De Revisor. Jaargang 11

[p. 83]

Italo Calvino
De geschreven en de ongeschreven wereld

Wanneer mij gevraagd wordt een lezing te geven waarbij het onderwerp niet van tevoren vastligt maar ik vrij ben te kiezen waarover ik spreken wil voel ik me nogal in verlegenheid gebracht.

Als ik schrijf gaat er doorgaans een zekere bescherming uit van de geschreven tekst; het is aan het publiek die te lezen, of, als het er niet mee ingenomen is, die op ieder gewenst moment terzijde te leggen. Een lezing daarentegen vereist niet alleen dat ik het publiek onder ogen zie maar ook dat ik mij bezighoud met de vraag: wat verwacht dit publiek van mijn woorden? Als ik een lezing moet geven in een andere dan mijn eigen taal komt er nog een probleem bij: zijn de woorden die ik denk dezelfde als die ik uitspreek en dezelfde die de luisteraar ontvangt?

Om deze moeilijkheden het hoofd te bieden begin ik met mijzelf te omringen met woordenboeken, alsof de oplossing daarin te vinden zou zijn. Ik zoek bijvoorbeeld het woord ‘lezing’ op en kijk dan wat dat woord bij me oproept.

Volgens het woordenboek van Webster betekent ‘lezing’: ‘a) een informatieve toespraak gehouden voor een publiek en over het algemeen van tevoren voorbereid; b) de tekst van een dergelijke toespraak.’ Zodoende ben ik hier, ik heb mijn toespraak zorgvuldig voorbereid en de bladzijden die ik in mijn handen houd vormen de tekst die ik geschreven heb. Aangezien ik niet kan improviseren zie ik mijzelf genoodzaakt voor te lezen, ik troost mij maar met de Latijnse etymologie van het woord ‘lezing’ die ook door Webster gegeven wordt. Maar hoe dit ook zij, ik zal nimmer aan mijn noodlot kunnen ontsnappen: zowel in het openbaar als in mijn privé-leven heb ik altijd een beschreven bladzijde voor mijn neus. Tijdens mijn reis hierheen, in het vliegtuig waarmee ik de oceaan overstak en later in de taxi rijdend door Manhattan, herlas ik, deels om mijn uitspraak te oefenen, mijn tekst, en zo nu en dan sloeg ik mijn ogen op, keek rond en ontdekte een wereld die heel verschillend was van de wereld van de beschreven bladzijde; telkens als ik opnieuw begon te lezen steeg mijn verwondering en telkens zag de tekst er anders uit dan daarvoor. Altijd opnieuw ben ik getroffen door dit gebrek aan samenhang tussen de beschreven bladzijde, bewegingloos en bestendig, en de beweeglijkheid en veelvormigheid van de wereld daarbuiten; zelfs nu in deze zaal word ik telkens als ik mijn ogen opsla en mijn blik op het publiek richt overvallen door een bekend gevoel van gêne en vraag ik mij af: waarom heb ik geschreven wat ik geschreven heb?

Dit vormt het onderwerp van mijn toespraak: wat gebeurt er op het moment dat ik mijn ogen opsla van de beschreven bladzijde en om mij heen kijk, een moment dat zich talloze malen per dag herhaalt, wellicht het cruciale moment, het moment van de waarheid.

Ik behoor tot dat deel van de menselijke soort - op wereldschaal een minderheid maar in deze zaal, vermoed ik, een meerderheid - dat het merendeel van zijn wakende uren in een heel bijzondere wereld vertoeft, een wereld die opgebouwd is uit horizontale lijnen waar woorden elkaar één voor één opvolgen en elke zin en elke alinea zijn eigen vaste plaats inneemt, een wereld die heel rijk is, rijker wellicht dan de ongeschreven wereld, maar in elk geval een wereld die een zekere aanpassing vergt om er een vorm in te kunnen vinden. Als ik mij verplaats van de geschreven wereld in die andere wereld die wij de wereld plegen te noemen, die gebaseerd is op drie dimensies, vijf zintuigen, die bevolkt is met vier miljard van onze soortgenoten, betekent dit voor mij telkens weer de herhaling van mijn geboorte, opnieuw onderga ik het trauma: een begrijpelijke werkelijkheid te creëren uit allerlei verwarde sensaties, opnieuw een strategie te moeten kiezen om het onverwachte onder ogen te zien zonder erdoor vernietigd te worden.

