De Revisor. Jaargang 9

[p. 28]

J.M.R. Lenz
Fragmenten

Uit: De huisleraar

lauffer Ik zal het wel niet lang meer maken.

wenzeslaus Zal ik buurman Schop̈sen laten halen?

lauffer Nee.

wenzeslaus Heb je iets op je geweten? Vertel het me, stort je hart maar eens uit, maak er geen moordkuil van - Je kijkt zo schuw om je heen dat ik het er koud van krijg - frigidus per ossa - Vertel me, wat is er? - Alsof hij iemand vermoord had - Waarom vertrekt hij zijn gezicht zo? - God behoede, ik moet toch maar even naar Schöpsen.

lauffer Blijf - Ik weet niet of het goed is wat ik gedaan heb - Ik heb mezelf gecastreerd...

wenzeslaus Wat - Gecastreerd - Gefeliciteerd mijn jongen, voortreffelijke jongeman, een tweede Origines. Laat me je omhelzen, dierbaar, uitverkoren werktuig! Ik kan het je niet verhelen - het scheelt maar weinig, heel weinig, of ik kan het niet laten je heldhaftig voorbeeld te volgen. Goed gedaan, beste vriend! Dat is de manier waarop je voor de kerk een licht, een ster van de eerste grootte, een kerkvader zelfs, kunt worden. Ik wens je geluk, ik roep je een jubilate en evoë toe, mijn geestelijke zoon - Was ik de jaren niet gepasseerd waarin de duivel onze eerste en beste krachten zijn arglistige net spant, ik zou me geen ogenblik bedenken -

lauffer Desondanks, schoolmeester, heb ik er spijt van.

wenzeslaus Wat, er spijt van? Niet doen, beste broer! Maak zo'n edele daad toch niet zwart met dwaas berouw en bezoedel hem toch niet met zondige tranen! Ik zie er al een paar in zijn ogen komen! Slik ze weer in en zing met vreugde: ik ben uit het niets verlost, vleugels nu, vleugels, vleugels hier. Je doet toch niet als Lots vrouw die omkeek naar Sodom toen ze het vredig stille Zoar al bereikt had? Nee, collega: laat ik je alleen wel zeggen dat je niet de enige bent die op die gedachte gekomen is. Bij de blinde Joden was er al een sekte waartoe ik mij graag openlijk bekend had, als ik niet bang geweest was mijn buren en mijn arme lammeren op school daarmee te ergeren; ze maakten zich trouwens daarbij ook schuldig aan een paar onzinnige en dwaze dingen waar ik liever niet aan mee zou doen. Bijvoorbeeld dat ze 's zondags niet één enkele keer hun behoeften deden, wat toch tegen alle regels voor een verstandige manier van leven is en op dat punt ben ik het dan ook helemaal eens met onze doctor Luther zaliger: wat omhoog gaat is voor mijn lieve God, maar wat omlaag gaat, Duivel, is voor jou - Ja, waar was ik?

lauffer Ik ben bang dat mijn beweegredenen heel andere waren... berouw, vertwijfeling.

wenzeslaus O ja, ik weet het alweer - De Essenen, zei ik, trouwden ook niet; het was één van hun grondregels en ze werden er vreselijk oud bij, wat bij Josephus na te lezen is. Hoe ze dat deden, hun vlees zo te temmen; of ze het deden als ik, door een nuchter en matig leven en door braaf tabak te roken, of dat ze jouw weg kozen - zeker is, in amore, in amore omnia insunt vitia, en een jongeling, die deze klip omzeilt, heil, heil hem, ik zal hem lauweren toewerpen: lauro tempora cingam et sublimi fronte sidera pulsabit.

lauffer Ik ben bang dat ik aan de wond moet sterven.

wenzeslaus Welnee, dat verhoede God. Ik ga onmiddellijk naar buurman Schöpsen. Hij zal zo'n geval wel nooit zijn tegengekomen, maar hij heeft ook je arm genezen, wat toch een wond was die niet bepaald bevorderlijk was voor je gezondheid, en zo zal God hem in zijn genade ook een behandeling geven, die je van het eeuwig zieleheil zal verzekeren (af)

lauffer Zijn lofzang doet me meer pijn dan mijn mes. O onschuld, wat ben je een parel! Sinds ik jou verloor, zette ik stap na stap in de hartstocht en eindigde in vertwijfeling. Als deze laatste stap me maar niet in de dood brengt, misschien dat ik nu weer kan beginnen te leven en als Wenzeslaus wedergeboren kan worden.

