De Revisor. Jaargang 11

[p. 20]

Thomas Rosenboom
Een agenda achteraf

De schrijver zat met slappe handen te schemeren in de hoek. Hij had pas een boek geschreven, en om het zich nu gemakkelijk te maken legde hij er een klein stapeltje van onder zijn voeten. Voorzichtig nam hij zijn klemmende bril van zijn hoofd. Hij wreef over de pijnlijke moetjes op zijn neus en begon een nieuw boek te bedenken.

Allerlei taferelen en verwikkelingen kwamen hem in de zin, maar geen daarvan kon hij gebruiken voor zijn nieuwe boek: hij had ze allemaal al beschreven in het boek dat onder zijn voeten lag. Als er al niet zoveel exemplaren van gedrukt waren, zou hij dat boek het liefst nog eens overschrijven, heel netjes en zonder fouten. Zacht begon hij het op te zeggen, eerst weifelend nog, maar dan steeds vaster en meer bedaard, en hij hield dat ook vol toen hij al sliep.

Het was al helemaal donker toen hij wakker werd van een vreemde aanraking. Hij had maar kort geslapen, tot hoofdstuk twee. Zijn bril hing aan een slappe hand te bengelen. Hij stak de veren achter zijn oren en keek om zich heen om te zien wat hem had gewekt. Het was de hoek. Waar hij zat was het steeds benauwder geworden, en als hij niet dadelijk weg ging zou hij zeker klem raken tussen de muren. Zijn schouders werden naar elkaar toe gedrukt en nu voelde hij ook al iets op zijn hoofd. Hij wilde omhoog kijken maar daar was geen ruimte meer voor. In een enkele beweging liet hij zijn hoofd voorover vallen, draaide het zo ver hij kon opzij en zag toen in zijn ooghoeken het plafond omlaag komen, heel kalm en stil, zonder dat er iets stuk ging. Hij wrong zich los uit de beklemming van het nog steeds krimpende hoekje en haastte zich naar buiten. Het sloeg vijf uur. Zonder een ogenblik te aarzelen zette hij zich op weg naar het huis van zijn bejaarde vriendin. Voor een visite was het nog niet te laat. Morgen zou hij wel weer een boek gaan bedenken dat hij nog niet geschreven had. Het was nog niet te laat, misschien was het nog wel veel te vroeg.

De gedroste schrijver werd hartelijk ontvangen. Vrolijk en bedrijvig schuifelde de oude mevrouw met haar looprekje naar de buffetkast, en met het mandje vol glazen en een fles leek zij precies op een bloemenmeisje dat zonder spreken haar blijdschap uitdeelt. Zij had hem al dadelijk verwelkomd met te zeggen dat hij wel heel gelegen kwam omdat zij iets met hem had te overleggen, maar nu scheen zij de opwinding van het bezoek eerst even te willen laten betijen.

Ongedwongen wisselden zij van allerlei uit, heel gezellig, maar toen liet de oude vrouw haar beurt om weer iets te zeggen voorbij gaan en bleef zij hem geheimzinnig glimlachend opnemen.

‘Zeg nu eens, jonge vriend’, begon zij na een stilte die een overgang was, en het kwam de schrijver voor alsof zij iets wilde weten dat hem in verlegenheid zou brengen, ‘zeg eens, jij hebt nu wel een boek geschreven, een mooi leesboek was dat, maar hoe moet dat nu verder? Heb je al een onderwerp gevonden waarover je kunt schrijven in een nieuw boek?’

Even duizelde het de schrijver, maar hij sloot zijn ogen en verbeet zich. Waardig verklaarde hij dat hij nog geen onderwerp had gevonden waarover hij een boek zou willen schrijven, maar dat het daarvoor misschien ook nog wel wat te vroeg was. Het stelde hem teleur dat zijn vriendin dit niet dadelijk beaamde of tenminste probeerde te begrijpen. De oude mevrouw bleef hem maar glimlachend aanzien, het hoofd steeds bevestigend knikkend, niet om wat hij had gezegd maar om haar eigen stille gedachte.

