De Revisor. Jaargang 9

[p. 83]

R.L.K. Fokkema
De editie van de poëzie van A. Roland Holst

A. Roland Holst. Verzameld werk. I en II Poëzie. Van Oorschot, 1981
A. Roland Holst. Ik herinner mij. Radiogesprekken met S. Carmiggelt. Bezorgd door Dirk Kroon. Bzztôh, 's Gravenhage 1981

Van A. Roland Holst (1888-1976) verschenen de Verzamelde werken (twee delen poëzie en twee delen proza) voor 't eerst in 1948; een herdruk van de beide poëzie-delen was nodig in 1956. Het is dan wel duidelijk dat de dichter, die in 1908 debuteert, met de titel van zijn debuutbundel Verzen (1911) aangeeft nog niet precies te weten wat zijn taak in deze wereld is. In de volgende bundels De belijdenis van de stilte (1913) en Voorbij de wegen (1920) neemt zijn dichterlijke mythe markante gestalte aan. Een toppunt wordt bereikt in de beroemdste maar minst begrepen bundel Een winter aan zee (1937), waarvan in 1975 nog een elfde druk is verschenen.

Profeet en dandy

De opdracht van de dichter heeft erin bestaan in het stenen labyrinth van deze wereld waaruit alle bezieling is gevloden, het heimwee naar de voortijd levend te houden in woorden van herinnering en hoop. Zijn verlangen is elysisch genoemd en richt zich op de eilanden der gelukzaligen, op het land waaruit de mens bij zijn geboorte verstoten is. De mens leeft hier op aarde in ballingschap. Van invloed op deze taakopvatting is, behalve de kennismaking met geromantiseerde Keltische verhalen, geweest de (gefingeerde) ontmoeting met een vreemdeling ‘uit een verleden’. Deze vreemdeling, in de kindertijd al ontmoet, is ‘voortdurend sprekende van een leven dat helder en geheimzinnig is, en gelijk het licht in een kristal dat men in de hand houdt, even vlakbij als ontoegankelijk.’ Na een hevige crisis gaat de dichter over tot het belijden van de inzichten van de vreemdeling. In zijn gedichten vertolkt hij die.

Er is nog een tweede fundament van zijn mythe. Dat is het besef van een volmaakte aarde, wanneer een andere planeet dan die wij lichamelijk bewonen, samenvalt met de onze. Het streven van de geest naar die verheerlijkte tweede planeet geeft de mens op aarde zijn wezenlijke bestemming, zijn zin. Hiermee in verband staat het beroemde ‘eiland der gelukzaligen’, dat eeuwigheid belooft binnen de grenzen van dit leven, wanneer dit leven ontdaan is van de beperkingen die ruimte en tijd opleggen.

Het is begrijpelijk dat deze idealistische visie in vooroorlogse tijden wel heeft aangesproken. Verbazingwekkend mag het heten dat in het huidige zoveel realistischer tijdsgewricht deze poëzie als heilsleer nog aanspreekt. Kennelijk schrijft Roland Holst gedichten waarvan de onwaarschijnlijkheid wordt weggenomen door een overtuigende literaire vormgeving. Tot de overtuigingskracht heeft niet weinig bijgedragen het dandy-achtig openbare optreden van de dichter. Visie en gedrag vond althans Vestdijk wel overeenstemmen.

Symbolist en romanticus

Voor de opbouw van zijn mythe gebruikt Roland Holst nogal wat symbolen. In een studie uit 1951 (vermeerderde herdruk, 1979) wijst Stenfert Kroese op het postsymbolistisch karakter van de poëzie. Hans van den Bergh onderschrijft dit in 1973, maar merkt tegelijk op dat het werk ook vrijwel alle kenmerken van het symbolisme aankleven. Het systematisch karakter van de symboolwereld heeft aan de andere kant volgens Sötemann (1978) het gevaar in zich dat de symbolen hun meerduidigheid verliezen en tot tekens ontaarden. Er zijn verzen waarin verstarringsverschijnselen optreden (Sötemann) en er is een tendens in Holsts taalhantering die men anti-creatief zou kunnen noemen (Mosheuvel, 1980). Dit wijst allerminst op puur symbolisme dat zijn kracht ontleent aan de suggestie en niet graag een boodschap verkondigt tot heil van de mensheid. Roland Holst zit wat dit betreft meer op de lijn van Whitman dan op die van Mallarmé en bijgevolg ook meer in de buurt van de romantiek.