(Lise op, gezangboek in de hand, zonder dat Lauffer haar ziet. Ze kijkt hem lang, zwijgend aan. Hij springt op, wil knielen: ontdekt haar en kijkt haar enige tijd verward aan)

lauffer (komt dichterbij) Je hebt de hemel een ziel ontstolen (pakt haar hand) Wat brengt je hier Lise?

lise Ik kom, mijnheer Mandel - Ik kom omdat u zei dat er morgen geen katechismus was - omdat u - daarom kom ik - zei - ik kwam om te vragen of er morgen katechismus is.

lauffer Ach! - Zie deze wangen, jullie engelen! hoe ze gloeien van een onschuldig vuur, en verdoem me dan, als jullie kunnen - Lise, waarom beeft je hand? Waarom zijn je

[p. 29]

lippen zo bleek en je wangen zo rood? Wat wil je?

lise Is er morgen katechismus?

lauffer Kom eens naast me zitten - leg je gezangbundel eens weg - wie steekt je haar op als je naar de kerk gaat? (zet haar op een stoel naast de zijne)

lise (wil opstaan) Het spijt me, de kap zal wel weer niet goed vastzitten; het woei ook zo ontzettend toen ik bij de kerk kwam.

lauffer (neemt haar beide handen in de zijne) O jij bent - Hoe oud ben je Lise? - Heb jij nooit - Wat wilde ik je ook alweer vragen - Heb jij nooit een vrijer gehad?

lise (opgewekt) O ja, één, vorige week; en Greta van de waard was zo jaloers op me en zei de hele tijd: ik begrijp niet waarom hij zo'n moeite doet voor dat stomme kind, en dan heb ik ook nog een officier gehad, een paar maanden geleden.

lauffer Een officier?

lise Ja, heus, en een hele deftige. Wat ik zeg, hij had wel drie gouden strepen op zijn mouw; maar ik was nog te jong en mijn vader wilde hem me niet geven vanwege het reizen en trekken van de soldaten.

lauffer Zou je - O, ik weet niet wat ik zeg - Zou je met - arme ik.

lise O ja, ik zou niets liever willen.

lauffer Betoverend schepsel! (wil haar de hand kussen) Je weet toch nog niet wat ik vragen wilde.

lise (haalt haar hand weg) O niet doen, mijn hand is zo vies - O foei toch! Wat doet u? Ja ziet u, ik zou ontzettend graag een geestelijke mijnheer: van mijn vroegste jeugd af aan heb ik gestudeerde mijnheren graag gemogen: die zijn altijd zo netjes, zo welgemanierd, niet zo pats boem als de soldaten, hoewel ik die op een bepaalde manier ook graag mag, dat kan ik niet ontkennen, vanwege hun bonte jassen; ik weet zeker dat als de geestelijke mijnheren net zulke bonte jassen aan hadden als de soldaten, dat zou het einde zijn.

lauffer Laat me je stoute mond met mijn lippen sluiten! (kust haar) O Lise! als je eens wist hoe ongelukkig ik ben.

lise O foei mijnheer, wat doet u?

lauffer Nog één keer en dan nooit meer! (kust haar en Wenzeslaus komt binnen)

wenzeslaus Wat is dat? Pro deum atque hominum fidem! Wat, valse, valse, valse profeet! Roofgierige wolf in schapevacht! Is dat de zorgvuldigheid die je je kudde verschuldigd bent? De onschuld zelve te verleiden, die je tegen de verleiding beschutten moet? Er moéten verleidingen komen, maar wee de mens door wie de verleiding komt.

lauffer Mijnheer Wenzeslaus.