Deze wedergeboorte gaat bij mij steeds gepaard met bepaalde rituelen die aanduiden dat ik mij in een ander leven begeef: bijvoorbeeld het ritueel van het opzetten van mijn bril; daar ik bijziend ben lees ik zonder bril - voor de verzienden onder u zal het omgekeerde ritueel gelden, de bril afzetten die u gebruikt om te lezen.

Elk overgangsritueel houdt een verandering van geestesgesteldheid in: als ik lees moet ik snel elke zin begrijpen, althans de letterlijke betekenis en zodra ik die begrepen heb ben ik klaar om een oordeel te vellen: wat ik gelezen heb is waar of onwaar, goed of slecht, prettig of onaangenaam.

[p. 85]

Daarentegen zijn er in mijn dagelijks leven talloze omstandigheden waarvan de betekenis mij ontgaat, dit geldt de meest algemene alsook doodeenvoudige en volkomen banale gebeurtenissen: veelvuldig bevind ik mij in omstandigheden waarover ik geen mening heb en geef ik er de voorkeur aan mijn oordeel op te schorten.

Terwijl ik wacht tot de ongeschreven wereld duidelijker wordt ligt er altijd een beschreven bladzijde voor me waar ik weer in kan duiken; ik doe dat onverwijld en met groot genoegen want daar kan ik althans - ook al begrijp ik maar een heel klein deel van het geheel - de illusie koesteren dat ik de dingen beheers.

Ik geloof dat ik me tijdens mijn jeugd ook zo voelde, maar destijds leefde ik in de illusie dat de geschreven en de ongeschreven wereld elkaar wederzijds begrijpelijker zouden maken; ervaringen in het dagelijks leven en ervaringen in boeken zouden complementair zijn en naarmate ik vooruitgang boekte op het ene terrein zou ik ook vooruitgaan op het andere. Vandaag kan ik zeggen dat ik veel meer over de geschreven wereld weet dan voorheen: in boeken kan men nog altijd ervaring opdoen, al eindigt het domein bij de witte randen van de bladzijde. Wat er om mij heen gebeurt daarentegen verbaast me keer op keer, het beangstigt me, het brengt me in verwarring. Ik heb, in mijn leven, in de wijde wereld, in de maatschappij waarin ik leef, vele veranderingen waargenomen, vele veranderingen ook in mijzelf, en nochtans kan ik niets voorzien, niet voor mijzelf, niet voor mensen die ik ken, om maar te zwijgen van de toekomst van de menselijke soort. Ik kan niet voorzien hoe de toekomstige verhouding tussen de sexen zal zijn, tussen de generaties, toekomstige maatschappelijke ontwikkelingen, ontwikkeling van steden, landen, wat voor vrede er zal heersen of welke oorlogen er zullen uitbreken, wat de betekenis van geld zal zijn, welke van de alledaagse voorwerpen die ons omringen zullen verdwijnen, en welke nieuwe er ontworpen zullen worden, wat voor voertuigen en machines er zullen zijn, wat de toekomst van de zee, de rivieren, de dieren, de planten zal zijn. Ik ben me ervan bewust dat ik mijn onwetendheid deel met diegenen die pretenderen wel over kennis hieromtrent te beschikken: economen, sociologen, politici; maar het feit dat ik niet alleen sta stemt me niet vrolijker.

Ik zou mijzelf kunnen opmonteren met de wetenschap dat literatuur altijd meer heeft kunnen verduidelijken dan andere disciplines. Maar dan bedenk ik weer dat de Ouden de geesteswetenschappen hielden voor een school van wijsheid, en ik realiseer me hoezeer in onze tijd zelfs het idee van wijsheid onbereikbaar is.

Op dit punt zult u mij vragen: als de beschreven bladzijde voor u de enige werkelijkheid is waarin u zich thuisvoelt, waarom verlaat u die wereld dan en waarom waagt u zich in de wijde wereld die u niet begrijpen kunt? Het antwoord is heel eenvoudig: om te schrijven. Omdat ik een schrijver ben. Ik moet onderzoekende blikken om mij heen werpen, glimpen opvangen van wat er gaande is, daarna buig ik mij weer over mijn schrijftafel en zet mijn tijdelijk onderbroken taak weer voort. Om mijn woordenfabriek aan de gang te houden heb ik brandstof nodig die ik moet putten uit de bronnen van het ongeschrevene.