In de gesloten poëzie is later toch nog een symbool binnengedrongen, dat overigens evenmin aan verstarring is ontsnapt: het paard. In de editie-1948 treedt het slechts eenmaal op, in een vergelijking. Later komt als voorteken van de begenadiging het hoge paard in de dageraad aan het raam snuiven en stampen: zijn hoofd handhaaft de voorwereld in het vaag licht, zoals blijkt uit Omtrent de grens (1960) of uit Uitersten (1976). Volgens Roland Holst dragen paarden oorspronkelijke zielskracht en energie: ‘Wie ooit, al was het maar in een vroege verte, van de verrukkingen der zielskracht het wild en helder hinniken hoorde, weet wel, dat die vrije paarden maar weinig ruiters zullen dulden.’ Het behoeft geen verbazing te wekken, dat de dichter die naast de moeheid der wereld ook de moeheid van het eigen lichaam nog krijgt te bestrijden, bij het uitblijven van de verlossing door de paarden des doods wel eens in onzekerheid ging verkeren over de uitkomst van zijn verwachtingen en neigde tot enige twijfel aan zijn idealistisch geloof in de wereld voorbij deze wereld. In Voorlopig (1976) staan aangrijpende gedichten wanneer de menselijke staat onopgesmukt wordt beschreven en niet star-symbolisch wordt omwonden.

De editie-1971

In 1971 verscheen een nieuwe editie Verzamelde gedichten, waarin de tot dan verschenen bundels zijn opgenomen, op initiatief van Bert Bakker sr. De dichter, die weinig gelukkig was met het schrikbewind van uur en feit, zal met verbazing de ‘Verantwoording’ van de uitgave hebben gelezen. Zo heeft Roland Holst soms afzonderlijke gedichten meermalen in tijdschrift of in bundel opgenomen met het oog op samenhang van een reeks of een bundel. In de editie-1971 zijn rigoureus doublures geëlimineerd in afwijking van het streven de bundels in hun geheel ongewijzigd te herdrukken. Die herdruk geschiedt niet naar de bundels maar naar de editie-1956, die op enkele plaatsen afwijkt van de eerste druk (1948). Het principe inzake het vermijden van herhalingen is niet gehandhaafd ten aanzien van een bloemlezing uit eigen werk, Onderhuids (1963). Tenslotte menen de uitgevers de incomplete editie te kunnen verantwoorden met deze mededeling: ‘Op 19 september 1969 overleed Bert Bakker sr. Tengevolge van dit verlies en verschillende andere vertragende (sic) omstandigheden verschijnen de verzamelde gedichten van A. Roland Holst veel later dan in de verwachting lag. Daar opname van de inmiddels nieuw verschenen gedichten niet meer mogelijk was, hebben wij de uitgave voltooid zoals die door Bert Bakker sr. was opgezet.’

[p. 85]

De editie-1981

Vijf jaar na de dood van Roland Holst is thans een nieuwe editie van de poëzie verschenen, ditmaal op initiatief van uitgever Van Oorschot. Hij bracht een redactiecommissie bijeen van deskundigen: W.J. van den Akker is medeverantwoordelijk voor Roland Holst, ten afscheid (1977); L.H. Mosheuvel promoveerde op Een roosvenster. Aantekeningen bij Een winter aan zee (1980), A.L. Sötemann geniet o.m. faam als editeur van J.C. Bloem. (De prospectus van de uitgave vermeldt nog meer namen, maar die staan niet in het colofon, dat vreemd genoeg alleen in het tweede deel te vinden is.) En wie ook maar iets weet van editeren, zal willen aannemen dat ook zij hun problemen hebben gehad.

In tegenstelling tot de editie-1971 is deze uitgave gebaseerd op de eerste drukken van de bundels; wanneer bundels in latere druk zijn gewijzigd, volgen de toevoegingen in een aanhangsel bij de eerste druk en worden weglatingen gememoreerd. Deze tekstkeuze verantwoordt de commissie met het argument dat de onderhavige editie als uitgangspunt kan dienen voor een historisch-kritische benadering. Dit is een dubieus argument: voor een dergelijke benadering dient men terug te gaan naar de bronnen, handschriftelijk materiaal en voorpublikatie. Wanneer dan de eerste druk uitgangspunt is, is de consequentie een retro- en een prospectief ingericht apparaat, wat de overzichtelijkheid niet ten goede komt. Een keuze voor de laatst geautoriseerde druk ligt dan meer voor de hand. Dit te meer waar de editeurs opmerken dat het aantal drukvarianten gering is. Ware het niet mogelijk geweest de laatste druk te nemen en de varianten retrospectief in een aanhangsel of bijlage te geven? Nu moeten we het doen met een vage toezegging van een eventueel te verschijnen klein supplement op de Verzamelde gedichten.