wenzeslaus Niets meer! Geen woord meer! U heeft u in uw ware gedaante getoond. Mijn huis uit, verleider!

lise (knielt voor Wenzeslaus) Lieve mijnheer de schoolmeester, hij heeft niets slechts gedaan.

wenzeslaus Hij heeft je meer kwaad gedaan dan je ergste vijand je kan aandoen. Hij heeft je onschuldig hart verleid.

lauffer Ik beken mijn schuld - Maar wie kan zoveel aantrekkelijks weerstaan? Als men me dit hart uit het lijf rukte en me ledemaat voor ledemaat verminkte maar ik nog in één enkele ader bloed had, dan zou die verraderlijke ader voor Lise kloppen.

lise Hij heeft me niets gedaan.

wenzeslaus Niets gedaan - Hemelse vader!

lauffer Ik heb haar gezegd dat ze het lieflijkste schepsel was, dat ooit de schepping gelukkig heeft gemaakt, dat heb ik op haar lippen gedrukt; ik heb met mijn kussen deze onschuldige mond verzegeld, die me anders door zijn toverspreuken nog tot veel grotere misdaden had verleid.

wenzeslaus Is dat geen misdaad? Wat noemen jullie jonge heren vandaag de dag misdaden? O tempera, o mores! Hebt u Valerius Maximus gelezen? Hebt u het hoofdstuk De Pudicitia gelezen? Daarin noemt hij een zekere Maenius, die een vrijgelatene doodgeslagen had, omdat hij zijn dochter één keer kuste, en de raison: ut etiam oscula ad maritum sincera perferret. Ruikt u dat? Proeft u dat? Etiam oscula, non solum virginitatem, etiam oscula. En toch was die Maenius maar een heiden: wat moet een christen doen, die weet, dat de huwelijkse staat door God gesticht is en dat de gelukzaligheid van die staat aan de wortel vergiftigen, een toekomstige bruidegom in zijn bruid zijn vreugde en zijn troost bederven, hetzelfde is als te profaneren - Weg, uit mijn ogen, schoft! Met u wil ik niets van doen hebben! Ga naar een sultan en laat hem u opzichter over een harem maken, maar u zult nooit de herder worden van mijn schapen! Jij huurling! Jij roofgierige wolf in schapevacht!

lauffer Ik wil Lise trouwen.

wenzeslaus Trouwen - ook dat nog - alsof ze tevreden was met een eunuch.

lise O ja, ik ben er helemaal mee tevreden mijnheer de schoolmeester.

lauffer Ik ongelukkige.

lise Geloof u me, lieve mijnheer de schoolmeester, ik laat hem niet meer gaan. Neemt u mijn leven; ik laat hem niet meer gaan. Ik houd van hem en mijn hart zegt me dat ik van niemand op de wereld zoveel kan houden als van hem.

wenzeslaus Zo - maar - Lise dit begrijp je niet - Lise, we kunnen het je niet zomaar vertellen, maar je kan niet met hem trouwen; het is onmogelijk.

lise Maar hoe kan het nu onmogelijk zijn mijnheer de schoolmeester? Hoe kan het onmogelijk zijn als ik wil en als hij wil en mijn vader het ook wil. Want mijn vader heeft altijd gezegd dat als ik ooit een geestelijke mijnheer kon krijgen -

wenzeslaus Dank je de koekoek, maar hij kan niets - God vergeve me mijn zonde, Lise je moet het van me aannemen.

lauffer Misschien verlangt ze dat niet - Lise ik kan niet bij je slapen.

lise Dan kan hij toch bij me waken, als we overdags maar bij elkaar zijn en naar elkaar lachen en elkaar af en toe de handen kussen - Want, bij God, ik houd van hem! God weet, dat ik van hem houd.

