De Revisor. Jaargang 11

[p. 46]

Riemer Reinsma
1984/85
Zijn Orwells Nieuwspraak en Burgess' Arbeidersengels levensvatbare talen?

De vraag of Orwell wel of niet gelijk heeft gekregen met zijn voorspellingen in ‘1984’ begon al ver voor het aanbreken van 1984 de gemoederen te verhitten. Weinig aandacht kregen daarbij Orwells profetieën over de Nieuwspraak, hoewel Orwell binnen de romanstructuur van ‘1984’ een prominente plaats heeft toebedeeld aan deze toekomstversie van het Engels, en aan het eigenlijke verhaal van ‘1984’ een appendix heeft toegevoegd over de Nieuwspraak.

In vergelijking met Orwell, in 1984 het onderwerp van een buiten alle proporties gegroeide cultus, komt Burgess er totnogtoe bekaaid af. Toch is ook Burgess actueel: in zijn novelle ‘1985’ geeft hij fictioneel commentaar op het werk van de bewonderde meester. En, waar het mij hier vooral om gaat: net als Orwell geeft ook Burgess zijn visie op de toekomst van het Engels. Hij doet dat in een pseudogeleerd, enigszins grappig bedoeld aanhangsel over het Arbeidersengels (AE), een Engels dat is gebaseerd op het taalgebruik van de arbeiders in de steden van de graafschappen rond Londen, en in de grote steden van het midden- en noordwesten van Engeland.

Wat Orwell betreft: velen zitten met die appendix over de Nieuwspraak wat in hun maag. Is het een geïntegreerd deel van de roman of niet? Wie is in de appendix aan het woord? Orwell zelf, of de vertelinstantie van de roman, of nog iemand anders? Wordt de appendix ‘verteld’ vanuit het perspectief van het jaar 1984, of dat van het jaar 2050? In dit verband is ook de theorie gelanceerd dat de appendix tussen de regels door zou vertellen dat er een tegenrevolutie plaats zal hebben ergens tussen 1984 en 2050 en dat het regime van Grote Broer slechts van tijdelijke aard zou zijn.¹ Ik laat deze discussie hier buiten beschouwing, omdat ze geen consequenties heeft voor de vraag die ik hier aan de orde zal stellen: moeten we Orwells voorspellingen over de Nieuwspraak ernstig nemen? Immers ook als zou blijken dat Orwell de Nieuwspraak als een verschijnsel van tijdelijke aard zou hebben bedoeld, dan nog kan het interessant zijn, de voorspelling inzake Nieuwspraak te confronteren met de huidige taalkundige opvattingen over taalverandering.

Een discussie waarin ik wél stelling moet nemen, betreft de vraag of Orwells toekomstbeeld een min of meer grappig bedoelde parodie is waaruit je hoogstens heel indirect kunt opmaken wat de schrijver nu werkelijk van de toekomst dacht, dan wel een regelrechte voorspelling van iets dat zal (kunnen) gebeuren. De eerste opvatting is verkondigd door Paul Chilton², die Orwells mededelingen over de Nieuwspraak ziet als een satire op opvattingen van bepaalde taalkundigen, o.a. De Saussure; Orwell zou wat dit aangaat thuishoren in de satirische traditie van Swift. Ik denk dat ‘1984’ inderdaad een soort satire is, maar vind óók dat we de roman qua strekking best serieus mogen nemen; al was het maar omdat Orwell in 1949 heeft verklaard dat de dingen die in ‘1984’ beschreven zijn zouden kunnen gebeuren. Wel neem ik aan dat ‘1984’ een overdrijving bevat van wat Orwell meende te voorvoelen.

