De Revisor. Jaargang 12

[p. 44]

Anton Haakman
De theorie van James-Lange

Ik heb nooit geweten of wij de verhalen van Ernst serieus moesten nemen. Bij hem had vrijwel elke geschiedenis die hij voor mij en mijn collega's opdiste een slot dat op een bepaalde, hem eigen manier cynisch was, zodat ik vermoedde dat hij de feiten verdraaide om ze in te passen in het beeld dat hij zich had gevormd van het menselijk gedrag en de menselijke emoties. Maar wat hij mij heeft verteld over hoe het mijnheer Kwant verder ging vormt een onmiskenbare uitzondering. Hier geen sprake van mensenhaat maar juist van het tegendeel. Dat verhaal mondt uit in een gelukkig einde op de rand van het ongeloofwaardige.

Tot de dag dat Ernst zijn laatste berichten aangaande de heer Kwant aan mij overbracht kende ik de geschiedenis van onze chefs deel uit eigen ervaring, deels door bemiddeling van zegslieden. Altijd is deze Ernst mijn voornaamste bron van kennis omtrent Kwant geweest. Zelfs begon de voorgeschiedenis min of meer bij diezelfde Ernst die mij later verslag zou doen van de afloop - als men een ‘lang en gelukkig leven’ tenminste een afloop kan noemen.

Ik kende hem, Ernst, uit het café naast de sociëteit. In dat café kwamen diegenen die nooit echte kunstenaars waren geweest maar die het wel hadden willen zijn als. Hun was de toegang tot de sociëteit ten enen male ontzegd.

Ernst, die foto's maakte en wiskunde studeerde en die op straat vergezeld ging van een aantal hondjes waarvan ik toen niet vermoedde dat het rashondjes waren omdat ze meer kop dan lijf hadden en omdat ze roze waren maar waarvan ik nu weet dat het rashondjes waren die in het maleis ‘gambing’ worden genoemd - onlangs, zittende in een tram achter twee indische dames zag ik op straat een man lopen met zo'n hondje onder de arm terwijl een van de twee indische dames zei ‘Kijk, een varkentje’ waarop de andere reageerde met ‘Is een hondje, wij hadden er zo een in Singapore; gambing’, maar de andere bleef volhouden dat het een varkentje was - die Ernst vertelde mij, hoopvolle en in het moderne geldwezen gelovende economiestudent, over het begrip oneindig in de wiskunde en hij zei me dat het begrip oneindig in de natuurkunde was afgedankt, en in ruil voor die wetenschap deed ik hem allerlei voorstellen om de natuurwetten te slim af te zijn door bij voorbeeld de kleur dwene te bedenken die nog niet bestond maar die net als alle andere kleuren een illusie was, een verzinsel dat was uitgebroed door een congsie van zintuigen en hersenen, voorstellen die hij veinsde zeer bijzonder om niet te zeggen geniaal te vinden maar die hij in werkelijkheid natuurlijk verwierp en verachtte zonder te laten merken dat hij vond dat ik wartaal sprak, want hij kon mij natuurlijk goed gebruiken als materiaal voor een verhaal ten koste van mij, en bij die gesprekken lagen de gambings onmerkbaar op de vloer terwijl ik maar niet begreep waarom hij die beesten bij zich had, en ik liet het mij ook niet uitleggen omdat ik hem nog liever op een dag wilde verrassen door te verschijnen met een kip onder de arm, wat mij nauwelijks zinlozer leek dan het zich laten vergezellen door varkensachtige hondjes die geen enkele functie hadden, zelfs niet in zijn verhalen. Die Ernst nam mij op een dag mee naar het dranklokaal der verworpenen, waar hij zich geregeld vertoonde in zijn hoedanigheid niet van student maar van fotograaf, want hij ontwikkelde zijn filmpjes zelf, en afdrukken deed hij ook zelf en hij wilde zich wel vertonen in gezelschap van de kleurenfotograaf die ik bij tijd en wijle was te midden van al die zwartwitfotografen die het lokaal met grote regelmaat bezochten.

Daar in dat café werd ik verblind door wie later Sonja zou blijken te heten en die ik wilde kennen vanwege haar mooie kleuren en om allerlei andere, persoonlijke redenen. Ik bedacht een feest, zei tot de aanwezigen dat ik nog dezelfde avond mijn verjaardag vierde, nodigde allen uit, nodigde genoemde Sonja zelfs met enige nadruk uit, en vertrok om flessen rode wijn van twee

[p. 45]

gulden vijfennegentig te kopen en een krat grootwinkelbier en een paar gezinsflessen cola en ook een liter jenever.

