gedacht, kwam er een eenduidig antwoord: ‘Natuurlijk niet.’

Dominee W.M. van Asperen dank ik hartelijk voor zijn bijbelse adviezen.