[p. 30]

lauffer Ziet u wel mijnheer Wenzeslaus! Ze wil alleen liefde van me. En is het dan noodzakelijk voor het huwelijksgeluk dat men dierlijke driften bevredigt?

wenzeslaus Maar wat - Connubium sine prole, est quasi dies sine sole - Weest vruchtbaar en vermeerdert u, staat er in Gods woord. Waar een huwelijk is moeten ook kinderen zijn.

lise Nee, mijnheer de schoolmeester, alstublieft niet, ik wil mijn hele leven geen kinderen hebben. Ach wat, kinderen! U weet niet wat u zegt! Daar schoot ik wat mee op, als ik er ook nog kinderen bij kreeg. Mijn vader heeft genoeg eenden en kippen die ik elke dag moet voeren; als ik dan ook nog kinderen erbij moest voeren.

lauffer Goddelijke Lise (kust haar)

wenzeslaus (trekt ze uit elkaar) Wat? Wat? Voor mijn ogen? - Kruip dan maar bij elkaar, voor mijn part; want het is beter te trouwen dan van begeerte te branden. Maar tussen ons, mijnheer Mandel, is het uit: alle grote verwachtingen die ik van u had, alle grote verwachtingen die uw heldenmoed bij me wekte - Goede Hemel! wat is de kloof toch nog diep, die er tussen een kerkvader en een kapoen bestaat. Ik dacht dat bij een tweede Origines - O homuncio! O homuncio! Het moet een heel andere man zijn die welbewust en overtuigd die weg insloeg om een pijler van onze zinkende kerk te worden. Een heel andere man! Wie weet wat er nog ooit gebeurt! (af)

lauffer Kom mee naar je vader, Lise! Zijn toestemming nog en ik ben de gelukkigste man op aarde!

Uit: Het onschuldige paar - Een ijsje

Er is 's zomers niets verfrissenders dan een ijsje. De natuur handelt altijd door tegenstellingen, de verbazingwekkendste voortbrengselen van de chemie ontstaan op die manier, teveel gelijkheid maakt haar inactief en lui, wat op hetzelfde neerkomt als de dood. Vandaar dat de hitte van de zon om ijs vraagt, en op zijn beurt verlangt het ijs de hitte van de zon, het één kan zich volgens de wetten der fysica niet in stand houden zonder het ander. Ik hoop dus dat dit ijsje bij het publiek in de smaak zal vallen, nu ik het hun aanbied vanwege de buitensporige hitte waar wij deze dagen last van hebben; ik hoop, al ben ik vreemdeling, de geest van de liederrijkste natie ter wereld op te frissen, terwijl alle anderen alleen proberen haar lichaam op te frissen.

Personen:

Julie
Lucile
Beaufort (echtgenoot van Lucile)
De handeling speelt te Roscéri, buitenhuis van Beaufort, op
enkele mijlen van Parijs.

lucile Dwaas kind, ik houd je niet voor de gek, integendeel, maar je minnaar is, volgens mij tenminste, een Zweed.

julie Heus? Heeft hij je dat verteld? Ik was het alweer vergeten. Wat kan mij Zweden schelen? Maar je moet toegeven dat hij aantrekkelijk is.

lucile Voor een Zweed, voor iemand die afkomstig is van de gletschers van Lapland.

julie Wat zijn gletschers?

lucile Bergen van ijs, zeeën helemaal van ijs.

julie Wat zullen ze daar dan veel ijsjes eten.

lucile Vast niet. Integendeel. Ze drinken er vreselijk veel sterke drank om zich te verwarmen. Maar onder ons gezegd en gezwegen, wist jij dat jouw minnaar een hele nacht in mijn armen heeft doorgebracht? Maar ik smeek het je niemand te vertellen.

julie (een beetje verdrietig) Wat? In jouw armen?

lucile Maar zonder me ook maar aan te raken. Volgens mij is zijn hart ook van ijs. Hij is trouwens de meest fantastische man die ik ken. Hij heeft nooit de tijd gehad je al zijn belevenissen te vertellen die echt ongelooflijk zijn, omdat jij met je onzin hem duidelijk nooit de kans gaf. Maar hij heeft een hele nacht in mijn armen doorgebracht om me ze te vertellen.

julie In jouw armen? Nog een keer.