De Nieuwspraak is dus - met alle nodige slagen om de arm, akkoord - een toekomstbeeld. Ook nú nog: volgens de appendix zal de Nieuwspraak pas rond 2050 door iedereen worden gebruikt, en pas dan zal de Oudspraak verdwenen zijn. In het jaar 1984 is de Nieuwspraak volgens Orwell echter nog in een couveusestadium; vooralsnog zijn het alleen nog maar de hoofdartikelen van de Times die hierin geschreven worden, en dat is op zichzelf al ‘een tour de force waartoe alleen een specialist in staat was’.³ Nieuwspraak was en is dus een (veronderstelde) toekomstige variant van het Engels en is dus het (geclaimde) resultaat van taalverandering. Het ligt dan ook voor de hand om na te gaan of de door Orwell aangekondigde taalontwikkeling inderdaad bezig is zich te voltrekken, en te zoeken naar parallellen en verschillen tussen het huidige Engels en de Nieuwspraak.

Toch zou zo'n vergelijking niet in alle opzichten ‘fair’ zijn. Want er is een principieel verschil tusen Nieuwspraak en het huidige Engels. De Nieuwspraak is door Grote Broer en zijn bureaucratie in de studeerkamer gemodelleerd en zal de burgers hardhandig worden opgelegd. Nieuwspraak is wel niet echt een kunsttaal zoals Esperanto, maar het is evenmin een zuiver natuurlijke taal. Wie Orwells mededelingen over Nieuwspraak confronteert met actuele ontwikkelingen in het Engels of eventueel het Nederlands, vergelijkt dus een appel met een kruising van een appel en een peer.

[p. 47]

‘Eerlijker’ is in dit opzicht een vergelijking van het Engels met Burgess' Arbeidersengels. Het AE is immers veel meer een ‘natuurlijke’ ontwikkeling van het Engels, en veel minder een bedenksel van een alziende dictator - Grote Broer - dan de Nieuwspraak. Bij het AE is van een couveusestadium geen sprake, het is in 1985 bij Burgess al volop realiteit. Een probleem is daarentegen weer, dat één van Burgess' opmerkelijkste voorspellingen (in de ‘epiloog’) betrekking heeft op het jaar 3000 of daaromtrent. Burgess beschrijft hoe het AE op dat tijdstip zal worden uitgesproken: alle klinkers zullen op een sjwa-klank lijken, en zou je kunnen afvragen of het niet wat aan de vroege kant is om zo'n voorspelling nu al te gaan toetsen.

De vraag is dan ook: hoe kunnen we de mededelingen van Orwell en Burgess, de voorspelling over 3000 inbegrepen, op een zinvolle manier toetsen aan de taalontwikkelingen die momenteel gaande zijn? Triomfantelijk constateren dat woorden als ‘dunkpolitie’ en ‘dubbelplusongoed’ op dit moment geen reeël taalkundig bestaan leiden, is overbodig. Constateren dat het Engelse klinkersysteem nog volstrekt geen aanstalten maakt om Burgess' prognose in vervulling te doen gaan, zou flauw zijn. En - wat de Nieuwspraak van Orwell betreft - ook de methode van J. Renkema⁴ vind ik niet toereikend. Renkema vraagt zich af of de taal van de Nederlandse bureaucratie van 1949 minder ‘totalitair’ is geweest dan de taal die onze bureaucratie in 1984 gebruikt, en voert een vergelijkend stilistisch onderzoekje - zonder wetenschappelijke pretenties overigens - uit op een paar passages uit de NS-dienstregeling van 1949 en uit die van 1984.

Beter lijkt het, de prognoses van Orwell en Burgess te toetsen op een abstracter niveau. De vraag luidt dan als volgt: zijn de verschijnselen die Orwell voorspelt waarschijnlijk, of zijn ze überhaupt mogelijk, wanneer je ze bekijkt in het licht van de theorieën over taalverandering?

Alvorens ik op die vraag inga, wil ik eerst in het kort iets zeggen over die taalveranderingstheorieën. Een consistente, over de hele linie uitgewerkte theorie inzake taalverandering bestaat nog niet. Wel is er op een aantal deelgebieden onderzoek gedaan naar factoren en combinaties van factoren die taalveranderingen veroorzaken. Enkele voorbeelden van zulke factoren zijn taaleconomie (het streven naar gemak en kortheid), het principe van Von Humboldt (het in alle natuurlijke talen werkzaam streven om aan ieder vormverschil een betekenisverschil toe te kennen, en aan ieder betekenisverschil een vormverschil), en diverse sociaal-culturele oorzaken (deze kunnen bijvoorbeeld leiden tot taalgroei of -reductie, d.w.z. tot groei resp. vermindering van het cognitieve bereik van een taal).