Maar laten we dit eens aan een nadere beschouwing onderwerpen. Staan de zaken er werkelijk zo voor? De heersende filosofische stromingen zeggen: nee, u hebt het mis. Twee tegenstrijdige conclusies achtervolgen de schrijver. De ene gaat ervan uit dat de wereld niet bestaat, dat alleen de taal bestaat. De ander houdt vol dat de gewone taal geen betekenis heeft: de wereld is letterlijk onbespreekbaar.

Binnen de eerste stroming heerst de taal over een wereld gehuld in schaduwen, binnen de tweede staat juist de wereld als een stille, strakke sphinx in een woestijn van woorden die dwarrelen op de wind.

De eerste stroming vindt zijn oorsprong in het huidige Parijs, de tweede komt voort uit het Wenen van rond de eeuwwisseling maar is verscheidene malen opnieuw in zwang gekomen en is tegenwoordig wijd en zijd bekend, ook in mijn land. Beide stromingen maken aanspraak op de waarheid. Beide vormen een uitdaging voor de schrijver: de eerste vergt dat je taal gebruikt die alleen verantwoording verschuldigd is aan zichzelf, de andere vergt dat je taal gebruik om de stilte van de wereld te bereiken. Beide stromingen fascineren mij en ik ben door beide beïnvloed. Dit betekent dat ik me aan geen van beide houd, dat ik in de ene noch de andere geloof. Waar geloof ik dan wel in?

Laat ik eerst eens kijken of ik enige greep kan krijgen op deze gecompliceerde materie. Om te beginnen: dat wij zozeer getroffen worden door de onverenigbaarheid van het geschrevene en het ongeschrevene komt doordat wij ons tegenwoordig veel beter bewust zijn van wat de geschreven wereld is, wij kunnen er niet aan voorbijgaan dat die zijn bestaan aan woorden ontleent, dat taal gebruik maakt van haar eigen technieken en strategieën, dat betekenissen en onderlinge relaties tussen betekenissen deel uitmaken van bepaalde systemen. Wanneer ons een verhaal verteld wordt (en bijna elke tekst, of het nu een boek over filosofie is, een bedrijfsbegroting of een recept, vertelt een verhaal of verscheidene verhalen) zijn we ons ervan bewust dat dit verhaal op gang wordt gebracht door een bepaalde techniek, net als andere verhalen weer door een andere techniek op gang worden gebracht. Het feit dat we dit beseffen is al een stap in de goede richting: we kunnen nu verwarring voorkomen over wat bij taal hoort en wat niet, en bijgevolg kunnen we er beter achter komen wat de mogelijke relatie is tussen de twee werelden.

Nu hoef ik nog slechts een controle uit te voeren, te toetsen of de wereld daarbuiten nog bestaat, of die onafhankelijk is van woorden, tot op zekere hoogte niet tot woorden gereduceerd kan worden, of zowel gesproken als geschreven taal die wereld niet uitputtend zou kunnen beschrijven. Ik hoef mij maar af te wenden van de woorden neergelegd in boeken en

[p. 87]

ik zal mij in het hart van de stilte bevinden, juist die stilte is vol van betekenis... Hoe kan ik die bereiken?

Ten einde in contact te komen met de buitenwereld kopen sommige mensen iedere morgen een krant. Zo naïef ben ik niet. Ik weet dat ik in kranten slechts een door anderen gemaakte lezing van de wereld aan zal treffen, of liever gezegd een lezing van een anoniem apparaat dat zich erop toelegt uit de massa der feiten slechts het ‘nieuws’ in haar netten te vangen.

Om aan het geschreven woord te ontkomen zetten sommige mensen de televisie aan. Maar ik weet dat alle beelden, zelfs directe reportages geconstrueerd zijn. Dus koop geen krant, laat de televisie uit en ga gewoon buiten lopen. Maar alles wat ik in de straten zie heeft al een vaste plaats in het patroon van gehomogeniseerde informatie. Deze wereld die ik zie, die wij gewoonlijk beschouwen als de wereld is - althans tot op grote hoogte - al gedefinieerd, van etiketten voorzien en gecatalogiseerd. Het is een wereld die al veroverd is, gekoloniseerd door woorden, een wereld omkleed door woorden. De feiten van ons leven zijn al geclassificeerd, beoordeeld, van commentaar voorzien, zelfs voordat ze plaatsvinden. Wij leven in een wereld waar alles voor het ontstaat al gelezen is.