‘Ja, als ik tenminste maar een onderwerp had’, bekende de schrijver zich weer in vertwijfeling. ‘Ik moet weer gaan schrijven, beslist. Ik heb natuurlijk al wel geschreven, en ben ook nog steeds schrijver, maar hoe lang zal dat nog duren? Met enkel een onderwerp zou ik al geholpen zijn, daar zou ik over kunnen schrijven. Mijn vorige boek ging ook over een onderwerp.’

Nog zat hij zo te peinzen, met zijn vuisten gebald op zijn knieën alsof hij werd verongelijkt en men hem het onderwerp onthield dat hij nodig had, toen zijn oude vriendin hem vroeg of zij hem misschien een onderwerp in overweging mocht geven. Op gedempte toon begon zij hem uiteen te zetten wat er gebeurd was in de familie. Er was een dagboek bewaard gebleven.

Ademloos, met opgewonden hoofd komt de schrijver thuis. De hoek die hem had beklemd is niet meer klein, de hoek is juist heel ruim geworden in alle richtingen, het behang is gescheurd en er waait een frisse wind. Zou dit werkelijk een

[p. 21]

onderwerp zijn om te bewerken? Maar niet alleen een onderwerp was hem gegeven, hij kon ook gaan beschikken over een hoeveelheid stof, historisch materiaal dat na meer dan twee eeuwen te zijn achtergehouden nu eindelijk in het licht gerukt kon worden.

‘Er zijn documenten’, fluistert hij in begeerte, ‘er zijn ook documenten.’

Over een week kan hij de achternicht van zijn oude vriendin telefoneren, een gepensioneerde arts te Vinkeveen. Deze dame zal hem nader inlichten, bij haar ook berust het dagboek. Hij heeft nog een week, niet om te twijfelen of zich te verkniezen, maar om zich op te maken voor een groot nieuw werk.

‘Dus ik noemde mijn naam, legde uit waarom ik belde en vroeg of het juist was dat mijn oude vriendin haar had ingelicht over mijn interesse voor het dagboek. Wel jazeker, dat was zo. Kordaat en welsprekend, als een arts die men eenvoudig niet in de rede kan vallen, vatte zij samen wat zij wist, en zij voegde er dadelijk aan toe dat het dagboek nu inderdaad bij haar berustte. Ongeveer een maand geleden was het vrijgekomen uit het angstvallige beheer van haar neef uit Friesland, die het haar had overgedragen omdat hij, zwak van gezondheid, niet wist of hij het nog lang uit de handen van het gemeentearchief van Stiens of het Letterkundig Museum zou kunnen houden.

Om maar dadelijk over de brug te komen vertelde deze dame dat de dagboekschrijver een achttiende-eeuwse voorvader van haar was langs de mannelijke lijn, een naamgenoot dus, Willem Augustijn, zoon van een Fries regent te Stiens en baljuw. van de Zeeuwsvlaamse landstreek Hulst en Hulsterambacht. Zijn vader had deze positie voor hem gekocht en ambtshalve had Willem Augustijn niets anders te doen dan eenmaal per jaar van Stiens naar Hulst te reizen om daar wat recht te bestellen en te zien hoe de wallen er bij lagen.

Op mijn vraag naar wat voor zaken de belangstelling van Willem Augustijn vooral uitging antwoordde de achternicht van mijn vriendin aarzelend. Een werkelijke belangstelling was uit het dagboek niet op te maken, meende zij, want Willem Augustijn bepaalde zich in zijn dagboek tot enerzijds zaken van bestuur zoals collegebesluiten, bijvoorbeeld een uitvoerverbod op rundvlees in verband met een ziekte onder het rundvee, en anderzijds notuleerde hij onbewogen de feiten van zijn leven. Nergens permitteerde hij zich het geringste commentaar, dat moest ik niet denken. Het dagboek beslaat de jaren 1745-1758, en over Willem Augustijns leven vermeldt het niet veel meer dan een schaatstocht naar Bolsward, de geboorte van een veulen, en steevast ook waar de avond is gepasseerd. Dan houdt hij nog heel precies de wisselingen van zijn lichaamsgewicht bij. Dat was belangrijk want hij had een lintworm. Elke maand gaat hij naar de ankersmit om zich te laten wegen.