lucile Niet huilen kindje! - Niet in bed, al had dat weinig uitgemaakt denk ik. Hij is echt een wonderlijke man. Hij heeft Zweden verlaten, waar hij immense rijkdommen bezit, naar ik uit goede bron gehoord heb, louter uit liefde voor de wetenschap, en om de wereld beter te leren kennen, daarbij alleen vertrouwend op zichzelf en zijn talenten. Zo heeft hij deze enorme tocht alleen gemaakt met een paar schilderijen die hij onderweg maakte en die zo'n frappante gelijkenis vertoonden dat hij op die manier steeds in de beste huizen kwam, overal waar hij was. Zo leerde hij de gewoonten, de taal en de denkwijze van ieder land dat hij bereisde, zoals hij nu de onze geleerd heeft, zonder dat je kunt horen waar hij vandaan komt, het zelfs niet raden kon als hij het niet zelf vertelde. Maar afgezien daarvan is de man de meest kuise man waar ik ooit van gehoord heb, maar daarbij de gepassioneerdste en de vrouwen het vurigst toegenegen man die ik ken in Frankrijk.

julie Hoe kan dat?

lucile Wat zeg je dat verdrietig. Wees maar niet bang, mijn kleine meid; je hebt niets om je over te beklagen. Integendeel, hij spaart zich om jouwentwille. Maar ik verzeker je dat ik net zoveel plezier gehad heb als wanneer hij wel met me geslapen had. Hij heeft mij op die manier gestreeld en nog veel meer.

julie Je gestreeld?

lucile Een vrouw als mij naakt te zien zonder haar aan te raken! Het voorval is één van de prettigste herinneringen van mijn leven. We waren in het landhuis van één van mijn familieleden in Duitsland, we maakten een pleziertochtje in een boot, we kwamen wat laat weer thuis. 's Avonds drinken ze in Duitsland een glas punch om zich wat te warmen en dat

[p. 31]

heb je wel nodig ook want het is er 's avonds vrij koud, zelfs 's zomers. Het is een zachte maar vrij sterke drank, ik raakte m'n hoofd kwijt, ik was in een niet na te vertellen stemming, de andere vrouwen gingen naar bed, ik bleef drinken met mijn paladijn. Hij vertelde me over zijn reizen en wist zijn verhaal zo interessant te maken dat ik helemaal geen zin meer had om naar bed te gaan, ik vroeg hem verder te vertellen en begon me intussen wat los te rijgen, omdat mijn lijfje me hinderde. Hij bood heel hoffelijk aan me te helpen, wat hij op zo'n niet na te vertellen handige manier deed en waarbij hij allerlei lieve dingen over mijn lichaam zei dat onder zijn handen opgloeide, wat hem echter totaal niet van streek maakte, nee, zonder er zelfs de draad van zijn verhaal bij te verliezen. Om mijn nieuwsgierigheid te bevredigen nestelde ik me daarna in zijn armen maar hij ging gewoon door met zijn verhaal zonder ook maar een spier te vertrekken, zich zelf steeds in de rede vallend met complimenten, strelend wat hij zag en zo te zeggen steeds tegen zich aandrukte. Ik was stomverbaasd en kon niet nalaten hem dat te laten blijken. Hij legde dat toen zo uit: Door de diepgaande studie die ik sinds mijn vroege jeugd gemaakt heb van de natuur, heb ik geleerd dat de vreugde die je aan het klaarkomen beleeft alleen bestaat uit de kracht van de geest het zich te ontzeggen als je opwinding haar hoogtepunt bereikt heeft. Ik begreep niet wat hij bedoelde met hoogtepunt, maar toen legde hij me uit dat ieder genot dat een einde neemt, dat wil zeggen niets meer te wensen overlaat, tot een zaadlozing leidt, en dat was volgens hem de grootste vijand van de man. Hij beweerde volstrekt serieus dat twee mensen wederzijds klaar kunnen komen in iedere betekenis van het woord zonder zich te verenigen, zonder dat het tot een zaadlozing komt dus, en dat het klaarkomen op die manier veel aangenamer was dan op de lichamelijke manier, omdat het het werk was van de fantasie, die het op duizend manieren verfraait. Daarna bewonderde hij mijn benen, en streelde ze, wat hij niet met mijn borsten durfde, hoewel hij ze vluchtig aanraakte met zijn mond, die trok, ik zweer het je, als een magneet, wat mijn vriend helemaal buiten zichzelf bracht, zonder dat het echter tot een zaadlozing kwam, zodat ik me de volgende morgen uitstekend voelde en roze als een roos en hem bijzonder graag mocht om zijn manier van liefde bedrijven die net zo prettig is en de schoonheid niet benadeelt, integendeel haar verdiept en versterkt.