Ik besef dat mijn redenering mij in een doodlopende straat heeft gevoerd. Als de ongeschreven wereld in werkelijkheid volkomen geschreven is zal ik nooit in staat zijn uit de cocon van woorden waarin ik mij bevind te breken. Of ik mijn ogen nu opsla of op de bladzijde richt, verandering hoef ik niet te verwachten.

Niet alleen wat wij zien, ook onze blik zelf is verzadigd met geschreven taal. In de loop der eeuwen heeft de gewoonte te lezen Homo sapiens veranderd in Homo legens. Maar deze Homo legens is niet meer sapiens dan zijn voorouders. De niet-lezende mens kon veel dingen horen en zien die wij nu niet kunnen waarnemen: de voetsporen van de dieren waarop hij joeg, de tekenen van naderende regen of wind. Door de schaduw van een boom wist hij welk uur van de dag het was, aan de positie van de sterren aan de horizon kende hij de uren van de nacht. Ongetwijfeld waren zijn gehoor, reuk, smaak en tastzin superieur aan de onze.

Maar hoe dit ook zij, ik ben hier niet gekomen om te bepleiten dat wij terugkeren naar een staat van ongeletterdheid ten einde de kennis van paleolitische stammen te herwinnen. Ik betreur de dingen die wij verloren hebben maar ik houd mij voor dat we meer gewonnen hebben dan we hebben verloren. Wat ik probeer te ontdekken is wat we tegenwoordig kunnen.

Ik wil hier ingaan op de bijzondere moeilijkheden die ik als Italiaan ondervind in mijn verhouding tot de wereld en tot taal. De man die u toespreekt is een schrijver afkomstig uit een land dat menigeen die er iets van probeert te begrijpen hoofdbrekens bezorgt. Italië is een land van veel geheimzinnige verhalen die dagelijks alom besproken en becommentarieerd, maar nooit opgelost worden; achter elke gebeurtenis gaat een geheime intrige schuil waarvan de aard verborgen blijft terwijl het feit dat zij geheim is algemeen bekend is; waar geen enkel verhaal voltooid wordt omdat het begin duister blijft, maar tussen het begin en het einde kunnen we ons amuseren met talloze details. Italië is een land waar maatschappelijke veranderingen, gebruiken, gedragsvormen elkaar in snel tempo opvolgen, wellicht te snel om te begrijpen welke richting wij uitgaan, maar hoe dan ook: alles wat er gebeurt gaat vergezeld van waarschuwingen die degradatie dan wel rampen voorspellen of van uitspraken die de voortdurende overwinning van onze overlevingskunst benadrukken, onze weg vervolgend zo goed en zo kwaad als het gaat.

Als gevolg hiervan worden de verhalen die wij Italianen kunnen vertellen enerzijds gekenmerkt door een gevoel voor het onbekende en anderzijds door de noodzaak tot constructie: het nauwkeurig trekken van harmonieuze en geometrische lijnen - dat is de manier waarop wij reageren op het drijfzand onder onze voeten.

Wat de taal aangaat, die is door een plaag getroffen. Italiaans wordt steeds abstracter, kunstmatiger, dubbelzinniger; de eenvoudigste dingen worden nooit rechtstreeks verwoord, concrete zelfstandige naamwoorden worden niet meer gebruikt. Politici, ambtenaren en intellectuelen werden het eerst door deze kwaal getroffen, daarna, naarmate grotere groepen mensen zich een politiek en intellectueel bewustzijn verwierven, nam de ziekte epidemische vormen aan. Het is de taak van de schrijver deze plaag te bestrijden, te zorgen dat de directe, concrete taal bewaard blijft, maar zelfs de alledaagse taal, de bron waaruit schrijvers konden putten is door deze infectie aangestoken.

Ik denk daarom dat de huidige moeilijkheden die wij Italianen ondervinden bij het schrijven van romans zich bij uitstek laten combineren met algemene overpeinzingen over taal en de wereld.