De editeurs hanteren nog een argument voor de keuze van de eerste druk. Er zijn redenen om aan te nemen dat in een aantal gevallen Roland Holst de proeven van herdrukken niet zelf heeft gecorrigeerd, zodat niet vaststaat of eventueel afwijkende lezingen in latere drukken aan de bedoeling van de auteur beantwoorden. Deze vage mededeling roept vragen op: welke gegevens steunen de mening dat Roland Holst secundaire varianten toeliet? Impliciet zegt de mededeling ook dat de dichter de eerste drukken wel zelf corrigeerde. Of dit zo is, weet ik niet, maar het antwoord op de vraag is van belang met het oog op de doublures die vooral in latere bundels optreden. Weer in tegenstelling tot de editie-1971 vermijdt deze editie de doublures niet ‘terwille van de door de dichter beoogde samenhang’. Bundels (ook al zijn het herdrukken) niet zelf corrigeren en wel een samenhang beogen? Ik vraag me ook af in hoeverre de dichter op zeer hoge leeftijd nog een samenhang heeft kunnen ontwaren in een bundel met ‘verspreide gedichten’ als Met losse teugel (1970), tenzij de chronologische volgorde al voldoende samenhang oplevert.

Omissies

De editeurs hebben de identiteit van de bundels gehandhaafd met uitzondering van spelling en typografie. De spelling is bijna consequent gemoderniseerd (de naamvals-n is behouden) en geuniformeerd. Naar de aanbeveling van de spellingcommissie van 1945 is het aantal hoofdletters tot een minimum beperkt, wat tot gevolg heeft dat niet elke versregel meer met een hoofdletter begint (een typografische conventie). Opmerkelijker is de ingreep die de commissie als volgt omschrijft: ‘Wanneer in een bepaald gedicht een substantief met een hoofdletter geschreven is, wordt dat consequent volgehouden voor het hele vers, overal waar dat substantief met dezelfde betekenis voorkomt, ook daar dus waar de oorspronkelijke tekst géén hoofdletters heeft.’ Over de vraag of dergelijke ingrepen tot de taak van een editeur behoren, valt te twisten.

Niet verantwoord is dat alle gedichten zijn opgebouwd vanuit een vaste marge, waardoor het zogenaamde inspringen der versregels ter markering van rijmcorrespondentie in De belijdenis van de stilte ongedaan is gemaakt. Het gebruik van hoofdletters aan het begin van iedere versregel mag dan een verouderde typografische conventie heten, - dat geldt niet voor het inspringen: dat kan een beslissing van de dichter zijn (vgl. de historisch-kritische uitgave van J.C. Bloem), die niet zonder meer kan worden veronachtzaamd.

De bloemlezing Onderhuids bevat de uitgave niet, maar een opgave van de inhoud en de verantwoording van Roland Holst is in een bijlage gegeven. Daarentegen bevindt de ‘Rekenschap voor Een winter aan zee’, die de dichter op aandrang van vrienden schreef, zich niet in een bijlage, maar in de Aantekeningen bij de bundel, ofschoon de Rekenschap pas in de negende druk is opgenomen. Voordien was de tekst in een aantal exemplaren door de journalist Klomp op de krant gedrukt in twee kolommen naar het een krantenpers betaamt. Het simpele blaadje werd door de dichter toegevoegd aan de exemplaren der Halcyon-uitgave die hij voor zijn vrienden bestemde, meldt Hellinga in het De Gids/Maatstafnummer, verschenen in 1958 toen Roland Holst zeventig jaar werd.

Een omissie (die trouwens gemakkelijk hersteld kan worden in de komende twee proza-delen van het Verzameld werk) is dat de redactiecommissie het ‘Nawoord’ van Roland Holst bij de bibliofiele editie van Een winter aan zee (Stichting De Roos, Utrecht 1963, tiende druk) niet heeft opgenomen.

Ongebundelde gedichten

Behalve de gebundelde gedichten bevat de editie de vertalingen die Roland Holst in en uit het Nederlands heeft gemaakt. Ze worden, voorzover ze niet gebundeld zijn, afgedrukt in volgorde van verschijnen. De chronologische volgorde hebben ook de ongebundelde gedichten. Ten aanzien van deze afdeling zullen de editeurs ook wel zo hun gedachten hebben gehad. In dit soort uitgaven strijden immers altijd de wil van de auteur (die gedichten ongebundeld hield na een voorpublikatie op grond van hun kwaliteit) en die van een editeur die naar volledigheid streeft, ongeacht de kwaliteit, bij het aanbieden van een betrouwbaar uitgangspunt voor een nadere bestudering van het werk. De editeurs zeggen uitdrukkelijk dat volledigheid ‘een ideaal is, dat binnen redelijke tijdgrenzen maar ten dele benaderd kan worden’ (o schrikbewind van uur en feit!), en onthouden zich, zoals betaamt, van kritisch commentaar.