Iedere taalverandering is een aanpassing aan een eis die kan liggen op het gebied van de taalverwerving (de taal moet zo gemakkelijk mogelijk te leren zijn), van het gebruik in gesprekken, en van het maatschappelijk functioneren. Deze eisen zijn soms met elkaar in strijd, vandaar dat een taal nooit de ideale toestand bereikt waarin aan alle eisen tegelijk is voldaan.

Zowel bij de Nieuwspraak als het AE doet zich het opvallende feit voor dat sommige van de voorspelde taalveranderingen keurig parallel lopen met in de taalkunde thans bekende, universeel werkzame ontwikkelingstendenzen, maar dat andere voorspelde veranderingen met een dergelijke tendensen in strijd zijn. Nog merkwaardiger is, dat een aantal veranderingen wel met een bepaalde tendens overeenstemmen maar dat andere met diezelfde tendens in strijd zijn.

Ik begin met enkele voorspellingen die taalkundig helemaal ‘veranwoord’ zijn (ze lijken misschien zelfs triviaal): alle zelfstandige naamwoorden eindigen in de Nieuwspraak op -(e)s, en het meervoud van ‘ox’ is dus niet meer ‘oxen’ maar ‘oxes’. (Halbo Kool heeft in zijn vertaling het Nederlands suffix op -en als eenheidsvorm gekozen, met meervouden als bakkeren, eien, kinden). Het oude vormverschil tussen de Engelse meervoudsuitgangen op -en en -(e)s, waaraan geen enkel betekenisverschil beantwoordde, is dus opgeheven, er is in de Nieuwspraak een één-op-één-relatie ontstaan tussen vorm en betekenis van de meervoudsuitgang. Op soortgelijke wijze is ook het systeem van werkwoordvervoeging gestroomlijnd: sterke en onregelmatige flecties zijn vervangen door zwakke vormen.

In de tweede plaats komt het, zoals gezegd, voor dat vermelde verschijnselen soms wel, soms niet met een bepaalde universele tendens stroken. Dit blijkt uit de manier waarop Orwell en Burgess ‘omspringen’ met het principe ‘taaleconomie’.

Ik begin met twee typen ‘plausibele’ voorspellingen op het gebied van taaleconomie. Zowel in de Nieuwspraak als in het AE bestaat er een sterke tendens om woorden te verkorten; het gaat dan (bij Orwell) om woorden van het type Dunkpol (verkorting van Dunkpolitie), en bij Burgess om het voltooid deelwoord ‘forgot’ (uit forgotten). Verkorting is een vorm van taaleconomie, een ontwikkelingstendens die voorzover bekend in alle natuurlijke talen werkzaam is. Ook het Nederlands kent hier talloze voorbeelden van: foto(grafie), para(chutist), psych(iater), infor(matie).

Het tweede type voorspelling (bij Orwell) is, dat in woorden die moeilijk uit te spreken zijn of die gemakkelijk verkeerd worden verstaan soms ‘extra letters’ worden geplaatst. (Extra klanken zal Orwell wel bedoeld hebben). Taaltheoretici kennen dit verschijnsel als ‘clustersimplificatie’. Een Nederlands voorbeeld is ‘mellek’, met een sjwa tussen de l en de k.⁵

Tot zover werkt het beginsel van de taaleconomie in beide talen. Maar bij Burgess vinden we ook een ontwikkeling - we moeten maar aannemen dat het niet een vrijblijvend grapje van hem is - die sterk tegen datzelfde principe indruist. In het AE bestaat namelijk een neiging om ‘vrijwel alle bestaande werkwoorden’ te vervangen door een uitdruk-

[p. 48]

king met ‘get’.⁶ ‘Drink’ wordt dan ‘get some drink down’, eat wordt ‘get grub in your guts’ enz.