Al met al was het geen opwindende lectuur, waarschuwde zij mij, maar wanneer ik mij nog niet al te ontmoedigd voelde moest ik maar eens naar Vinkeveen komen om het dagboek zelf te bekijken en mee te nemen. ‘Maar uw Friese neef, zou hij het ook wel goed vinden als ik het dagboek meeneem om te gebruiken voor een roman?’ wierp ik beleefd tegen. Maar de Friese neef was al gehoord en had al inlichtingen over mij ingewonnen bij mijn vriendin. Hierdoor aanvankelijk alleen maar gerustgesteld was hij nu ronduit geestdriftig geworden voor de onderneming. ‘Je zult hem ook beslist moeten consulteren’, voegde de achternicht mij nog toe, ‘hij staat daarop want hij wil nog meer documenten laten zien. Hij is een zonderling die zich elke avond in de familiegeschiedenis begeeft, maar hij zal je goed ontvangen.’ Ik zei die conditie heel graag te accepteren en wij spraken af dat ik de volgende ochtend naar Vinkeveen zou komen. Zij ried mij nog de tocht per fiets te maken, want het was mooi helder winterweer en ik zou goeddeels de rivier kunnen volgen en vervolgens door de beemden kunnen steken.’

‘De achternicht van mijn vriendin was een tengere, sportieve verschijning, een hoogbejaarde vrouw maar het scheen mij toe dat zij al lang niet meer ouder was geworden. Haar spraak was nog levendiger dan daags tevoren door de telefoon, en in haar ondeugende ogen schemerde zeker geen ziekte of verveling. Het scheen haar te bevallen dat ik met de fiets was gekomen, en opgewekt noemde zij de vogels die ik in de weiden had zien zitten. Waren de kieviten nog in het land?

Na de koffie bracht zij het gesprek dan op de schrijver van het dagboek. Opnieuw gaf zij haar indruk dat de lectuur de fantasie niet dadelijk kon prikkelen. Het was een schraal en onbewogen dagboek, samengesteld uit een ambtelijke kroniek en het protocol van een leven. Het enige dat haar werkelijk had geboeid waren de recepten en medicaties die Willem Augustijn zorgvuldig had opgenomen en waarvan er sommige waren voorgeschreven door vooraanstaande artsen zoals de Leidse medicus Van Swieten die geen professor kon worden omdat hij zijn katholieke geloof niet wilde afvallen maar die later nog was aangesteld aan het Oostenrijkse hof. Maar misschien moest ik het mij ook niet te moeilijk maken: nog niet zo lang geleden had zij een roman gelezen die ook niets anders bevatte dan een verslag van dagelijksheid, net als het dagboek, maar dat boek was een nouveau roman. Had ik daar al aan gedacht? Het dunkte haar dat de lege gelijkmoedigheid en suggestie van orde en tevredenheid van het dagboek misschien nog wel een zekere dramatiek zou kunnen verkrijgen, mits zorgvuldig overgebracht in de roman. Een achteloos verslag van een achteloos leven, met als enige norm de vormeloosheid: vanuit zo'n opzet hoefde er nog maar heel weinig gedaan te worden aan het dagboek van Willem Augustijn.