julie (met een diepe zucht) Wat een mooie leugens.

lucile Het is echt zo gebeurd! Hij heeft me net zoveel genot bezorgd als wanneer hij alles bij me gedaan had, en we bleven er ontzettend vrolijk onder. Maar als hij alleen is, is hij somber. Ze zeggen dat dat het gevolg is van serieuze hartstochten in hem die voor anderen alleen doldrieste spelletjes zijn.

julie Was hij in Duitsland ook al zo somber?

lucile Helemaal niet. Jij hebt hem, denk ik, een beetje veranderd, en ik ben erg bang dat zijn manier van liefde bedrijven bij jou mislukken zal. Want hij is sterk én nerveus en ik ben bang dat zijn hartstocht het wint van zijn verstand en fantasie, zijn geest krachten te kort zal komen. Hij houdt veel van koude baden, zelfs 's winters, die harden hem en kalmeren zijn zenuwen zodat, zoals hij me heeft uitgelegd, alles een veel levendiger, als het ware bovennatuurlijke indruk op hem maakt en een onweerstaanbare aantrekkingskracht op zijn verbeelding uitoefent. In ons ziet hij alleen maar godinnen en in de rest van de wereld superieure wezens omdat hij zijn hele leven er nog nooit één bezeten heeft.

julie Wat een bewonderenswaardige man! Hij heeft het me nooit verteld, maar ik heb het onmiddellijk gevoeld of liever gewenst uit de grond van mijn ziel -

lucile Hij hoeft het niet te zeggen; je moet het voelen zodra hij in gezelschap komt en een blik op je werpt. Zo heeft hij ook meer vrouwen gezien dan anderen, en gezien hebben dat wil zeggen dat hij ze kende zoals Italiëreizigers standbeelden (Venussen en Ceressen) kennen, hij bekeek en en beroerde ze met dezelfde extase. Zo heeft hij ze veel - veel - gelukkiger gemaakt dan ze konden wensen zonder ooit misbruik te maken van hun meegaandheid (om hun schoonheid) die zij hem niet hadden kunnen weigeren (als hij erom gevraagd had). Ik kende zelfs vrouwen die hem als een tovenaar beschouwden. Maar ik verzeker je dat het alleen het ijs binnenin hem is, dat hem zoveel kracht geeft weerstand te bieden aan een zaadlozing op het moment van de hevigste wellust. Hij is er namelijk van overtuigd dat als het ijs smolt hij onmiddellijk dood zou gaan. Ah - daar is mijn man terug van de jacht! Kijk eens, hij heeft een achtender geschoten.

julie Wat? Achtender? O ja, vertel eens, waarom heeft een hert eigenlijk een gewei?

lucile Ze zeggen dat ze behalve in de bronsttijd heel voorzichtig leven. Het de is natuurlijke kracht die hun naar het hoofd stijgt, en omdat hij er niet uit kan in de vorm van een gewei uitbreekt.

julie Waarom vergeleek mijn moeder mijn vader dan altijd met een bok hoewel hij heus niet zoveel kracht had, mager als hij was en zonder kuiten.

lucile Dat is als ze de draak met ze willen steken door net te doen alsof ze bang zijn voor hun vrouwen en hun krachten sparen.

Zijn liefdesverklaring met alle mogelijke vuur; heb nu zoveel schoonheden gezien, vergelijkingen gemaakt. Julie tenslotte, nadat hij 's nachts naar haar kamer is gekomen en zij hem, natuurlijk, alles toestond, onder tranen, en snikkend: zijn ijs is gesmolten!

vertaling Karst Woudstra

Oorspr. titels: Der Hofmeister; Le couple heureux - Une glace