In de derde plaats vermeld ik twee voorspellingen, één van Orwell en één van Burgess, die op alle punten lijnrecht in strijd zijn met bekende principes van taalverandering. Orwell zegt dat de woordenschat van de Nieuwspraak zeer sterk in omvang zal teruglopen. Grote Broer en consorten willen - geleidelijk maar op grote schaal - ongewenste woorden en daarbij behorende betekenissen uit het spraakgebruik wegsnijden, om op die manier het cognitieve vermogen van de taalgebruikers tot een minimum terug te brengen en een soort slaven van hen te maken. De Nieuwspraaklexicograaf Syme, bezig met het samenstellen van de elfde, ‘definitieve’ druk van het Nieuwspraakwoordenboek zegt hierover: ‘Het is een prachtig iets, woorden te vernietigen. De grootste opruiming vindt natuurlijk plaats onder de werkwoorden en bijvoeglijke naamwoorden, maar er zijn ook honderden zelfstandige naamwoorden die evengoed kunnen worden gemist (...). Weet je wel, dat de Nieuwspraak de enige taal ter wereld is waarvan de woordenschat elk jaar kleiner wordt?’⁷

Het door Syme beschreven verschijnsel, taalreductie, komt in werkelijkheid vaker voor dan Syme denkt. Het doet zich voor bij groepen emigranten die zich in een vreemdtalige omgeving hebben gevestigd, en in hoog tempo tweetalig worden, met het gevolg dat het cognitief bereik van de hun eigen taal snel kleiner wordt. Van Duitse groepen immigranten in de Verenigde Staten is bekend dat de tweede generatie vrijwel alleen nog de Duitse begroetingswoorden en namen van typisch Duitse gerechten kende, en zich verder alleen in het Engels kon uitdrukken.⁸ Maar bij hén wordt de reductie gecompenseerd door een aangroei van hun taalvaardigheid in het Engels.

Het eigenaardige van de taalreductie in ‘1984’ is echter, dat het cognitief bereik van de Nieuwspraak drastisch kleiner wordt zonder dat de Nieuwsprekers gelijktijdig bezig zijn over te schakelen op een andere taal. Syme had het weliswaar fout toen hij zei dat Nieuwspraak de enige taal ter wereld is waar de woordenschat inkrimpt, maar uniek is wel dat die inkrimping van de Nieuwspraak niet wordt gecompenseerd door taalgroei elders. Taalkundig gezien is dit een anomalie.

Dan het voorbeeld uit Burgess' ‘1985’. In de ‘epiloog’ vertelt de auteur een jonge Amerikaan hoe hij zich voorstelt dat de Engelse taal er in 3000 voor zal staan. ‘Ik zal één voorspelling doen over de klank van klinkers in het jaar 3000: ze zullen allemaal de neiging hebben zich naar het midden van de mond te verplaatsen, en zo tot het geluid naderen dat in het Engels wordt gemaakt aan het slot van ‘lava’ of het begin van ‘apart’.⁹ Kortom, een eenheidsworst van klinkers: het Engels zal volgens Burgess totaal versjwa-en.

Het is misschien troostrijk te weten dat dit grauwe perspectief bijzonder weinig kans maakt. Uit onderzoek naar klankveranderingen is gebleken dat taalklanken veranderen volgens een universeel grondpatroon; een klank A verandert nooit willekeurig in een klank B, C, D enz. De linguïst Labov ontdekte onder meer de volgende tendens: wanneer twee of meer ‘gespannen’ klinkers (bijvoorbeeld de /a/, zoals uitgesproken in ‘haak’ en /o/ zoals in ‘poot’) een verandering ondergaan, zullen ze met een steeds hogere tong worden gearticuleerd.¹⁰ Twee voorbeelden: de /a/ zal verschuiven in de richting van de /e/, of, nog verder, naar /i/ (zoals in ‘hiel’); de /o/ zal overgaan in /u/ (‘bloem’). In de geschiedenis van het Nederlands en de Nederlandse dialecten zijn veranderingen als deze gemakkelijk aan te wijzen: de uitspraakvorm van ‘bloem’ heeft zich ontwikkeld uit het gemeengermaanse ‘bloma’; en uit de vorm ‘kaas’ (ABN-uitspraak) heeft zich in Noordhollandse dialecten de klankvorm ‘kees’ ontwikkeld. Ter vergelijking: de Engelse klankvorm van ‘cheese’ beantwoordt aan een daarop volgende ontwikkelingsstadium.