Om half elf arriveerde een hijgende roker die ik niet kende en die zich voorstelde als Ernst. Dat werkt in dit verhaal misschien verwarrend, maar het is niet anders. Nog steeds hijgend liet hij zich neerdalen op mijn eenpersoonsbed en tot na elf uur heb ik met de heer Ernst gesproken over oorlogen vroeger en nu, over zijn werk, bij de Bank, over de mensen op het werk, de sfeer op het werk en zo meer.

Na elf uur kwamen de meeste discipelen van de heer Kwant, die ik in de aanhef heb genoemd zonder te vertellen dat hij discipelen had. Die hem op handen droegen, dat kan ik nu wel vast loslaten.

Tegen twaalf uur kwam het meisje Sonja waar het allemaal om was begonnen, en uit haar mond vernam ik dat zij Sonja heette. Ze ging vergezeld van haar vriendin die later onafscheidelijk zou blijken en met wie ze om één uur weer vertrok. Intussen had ze mij uitgenodigd voor haar verjaardag die ze een week later zou vieren en waar ik hetzelfde gezelschap zou aantreffen, in veel uitbundiger stemming en roepend om striptease en andere gunsten. Daar nodigde ze mij bij mijn vertrek uit voor een ontbijtlunch de volgende zondagochtend om elf uur op dezelfde plaats, waar ik werd ontvangen door laatstgenoemde rokende Ernst, die twee uur lang wist vol te houden dat Sonja onder de douche stond en zo en dat hij fotograaf was, evenals eerstgenoemde Ernst, en ook nog student, zij het in een leer waarvan ik daarvoor en daarna nooit heb gehoord, en ook nog eens van adel, wat de overeenkomst met de andere, niet met hem te verwarren Ernst nog vergrootte, want die had op zijn minst een dubbele naam met Van.

Het gesprek behelsde niet alleen de oorlogen van vroeger en nu maar, tot mijn tegenzin, ook de fotografie, de chemicaliën zoals daar zijn promicrol, rodinal en eukobrom, en meer nog de immateriële aspecten van het fotograferen, te weten datgene wat zich buiten het kader bevond, de Kunst van het Weglaten en de andere manieren waarop de fotograaf kan liegen om bestwil.

Deze Ernst bracht na lange tijd tot mijn opluchting het gesprek ook nog eens op het werk bij de Bank, waar het hele gezelschap van café en verjaardagen bleek te zijn tewerkgesteld op een afdeling waarover de tweemaal genoemde heer Kwant de leiding had. Het was hem niet ontgaan dat ik werkloos was en hij was op de hoogte van vacatures op zijn afdeling.

Op Ernsts aanraden en voorspraak solliciteerde ik met gunstig resultaat bij de mijnheer Kwant waarover ik het eigenlijk wil hebben. Deze nam mij zonder slag of stoot in dienst, zodat ook ik deel ging uitmaken van zijn afdeling. Waar de grootste saamhorigheid heerste.

Mijnheer Kwant, die tijdens de werkuren procuratiehouder was en dan op een kleine verhoging tegenover ons placht te zitten, werd gedurende de lunchpauzes door joelende jongeren, inmiddels aangeduid als zijn discipelen, vergezeld naar de dichtstbijgelegen theesalon met terras. De joelende jongeren waren, zoals uit het voorafgaande vermoedelijk al duidelijk is gebleken, net als ik geen echte employees maar studenten of kunstenaars die eigenlijk in de sociëteit thuishoorden en die dit werk alleen deden om van te eten - dit in vermeende tegenstelling tot hun oudere collega's, die net als zij aan dit soort werk begonnen waren met de gedachte dat dit alles tijdelijk was zoals alles tijdelijk is, maar die na het drastisch ontmoeten van een tijdelijke ponstypiste en de daarop volgende gevolgen in deze baantjesfase waren blijven steken, zodat ze op zekere dag moesten vaststellen dat hun persoonlijkheid was komen samen te vallen met de rol die zij in het personeelsbestand waren gaan spelen, om niet te zeggen vervullen.

Daar nu gaat het hier om, lijkt me. Persoonlijkheid en rolbezetting.

En om het feit dat je als je lang genoeg doet alsof, op een gegeven moment niet meer veinst wat je doet, maar het werkelijk bent.