Een belangrijke internationale trend binnen de cultuur van deze eeuw, iets wat wij de fenomenologische benadering in de filosofie zouden kunnen noemen, het vervreemdingseffect in de literatuur, spoort ons aan door de camouflage van woorden en begrippen heen te breken en te trachten de wereld als voor het eerst te zien. Welnu, laat ik proberen een geestelijke leegte te creëren en het landschap te bekijken los van haar bindingen met cultuur. Wat blijkt? Het kijken is geprogrammeerd om te lezen en ik bemerk dat ik een poging doe het landschap, de weide, de stormachtige zee, te lezen.

Een dergelijk programma houdt niet in dat onze ogen onwillekeurig een horizontale beweging van links naar rechts maken, en vervolgens, een eindje lager, weer links beginnend, die beweging herhalen, enzovoorts. (Uiteraard zijn de ogen waarvan ik spreek geprogrammeerd voor westerse bladzij-

[p. 89]

den; voor Japanse ogen zouden we een verticaal programma veronderstellen.) Lezen is meer dan een optische handeling, het is een proces waarbij zowel de ogen als de geest betrokken zijn, een proces van abstraheren, of liever gezegd het extraheren van concrete dingen uit het abstracte, zoals het herkennen van onderscheidende kenmerken, alles wat wij zien opbreken in kleinere elementen, ze bij elkaar brengen en er betekenisvolle delen van maken, om ons heen wetmatigheden ontdekken, verschillen, herhalingen, uitzonderingen, substituties, overtolligheden.

Het vergelijken van de wereld om ons heen met die van het boek heeft een lange geschiedenis, het wordt al sinds de middeleeuwen en de renaissance gedaan. In welke taal is het boek der wereld geschreven? Volgens Galilei in de taal van de wiskunde en de geometrie, een taal van absolute rationaliteit en precisie. Is dat de wijze waarop we de hedendaagse wereld kunnen lezen? Wie weet, maar dat zal dan alleen gelden voor datgene wat zeer ver verwijderd is, de melkwegstelsels, quasars, supernovae. Onze alledaagse wereld lijkt eerder geschreven te zijn in een mozaïek van talen, die wereld is als een muur bedekt met grafitti, met teksten over en door elkaar heen geschreven, als een palimpsest waarvan het perkament herhaalde malen doorgehaald en herschreven is, als een collage van Schwitters, een arrangement van alfabetten, uiteenlopende citaten, bargoens, computeruitdraaien. Zouden we in onze geschriften een nabootsing van de taal van de wereld moeten nastreven? Een aantal van de belangrijkste schrijvers van deze eeuw hebben dat gedaan: er zijn voorbeelden te vinden in het werk van Ezra Pound, het werk van Joyce, en in een enkele duizeligmakende pagina van het werk van Carlo Emilio Gadda die altijd, als door een obsessie gedreven, een verbinding wilde leggen tussen ieder detail en het universum.

Maar is nabootsing wel de juiste manier? Mijn uitgangspunt was de onverenigbaarheid van de geschreven en de ongeschreven wereld; als de twee talen van die werelden kunnen samensmelten sluit mijn redenering niet meer. De ware uitdaging voor de schrijver is over de chaos van deze eeuw te spreken in een taal die zo helder is dat die de intensiteit van een hallucinatie bereikt, zoals Kafka deed.

Toen Francis Ponge in Frankrijk verhalende gedichten schreef over alledaagse voorwerpen zoals een stuk zeep of een brok steenkool, ging de filosofische vraag van het ding ‘an sich’ een rol spelen in het literatuuronderzoek.

De eerste handeling die de verhouding tussen de taal en de wereld zou kunnen herstellen is wellicht de eenvoudigste: onze aandacht richten op een object hoe banaal of bekend dan ook en het minutieus te beschrijven als betrof het het nieuwste en meest interessante ding ter wereld.

Een van de lessen die we van de poëzie van deze eeuw kunnen leren is dat wij al onze aandacht, al onze liefde voor details gevestigd hebben op dingen die ver verwijderd zijn van enig beeld van de mens, op een voorwerp, een plant, een dier, om er vervolgens ons gevoel over de werkelijkheid, onze moraal, onszelf in te herkennen, zoals William Carlos Williams gedaan heeft met een cyclaam, Marianne Moore met een weekdier, Eugenio Montale met een aal.

Ik moet toegeven dat mijn huidige interesse in beschrijvingen te maken heeft met het feit dat het boek dat ik aan het schrijven ben verscheidene beschrijvingen bevat. Ik probeer daarin beschrijvingen te maken die vanzelf tot een verhaal worden terwijl het toch beschrijvingen blijven. In elk verhaal komt een personage voor dat slechts denkt in termen van wat hij kan zien, en elke gedachte die op een andere manier tot hem komt wantrouwt.