Behalve dat de evolutie van taalklanken aan dit type wetmatigheden gebonden is, bestaat er nog een tweede beperking op de vrijheid die spraakklanken hebben om in een willekeurige richting te veranderen: in iedere natuurlijke taal bestaat een tendens om de ‘fonologische ruimte’ zo goed mogelijk te gebruiken.¹¹ De fonologische ruimte is het geheel van klankkenmerken waarover een gegeven taalsysteem beschikt. Al die verschillende kenmerken worden - ook zonder dat taalgebruikers zich daarvan bewust zijn - zo goed mogelijk uitgebuit, terwille van de best mogelijke verstaanbaarheid. De werking van dit ‘duidelijkheidsprincipe’ illustreer ik aan de hand van het klinkersysteem, dat een onderdeel vormt van de fonologische ruimte. In vereenvoudigde vorm ziet dit systeem er als volgt uit (in het midden de sjwa):

Indeling van de Nederlandse klinkerruimte. Rechts: achterzijde van de mondholte, links voorzijde. De sjwa (ə) bevindt zich in het midden.

Het volledige benutten van de fonologische ruimte houdt in dat de hoekpunten steeds bezet zijn. Doet zich bijvoorbeeld

[p. 49]

een klankverandering voor waarbij de /a/ naar de positie van de /e/ verschuift en daarmee gaat samenvallen, dan ontstaat er in de driehoek een ‘open plaats’ op de positie van de voormalige /a/. De lacune zal dan in beginsel worden opgevuld door een andere - eveneens veranderende - klinker. Een klankverandering brengt dus dikwijls een kettingreactie teweeg (‘boompje verwisselen’); de variatie aan klinkers en hun onderlinge afstanden moeten immers in beginsel zo groot mogelijk blijven.

Terug naar Burgess' eenheidssjwa. Zou deze voorspelling inderdaad ooit uitkomen, dan zijn er twee ongehoorde dingen gebeurd: 1) de ene na de andere klinker is een sjwa geworden zonder dat de opengevallen plaatsen naar behoren opgevuld zijn; 2) de klanken zijn naar elkaar toe gekropen in het centrum van de fonologische ruimte, in plaats van onderling zoveel mogelijk afstand te houden.

De voorspelling over de Nieuwspraak en het AE zijn geen consistente gehelen. Integendeel, ze vormen ieder een wonderlijke lappendeken van tendensen die in alle natuurlijke talen bestaan, en van tendensen die alleen in een fictieve taal denkbaar zijn - of misschien in een kunsttaal. Orwells voorspelling van een verregaande taalreductie in de Nieuwspraak is uiterst onwaarschijnlijk, maar zijn andere voorspellingen zijn soms wél plausibel, zoals de regelmaat in de buigingsvormen en in de trappen van vergelijking. Ook van Burgess' voorspelling dat alle klinkers in 3000 nagenoeg zullen samenvallen in een sjwa-klank, hoeft niemand wakker te liggen; en niet alleen omdat 3000 nog zo ver weg is.

Vooral Orwells boek heeft op miljoenen een grote indruk gemaakt, de schrik zit er goed in. Velen vragen zich af of het spookbeeld al dichterbij is gekomen en houden daarbij ook de recente ontwikkelingen in de taal scherp in de gaten om tijdig alarm te kunnen slaan. De taal is tenslotte een afspiegeling van maatschappelijke ontwikkelingen. Welnu, Orwells meest bedreigende visoen - taalreductie - maakt geen schijn van kans.