Omdat ik het gevaar van echt-employé-worden duidelijk onder ogen zag en omdat ik ook vermoedde dat de joelende jongeren op zekere dag geen foto's meer zouden maken en ook geen jongeren meer zouden zijn maar personeel in de engste zin van het woord, probeerde ik niet tot hun groep te behoren.

Distantie, dat is misschien wel de kern van dit verhaal. De moraal eventueel. Ik vertel dit niet zomaar.

Ik ben niet wie ik ben. Wanneer mijn collega's, die ik niet als collega's wilde zien, zich onder aanvoering van mijnheer Kwant naar de theesalon begaven, bleef ik alleen achter op de dan heerlijk rustige afdeling, waar ik soms zelfs nog, om niet af te stompen, in het geheim een kwartiertje doorwerkte aan de formulieren die ik van kruisjes voorzag, aan de hand van door geënqueteerde klanten ingevulde lijsten.

Wat zich tijdens de lunchpauzes afspeelde voltrok zich dus buiten mijn blikveld. Wat ik weet, weet ik door tussenkomst van de Ernst van de gambings, de Ernst die mij vertelde hoe mijnheer Kwant het Mormel ontmoette op het terras van de theesalon.

[p. 46]

Dat ging, volgens Ernst die zijn gambings altijd bij zich had, op het werk, en in de middagpauzes, en die het uiterlijk van het Mormel vergeleek met dat van zijn varkensachtige hondjes, die hij zelf ook afzichtelijk vond (maar ik dreig af te dwalen, net als die gambings, die op straat aan verschillende lijnen verschillende kanten optrokken en Ernsts wandeltempo daarmee aanzienlijk vertraagden ten opzichte van dat van de andere discipelen) - dat ging aldus:

Het Mormel, gehuld in uiterlijk vertoon dat doeltreffend de aandacht van haar lichaam en haar ziel wist af te leiden, was gezeten aan een tafeltje achter een glas groene pepermuntlikeur. Twee van de joelende jongeren bleken haar te kennen.

En dat hoedje?

Uit Parijs!

En dat pluutje?

Uit Londen!

En die schoentjes?

Uit Milaan!

Ernst vertelde mij dat de heer Kwant zich na deze eerste ontmoeting over de dame had uitgelaten in laatdunkende bewoordingen. Hij was degene geweest die haar het eerst had aangeduid met de term ‘Mormel’, en ook de andere minachtende uitingen betreffende haar uiterlijk waren van niemand anders afkomstig dan van de heer Kwant, afdelingschef, procuratiehouder, meester in de rechten, ongehuwd en ooit bijna priester geworden in de kerk en ook nog, volgens Ernst, ‘een groot psycholoog, getuige de wijze waarop hij het personeel voor zich weet te winnen’.

Het Mormel, zo noemde hij haar vaak, want hij bracht haar vaak ter sprake, ook tijdens de kantooruren, tijdens de koffiepauze, tegen de aanvang van de lunchpauze en op het tijdstip dat men de bureaus ging opruimen in afwachting van de bevrijdende zoemertoon.

Eenmaal heb ik met de heer Kwant een persoonlijk gesprek mogen voeren. Het was tijdens een lunchpauze dat hij de afdeling niet verliet - hetgeen hij tegenover mij meende te moeten toelichten, met de woorden:

‘Moeilijkheden met Mormel.’

En hij legde uit dat het Mormel een keer expres was weggebleven van het terras, om hem te pesten, althans op de proef te stellen, en dat hij deze keer expres wegbleef om haar te pesten, althans op de proef te stellen en eventueel jaloers te maken. Daarna zou alles weer in evenwicht zijn, hij zou haar om vergiffenis smeken en haar het hof maken als geen ander ooit het hof was gemaakt.

Het behoorde kennelijk tot de psychologie van mijnheer Kwants personeelsbeleid om met intimiteiten te koop te lopen.

Om een en ander te verduidelijken vertelde hij me de parabel van de blinde man:

Een hoofdzuster kwam dagelijks op weg van werk naar huis door de straat die langs de spoordijk loopt. Daar sluiten de bewoners van de huizen geen gordijnen, want overburen hebben ze niet. Achter alle vensters zag zij televisietoestellen met eromheen gezinnen, behalve achter dat ene venster waarachter een man met een kaalgeschoren nek en een zonnebril liederen zong die hij begeleidde op een piano zonder muziekboek. Een blindeman dus.

