De Revisor. Jaargang 11

[p. 24]

C.O. Jellema
Ruth. Een droom en een gedicht

Op 5 april 1983 kreeg ik tussen vier en vijf uur in de ochtend deze droom. Ik ben op een station. Veel treinen. Gesprek met X, over eshetiek. Ik zeg: ik ben geen pure estheet, maar een waarheidszoeker. De trein waar ik in wil stappen is, zegt X, een trein voor buitenlanders. Over een tuinpad loop ik met de dichter Y naar de straat. Y deed achter me de deur van mijn (mijn?) huis op slot. Het is nacht. Y is minstens een hoofd groter dan ik. Y zegt: ik zou graag willen dat je met mij het boek Ruth vertaalt. Dat geeft me een trots gevoel en ik zeg haastig: dat heb ik vroeger in het Hebreeuws gelezen. Ik zeg dat om me waard te tonen, maar het is niet waar. Ik heb er onmiddellijk spijt van. Vriend Z zal ook mee helpen en die zegt: vreemd dat ze dat niet eerder aan je gevraagd hebben. Ik antwoord: theologen zijn nu eenmaal nooit o pliteraire tijdschriften geabonneerd en letterkundigen nooit op theologische. De dichter Y is op zoek naar iets. Ik weet waar dat is. Iets verder dan hij denkt.

Deze droom schreef ik letterlijk zo, meteen wakker geworden, om half zes 's ochtends op; het is al jaren mijn gewoonte om dromen zoveel mogelijk op te schrijven. Hoewel X, Y en Z mensen zijn die ik ken, zijn ze als droomfiguren afsplitsingen van mezelf, ofwel projectiedragers op wie ik - maar wie of wat is die ik in zo'n geval? - de verschillende, vaak met elkaar strijdige delen van mijn binnenwereld projecteer. Zo is ook de in de droom optredende ik een droomproductie, waarbij niet zonder meer aan te nemen valt, dat het in de verschillende stadia van de droom steeds om dezelfde ik gaat: een buitenlander-ik, een aan zichzelf twijfelend ik, een ik dat iets weet.

Ik vatte de droom daarom direct op als een opdracht van de dichter, dus van een gestalte geworden deel van mezelf, om het boek Ruth te gaan lezen nadat ik de droom zou hebben opgeschreven. Na lezing van Ruth schreef ik nog onder het droomverslag: ‘Ruth gelezen zo net. Gaat het om de nederigheid en het geduldige wachten? Ben ik Ruth? Is K Boaz die mij een vaderland geeft? Ik herinner me opeens: het verhaal uit de kinderbijbel maakte vroeger diepe indruk op me. De figuur van Boaz, de rustige sterke man, de losser. Maar er gebeuren geen wonderen.’

Sommige dromen hebben een lange emotionele nawerking, houden mij enkele dagen in hun ban. In een gemoedstoestand van zoekende onrust, van onrustige behoefte om er iets mee te doen, om er iets van te maken. Het zijn niet alleen dromen die dat bewerkstelligen. Ook een plotseling opduikend herinneringsbeeld, de indruk die een passage uit een boek maakt of een schilderij kunnen dat doen, iets aanraken en op gang brengen, waarvan ik me moet bevrijden door het vorm te geven en het zo voor me te zien.

Het kernwoord uit de droom is het woord vertalen. In zijn dubbelzinnigheid. Ruth vertalen betekende ten eerste dat ik het verhaal moest lezen en begrijpen als een parabel voor mijn eigen levensmoment, het verhaal vertalen naar mezelf toe. In de tweede plaats dat ik dat moest doen door er opnieuw taal van te maken, het verhaal dus vanuit mezelf ver-talen. Twee niet van elkaar te onderscheiden activiteiten: verstaan als uitbeelden, begrijpen als herschepping.

Ik denk dat ik daarmee precies gezegd heb, waar het bij het maken van een gedicht om gaat. Om iets te begrijpen, niet in het systeem van een theorie, maar in de ordening van beelden, zodat het inzicht niet vooraf gaat aan de formulering, doch het voltooide gedicht inzicht achteraf pas mogelijk maakt. Het gedicht ligt altijd een stap voor op inzicht en zelfkennis; over wat je weet maak je geen gedicht. Daarin ligt misschien de overeenkomst tussen droom en gedicht, waarover Günter Kunert in zijn ‘Verspätete Monologe’ schrijft, dat beide ‘wenn schon nicht ein und dasselbe, so doch vom gleichen Stamm’ zijn; ‘sie bergen Geheimnis, trotz aller Aufklärung und Analyse.’