Mijn zorg in verband met het schrijven van dit boek is dat mijn observatievermogen niet bepaald sterk is, ik ben vrij verstrooid, dus het eerste wat ik moet doen is mijn visuele aandacht op iets vestigen en het dan beschrijven, of liever nog beide tegelijk doen, een leguaan die ik in de dierentuin bekeken had zou ik vergeten als ik er niet onmiddellijk iets over opschreef.

Overigens heb ik over de meeste boeken die ik geschreven heb, en dit geldt ook voor de boeken die ik nog van plan ben te schrijven, gedacht dat het mij onmogelijk zou zijn zo'n soort boek te schrijven: als ik mijzelf eenmaal overtuigd heb dat een dergelijk werk mijn temperament of vaardigheden volstrekt te boven gaat, begin ik het te schrijven.

Zo is het gegaan met mijn laatste roman, Als op een winternacht een reiziger, ik begon met overpeinzingen over alle soorten boeken die ik nimmer zou schrijven omdat ik er de vermogens voor miste; vervolgens probeerde ik ze te schrijven en gedurende enige tijd was het alsof ik de energie had van tien verschillende denkbeeldige romanschrijvers.

Een ander boek dat ik aan het schrijven ben handelt over de vijf zintuigen, in dat werk wil ik aantonen dat de mens van deze tijd voor een deel zijn vermogen om die te gebruiken verloren heeft. Bij het schrijven word ik gehinderd door het feit dat mijn reukzin niet erg sterk is, dat ik niet echt scherp kan horen, bovendien ben ik geen fijnproever, is mijn tastzin niet erg verfijnd en ben ik bijziend. Voor elk van de vijf zintuigen moet ik mij inspannen om een reeks van gewaarwordingen meester te worden. Ik weet niet of ik erin zal slagen maar mijn inspanningen zijn in dit geval, evenals in andere, niet slechts gericht op het schrijven van een boek maar ook op verandering van mijzelf, het doel van elk menselijk streven.

U zou kunnen zeggen dat uw voorkeur uitgaat naar boeken die over een werkelijke ervaring gaan, onvervalst en gewaarmerkt. Welnu, dat geldt ook voor mij. Maar naar ik heb ondervonden gaat de impuls om te schrijven altijd gepaard met het verlangen ergens bezit van te nemen, iets meester te worden, iets dat wij niet kunnen vatten. Aangezien ik deze impuls heel goed ken meen ik die ook te herkennen bij de grote schrijvers, op het hoogtepunt van zuivere ervaring leken hun stemmen mij te bereiken. Zij hebben ons de weg ge-

[p. 91]

wezen naar ervaring, niet het eindpunt van die weg; dit liet alle verleidingen van verlangens intact. Wellicht is dit de wijze waarop grote schrijvers ons dat gevoel van precieze kennis geven dat wij nergens anders kunnen krijgen.

Ik denk dat wij, in zekere zin, altijd schrijven over iets dat wij niet weten, we schrijven om de ongeschreven wereld een kans te geven zich via ons uit te drukken. Maar zodra mijn aandacht verschuift van de vaste orde der beschreven regels naar de beweeglijke complexiteit is geen enkele zin werkelijk van kracht, bijna doorzie ik dan dat er aan gene zijde van woorden iets is wat woorden zouden kunnen betekenen.

Dichters en schrijvers die wij bewonderen hebben in hun geschriften werelden geschapen die wij als de meest betekenisvolle beschouwen, zij stelden die tegenover een wereld waar ook zij van vonden dat die betekenis en perspectief ontbeerde. In de overtuiging dat hun gebaar niet zoveel verschilde van het onze slaan wij onze ogen op van de bladzijde en kijken in de duisternis.

vertaling Leonoor Broeder

Lezing gehouden door Italo Calvino aan het New York Institute for the Humanities, 30 maart 1983. De tekst verscheen in The New York Review of Books, Vol. xxx, nr. 8 (May 12, 1983): 38-39, abusievelijk onder de titel ‘The Written and the Unwritten Word’. Calvino bevestigde het vermoeden van de vertaalster dat hier niet ‘Word’ maar ‘World’ had moeten staan.