Op een avond had de zuster moed gevat en zich bij de blinde gemeld met het verzoek, te mogen horen wat hij zong en speelde. Dat toehoren beviel beiden en het werd een gewoonte die leidde tot een huwelijk. De zuster had besloten de blindeman gelukkig te maken met alle middelen die haar ten dienste stonden, inclusief haar bescheiden inkomen.

Algauw bedacht zij nieuwe genoegens, die eigenlijk haar financiële krachten te boven gingen.

Het begon met een toevallige ontdekking. Op de markt nam ze dassen tussen de vingers die ze niet mooi vond maar die wel heel prettig aanvoelden. Met een van die dassen doste ze haar blinde echtgenoot uit, en hij streelde en streelde de das alsof hij haarzelf streelde. En zij bedacht dat zij zelf misschien ook wel heel mooi aanvoelde.

Toen organiseerde ze allerlei klein bedrog. Met behulp van collega's, kennissen en een bandrecorder simuleerde zij een auditie voor zijn zangerstalent bij de televisie, een auditie die uitliep op een gefingeerd programma dat de indruk wekte van een echte uitzending toen hij en zij achter haar toestel zaten en hij, aangekondigd door een beschaafde omroeper, zijn eigen show beleefde.

Ten slotte wist ze hem een vakantie te bezorgen waar hij nooit van had durven dromen, naar een ver strand; zonder overbodige kosten te maken. Ze wist, op de luchthaven kordaat de juiste personen benaderend, gedaan te krijgen dat ze een paar uren mochten doorbrengen in een vluchtnabootser, een vliegtuig dat halverwege de romp ophield, soort van doorgezaagd was, en natuurlijk niet kon vliegen, maar wel doen alsof.

In die ‘flight simulator’ ging er bijna iets mis. De blinde man, die af en toe bijzonder voortvarend was, vooral sinds de zuster hem liefhad, stapte als eerste in. Hij wilde zich, zijn stok vervaarlijk naar voren geheven,

[p. 47]

regelrecht naar de niet bestaande staart van het toestel begeven. Slechts met de grootste moeite wist de zuster hem, samen met degene die voor stewardess doorging en een paar vrienden die als roezemoezende passagiers fungeerden tegen een achtergrond van veilige achtergrondmuziek zoals je die hebt in vliegtuigen op de grond, te behoeden voor groot onheil.

Ik kende dit verhaal al. Mijnheer Kwant vertelde een film na die ook ik had gezien. Ik liet hem een hele tijd begaan, omdat ik altijd nieuwsgierig ben hoe mensen een film navertellen, maar op een gegeven moment ging zijn verhaal mij vervelen. Ik zei hem dat ik de afloop kende, en hij hield op met een gebaar van ‘Enfin, je begrijpt nu alles, inclusief de boodschap die erin vervat ligt’ (Het slot van de film, zo herinner ik me, speelt zich af op een Waddeneiland dat voor de blindeman moest doorgaan voor een Baleaar. Daar zouden ze overwinteren.)

Het was niet helemaal duidelijk of de blindeman zich werkelijk liet misleiden of, na de paniek in de vluchtnabootser, deed alsof, om het spel niet te bederven en de goede bedoelingen van de zuster niet te torpederen. Ik vroeg de heer Kwant naar diens mening aangaande deze kwestie.

‘Wat doet het ertoe,’ was zijn wijze antwoord.

Ik heb zijn verhaal zoëven een parabel genoemd omdat ik er de sleutel in meende te vinden tot zijn gedrag, en zelfs tot zijn levensbeschouwing in het algemeen en zijn aan onverschilligheid grenzende genegenheid ten aanzien van het Mormel in het bijzonder.

Nu ik dit opschrijf is de heer Kwant al meer dan een jaar gelukkig getrouwd met het Mormel. Niemand, zo heeft Ernst mij verzekerd, is zo voorkomend, zo attent als de heer Kwant, niemand zo gelukkig als het Mormel.

Is de heer Kwant zelf ook gelukkig?

‘Dat is een vraag die niet eens kan worden gesteld,’ sprak Ernst, en hij lachte als iemand die er al evenveel van begreep als zijn chef.

Van het gesprek met de heer Kwant herinner ik mij dat hij ook nog een andere film ter sprake bracht. Hij imiteerde een acteur die, stram in de houding, uitriep: ‘Si les mystères nous échappent, feignons en être les organisateurs.’