Ik heb er vijf dagen over gedaan om van mijn Ruth-ervaring iets te maken. Hoe indringend een aantal scènes uit het verhaal mij als beelden bij bleef (voor een deel terug te vinden in het sonnet), ik kreeg ze niet geordend tot een voor mij geldende waarheid, ik kon de sleutel niet vinden tot mijn eigen geraakt-zijn. In bijbelcommentaren ben ik tenslotte op zoek gegaan naar de symboliek van de namen, want ik wist dat die in oudtestamentische verhalen vaak een verhelderende betekenis hebben. Waarom het mij diep trof te ontdekken, dat de naam van Ruths zoon Obed, geboren uit haar verbintenis met Boaz, dienstbaarheid betekent, doet hier niet ter zake. Maar het feit dat de buitenlandse, altijd dienstbare

[p. 25]

Ruth de vrucht van haar schoot opzadelt met die naam deed voor mij de deur open. De beelden ordenden zich als vanzelf; de ver-taling was nog maar een kwestie van opschrijven. Op 10 april was het sonnet Ruth af.

Ook een onthouden droom wordt na verloop van tijd beeld, schilderij, voorstelling op afstand. Nu, achteraf, zie ik dat deze droom, behalve dat er allerlei voor mezelf herkenbare en duidbare elementen in zitten, ook gaat over het maken van een gedicht. Dat werd al duidelijk in het kernwoord ‘vertalen’. Zichtbaar wordt dat ook in twee uitspraken van een ‘ik’. Misschien gaat het in beide gevallen om dezelfde ik; ik geloof echter van niet.

De eerste ik zegt: ‘Ik ben geen pure estheet, maar een waarheidszoeker.’ De esthetische reflectie, die bij een droom ontbreekt, dient bij het maken van een gedicht de vorm. Geleid worden die reflecties door een achter alle bewuste of onbewuste beslissingen staand waarheidsbeginsel. Alleen in die vorm, die gestalte kan het gedicht waar zijn. Het zoekt door middel van zijn vorm zijn waarheid. Wat is die waarheid dan? In elk geval ligt die door de esthetiek van de vorm heen ook weer buiten de esthetiek, hoewel niet anders dan in die ene vorm op die manier waar. In elk geval geen van te voren gekende waarheid, en geen algemeen geldige. Het is een waarheid die zichzelf voortbrengt in het gedicht en dan voor bepaalde duur geldigheid heeft. Ruth is het ware gezicht van een ik. Een wat pijnlijke waarheid dus. Voor een bepaalde duur. Want Y, de dichter, is op zoek. Naar iets waarvan ‘ik’ weet waar dat is. Iets verder dan hij denkt.

De dichter denkt, maar de droom produceert nog een ik. Misschien is die ik identiek met de ik die een gedicht voortbrengt (waarbij ‘die’ en ‘gedicht’ zowel subject als object kunnen zijn, niet slechts taalkundig). Een ik die weet van iets dat verder ligt dan het denken reikt. Die weet waar het is en dat het is. Dat het waar is.

Ik denk dat de ik die de droom produceert en de ik die het gedicht voortbrengt het geheim zijn waarop Kunert doelt. Het is niet de ik van de dichter als hij zegt ‘ik schrijf’ of ‘ik droom’. Geen psychologisch definieerbaar, geen empirisch ik, maar, om met Tauler te spreken, ‘ein mittel zwúschent zît und ewikeit’.

Of is, wie die ik ervaart, een pantomimespeler die, zoals Marcel Marceau, muren aftast die hij tegelijkertijd imaginair met eigen handen opbouwt? Van die twijfel verlost droom noch gedicht.

ruth

voor Miep Kamphuis

Zij at haar eigen dromen op omdat
de moeder - niet haar eigen - van haar wilde
dat zij ging en zijn voetendek optilde
om te verdwijnen in een groter gat

van zelfvervreemding. Dat. Koren en kaf
weer ongescheiden; als de dorsvloer trilde
onder zijn vlegelslagen 's nachts verspilde
zij heel haar kracht aan een gevoel voor straf.

Haar dromen at zij, kauwde met geen woord
de moederkoek van koren uit haar schort,
en raakte zo voorgoed haar goden kwijt.

Eenmaal de schoen uit voor de open poort
nam 't lot zijn loop: haar schoot bleek niet verdord.
Maar wat zij baarde heette dienstbaarheid.