Ik bedankte haar voor de gedachten die zij aan mijn pro-

[p. 22]

bleem had gewijd en verzekerde haar vanuit de hoogte van mijn vorige boek dat ik ongetwijfeld een oplossing zou vinden. ‘Maar U heeft zeker gelijk als U zegt dat wij voor een vormprobleem staan en dat wij dit probleem zouden kunnen oplossen door het eenvoudig niet te erkennen’, vatte ik haar uiteenzetting nog eens samen.

Als een hinde liep zij nu naar de kast. ‘Le moment suprême’, schertste zij ernstig toen zij een schoenendoos van een plank nam. Zij kwam ermee naast mij zitten en opende het deksel.

Ik rook de geur van de achttiende eeuw en zag, in twee rissen van zes, twaalf kleine groene boekjes zich verschuilen achter hun bolle ruggen. Zij nam er een van op schoot. Er was een elastiek omheen gedaan om het goed dicht te houden, zoals je ook wel ziet om nieuwe boeken, in de boekwinkel. De titelpagina vermeldde:

Practisyns dagwyser,
begrypende de XII Maanden des Jaars
1745
benevens de Maanden January en February
1746
Zeer dienstig
voor alle Kooplieden, Renteniers, Makelaars, Boekhouders, Cassiers,
en andere.
Alsmede een Specificatie van 't verschil der Gewigten, van 133 Koopsteeden en Landschappen.
t' Amsterdam
By d' Erven J. Ratelband en Comp.
en Gerrit Bos. 1745
Met Privilegie van de Ed: Groot Mog: de Heeren Staten van
Holland en West-Vriesland.

‘Zij gaf mij het boekje in handen en voorzichtig sloeg ik de titelpagina om. De bladzijden waren voorbedrukt: elke dag van de week kreeg eenderde pagina, maar na elke woensdag volgden er vier lege bladzijden, kennelijk bestemd voor uitgebreidere notities. Het boekje bestond dus uit lege bladzijden en verder gedateerde paginadelen. Deze paginadelen waren voor het grootste deel gebruikt voor korte aantekeningen, maar de lege bladzijden waren vaak leeg gelaten. Je zou misschien kunnen zeggen dat het boekje als zodanig een mengvorm was van een dagboek en een agenda, maar dan geen agenda waarin je opschreef wat gedaan moest worden maar juist wat je al gedaan had... een agenda achteraf. Het dagboekkarakter berustte dan op de lege pagina's die waren toegevoegd voor gedachten en beschouwingen.

Het boekje was gebonden in een vetpapieren kaft zonder opschrift, vermoedelijk in opdracht en naar de smaak van Willem Augustijn zelf. De inkt, oorspronkelijk zwart, was bruin en bleek, en de toegang tot het handschrift werd bemoeilijkt door een net van zwierige krullen aan de letters.

“Kijk, op drie januari schrijft Willem Augustijn: de 3e dito het huis gehouden, en wederom varenpillen ingenomen”, wees de achternicht van mijn vriendin mij aan, “en op de twaalfde van die maand bereiken hem verschillende nieuwjaarsmissiven uit Hulst.”

Heel rustig begon zij nu de twaalf deeltjes in pakpapier te wikkelen. Ik moest ze maar eens doorlezen en bezien of er een roman uit te bewerkstelligen zou zijn. O ja, hier en daar waren er wat bladzijden uitgeknipt, en er ontbrak ook een deel. De neef uit Friesland hield het er op dat Willem Augustijn in het ontbrekende deel zijn laatste reis naar Hulst had beschreven.’

‘Nee, ik voelde mij niet erg opgewonden toen ik terug fietste naar de stad. Waarom ontbrak er een deel, en wie had die bladzijden uit het dagboek geknipt? Willem Augustijn zelf, zijn vrouw? Of had de neef uit Friesland misschien wat bezwarende passages verwijderd?

In een toestand van schemering reed ik over de dijk: hoe moest ik de zaak aanpakken? Stof had ik nu genoeg, een hele tas vol, maar hoe die te draperen rond mijn onderwerp? In feite had ik nog helemaal geen onderwerp; Willem Augustijn zou mijn onderwerp moeten worden, maar hij was het nog niet.