Toen ik te kennen gaf dat ik de draad van zijn betoog, als het tenminste inderdaad om een betoog ging, niet kon vatten, vroeg hij mij:

[p. 48]

‘Je studeert toch psychologie? Je bent toch psycholoog aan het worden?’

‘Nee, geoloog,’ loog ik.

Veinzen totdat het geveinsde een tweede natuur zou worden, daarover bleef hij praten, en over acteurs die de emoties ondergaan die ze spelen, over lachen om vrolijk te worden en niet andersom, en over William James, van wie hij dat allemaal had.

Ik nam mijn ontslag na een hooglopend conflict met de heer Kwant, met wie nog nooit iemand een conflict had gehad. Het ging eerst om mijn werktempo, dat inderdaad beduidend lager lag dan dat van de anderen, ondanks mijn stille overuren. Het werk dat ik verrichtte, de formulieren die ik invulde, het was allemaal bestemd voor bepaalde statistieken. Ik werkte naar de mening van mijnheer Kwant te langzaam want te nauwkeurig. Hij rekende mij voor dat de ene slordigheid statistisch gezien de andere ophief, ik als adspirant econoom moest dat toch inzien, maar ik hield vol dat mijn formulieren; ook al mochten anderen de waarheid geweld willen aandoen, dat mijn werkstukken getrouw moesten blijven aan de gegevens die waren verstrekt door de geënqueteerde en serieus te nemen klanten. Dat had vóór mij nooit iemand gedaan, iedereen was verheugd geweest dat hij zo nu en dan een steekje mocht laten vallen.

Eindeloze discussies over statistiek mondden uit in persoonlijke beledigingen van mijn chef, heer, meester, in insinuaties uit mijn mond aangaande Kwants leugentjes om bestwil ten aanzien van werk en persoonlijk leven. En ik kwam terug op dat verhaal van die blinde man die zo fantastisch werd belazerd door die tang van een hoofdzuster en op dat mormel dat zo fantastisch door hem werd belazerd, door hem met zijn altijd vriendelijke grijns. Toen ik hem van jezuïtisme beschuldigde was voor hem, ex-adspirant-jezuiet, de maat vol.

Nu is bijna alles rond. Alleen vraag ik mij nog af waarom Ernst altijd met al die ongelukkige hondjes rondliep. Alleen maar om mij in de gelegenheid te stellen een indruk te geven van het uiterlijk van het Mormel, voorzover het niet werd bepaald door al die accessoires?

En wat de rol van Sonja betreft: wat voor zin heeft het, hier nog te vermelden dat ik alle belangstelling verloor sinds ik wist dat zij betrekkingen onderhield met die andere Ernst? Van wie ze overigens binnen hetzelfde jaar waarin dit alles zich heeft afgespeeld, genoeg had. Samen met haar vriendin ging ze bij een niet op vrouwen gestelde toneelspeler wonen die niet eens deed alsof hij op vrouwen gesteld was, en korte tijd later zag ik beide vriendinnen achter een tweelingkinderwagen met twee zwarte zuigelingen, een van elk, en beiden verwekt door een neger uit Italië. Wat voor zin heeft dit alles? Geen. Althans niet voor het verhaal over mijnheer Kwant, op wiens afdeling de beide vriendinnen allang niet meer werkten. Maar ik kan verzekeren dat het de volle waarheid is, voorzover ik heb kunnen nagaan.

Ik houd er niet van, leugens ter wille van de goede afloop te verkopen, leugens om bestwil, want ik wil niet zijn als mijnheer Kwant, en niet als Ernst, en niet als al die collega's tegenover wie ik mij nu wel erg oncollegiaal gedraag. Ik heb niet tot de joelende jongeren behoord, en ik heb dat niet gewild.

Misschien ben ik alleen aan het gevaar van een lang en gelukkig leven bij de Bank ontsnapt doordat ik een hekel heb aan verzinsels die moeten dienen om een en ander te completeren.

Mijn economiestudie heb ik ook al niet afgemaakt.

Integriteit, daar is het mij om te doen.

Mijn behoeften zijn sober. Ik leef van kleine diefstallen behalve wanneer ik, zoals nu, op staatskosten word verzorgd, als gevolg van die kleine diefstallen.

Integriteit wordt kennelijk niet beloond. De moraal van de verhalen van Ernst en mijnheer Kwant mag dan niet cynisch zijn, opwekken tot een eerlijk en deugdzaam leven doen ze evenmin.