Voor alles zou het er op aankomen, met hem in contact te komen. Als hij zich tenminste maar niet zo verborgen had gehouden in zijn dagelijksheid! Het dagboek miste elk reflectief moment, Willem Augustijn had het zeker niet geschreven om zichzelf te bepalen. Dat liet hij aan mij over.

Plotseling vermoedde ik een procedure gevonden te hebben. Dat ontbrekende deeltje bevatte misschien wel de sleutel die ik nodig had om Willem Augustijn uit zijn dagelijksheid te laten opstaan en te laten wandelen. Als ik hem dat deeltje nu eens alsnog zou laten schrijven, in mijn boek? Dat deeltje moest dan berusten op de bewaarde delen, het materiaal immers, en zou tegelijkertijd een uitzicht moeten bieden op de persoon, die dan zo vanzelf een onderwerp wordt. Bovendien zou het de laatste reis naar Hulst moeten beschrijven. Eens even zien: Willem Augustijn maakt zich op voor een reis naar Hulst in zijn hoedanigheid van baljuw. Ook ditmaal wil hij weer een dagboek bijhouden, en om dit nieuwe dagboek goed te laten aansluiten bij de verslagen van vorige reizen heeft hij zijn complete dagboek in zijn reisbagage. De koets wordt ingespannen, de paarden staan te dampen op het erf, enz. enz., en eenmaal op reis haalt Willem Augustijn zijn dagboek tevoorschijn om te zien met wat voor aantekeningen hij gewoon was te beginnen. Maar dan gebeurt er iets met hem dat nog niet eerder was voorgekomen: hij voelt de behoefte om uit dat dagboek een persoon samen te stellen, zichzelf. Hij pakt nu ook het nieuwe, lege dagboek en heel langzaam, op basis van de dagboekgegevens en ook nieuwe reiservaringen, komt hij tot een begrip en beoorde-

[p. 23]

ling van zichzelf. In het nieuwe dagboek worden de overige georganiseerd en begrepen, zij komen in een nieuw licht te staan en zijn niet meer dezelfde, hun stilzwijgen wordt steeds gepassioneerder. Maar ook Willem Augustijn is na het nieuwe dagboek geschreven te hebben niet meer dezelfde. Gaandeweg transformeert hij zichzelf, en tegen de tijd dat hij voor het vestingstadje verschijnt en de kanonnen hem al begroeten, na een reis van drie weken, is dit proces voltooid. Als men de koets opent is deze leeg, want de baljuw van Hulst en Hulsterambacht zit er niet meer in.

Tot het uiterste opgewonden door het boek dat baanbrak begon ik steeds sneller te fietsen, ik dacht er niet meer aan te spreken met de dieren in het veld. Ook de vorm beviel mij goed: mooi afgesloten en modern, een dienstreis. En weet je wat ik zo aardig vond? Mijn boek zou als het ware gegenereerd worden door de twaalf almanakjes die aan mijn schouder hingen, het zou door de achttiende-eeuwse werkelijkheid worden voortgebracht en er ook weer op betrokken zijn. Het zou zijn, alsof mijn boek altijd al had bestaan. Enfin, het vervolg zullen we natuurlijk moeten blijven afwachten.’

‘En de Friese neef?’, vroeg ik.

‘Och ja’, zei de schrijver, plotseling zeer vermoeid, zijn ogen instellend op mijn nabijheid, ‘natuurlijk, de Friese neef. Ik ben intussen al enkele malen bij hem geweest. Het is een zonderlinge man, verwilderd van eenzaamheid, maar dat hoort niet bij mijn boek. Ja, eigenlijk hoort de Friese neef ook bij de voorbereiding, net als alles wat ik je net verteld heb. In feite is dat ook weer een verhaal. Je zou het op kunnen schrijven. Zie je, een verhaal komt nooit alleen.’