Dat kritisch commentaar bespaart Roland Holst zichzelf overigens niet. In een radiogesprek met Simon Carmiggelt meent hij dat Van Deyssel weinig kijk had op poëzie, want bij diens lancering van zijn debuut ‘zat nogal wat rommel’. Harry G.M. Prick neemt Van Deyssel in bescherming in Maatstaf 21 (1972-73), p. 801-02. Raadpleging van dit nummer had de commissie op de vindplaats kunnen brengen van het kwatrijn van Van Deyssel (NRC, 20.09.1924), één van de zeer weinige vindplaatsen die niet is achterhaald, ofschoon het niet ondenkbaar is dat een aantal gelegenheidsgedichten opduikt dat aan de waakzaamheid van de commissie is ontsnapt. Zo is er nog ‘Een limerick op een slimmerik’ (i.c. prof. Casimir) gepubliceerd in i 10, nr. 20, april 1929, p. 168, dat deze uitgave niet bevat. Nu behoeft men dat om de kwaliteit ervan niet te betreuren, maar het genre, waarin Roland Holst in gezelschap uitblonk, is een bepaald facet

[p. 87]

van zijn dichterschap. Ook ontbreekt het kwatrijn voor Kees Verwey bij zijn vijftigste verjaardag. Het is in facsimile van het handschrift te lezen in het genoemde Maatstafnummer, p. 834. De redactie zal misschien zeggen dat dit niet een publikatie van Roland Holst betreft, maar ik weet niet wie het aan Maatstaf heeft afgestaan: Roland Holst, Verwey? Als de eerste het deed, is het een vorm van publikatie, zoals teksten in steen gehouwen (die opgenomen zijn); als de laatste verantwoordelijk is, dan zal wellicht Roland Holst de publikatie hebben geautoriseerd.

Zo doet zich ook de vraag voor in hoeverre het gedicht dat Roland Holst in een radiogesprek, uitgezonden in de zomer van 1970, Carmiggelt voordroeg en nimmer is gepubliceerd, ‘In zon en sneeuw stoeiden de paarden’, nu al dan niet in aanmerking zou zijn gekomen voor opneming. Wanneer ik in de ‘Verantwoording’ lees: ‘In de twee delen poëzie zijn alle gedichten opgenomen die ooit in welke vorm dan ook openbaar gemaakt zijn, voorzover ze achterhaalbaar zijn gebleken’ (curs. van mij), en dit combineer met de eerder geciteerde tijdlimiet, dan concludeer ik dat deze radiovoordracht niet achterhaalbaar is gebleken binnen redelijke tijdgrenzen, maar in principe opgenomen had moeten worden, zoals het kwatrijn voor Kees Verwey.

Wat het ongebundelde werk als lectuur betreft, daartegen kijk ik als lezer al niet zo aan als tegen geautoriseerde bundeling. De wetenschap dat de dichter gedichten heeft verworpen maakt immers, zo is de leeservaring, het appèl van de teksten minder dwingend. Op grond van ervaring weet ik ook dat ongebundeld werk i.h.a. niet zoveel nieuws bevat en vaak het beeld van de dichter ietwat bezoedelt (ik denk b.v. aan het nagelaten werk van Lodeizen). Komt men eenmaal over deze hindernis heen, dan vergt het een tijdrovende studie en veel plaatsruimte om de intuïtieve zekerheid van de matige kwaliteit met bewijzen te staven.

De eerste indruk is dat het meest bombastische, en het meest naief-idealistische uit de adolescentenpoëzie is geschrapt. Onder de schrappingen tel ik nogal wat liefdesgedichten die op een weinig persoonlijke manier persoonlijke gevoelens uitdrukken. Het lijkt er in het algemeen op dat de dichter gestreefd heeft naar objectivering met vermijding van al te stellige uitspraken en gedichten aanpast aan de zich langzaam vormende mythische uitdrukking. Dat laatste doet hij met behulp van wat ik zou willen noemen persoonlijke conventie-varianten: wijzigingen met het oog op de coherentie van de eigen mythe. Zolang ik trouwens weinig weet van de manier waarop Roland Holst zijn bundels samenstelde, kan ik me nog afvragen of gedichten wel met opzet buiten de canon zijn gehouden dan wel uit pure vergeetachtigheid. Van veel ongebundeld gebleven gedichten van vroege datum zijn overigens fragmenten gebruikt, zodat de afdeling een soort materiaal-arsenaal wordt waaruit de dichter bij gelegenheid heeft geput.

Daarnaast zijn er heel wat gelegenheidsgedichten die de dichter kennelijk geen plaats wilde geven in de canon. Die gedichten beginnen op blz. 1183 met ‘Holland stinkt naar NSB’, dat in 1940 moet zijn geschreven. Dan volgen o.m. een inscriptie op een klok, een tekst op een beeld te Alkmaar of op een gevelsteen van het NS-station te Eindhoven. Andere gaan over Beatrix, de oorlog Israel-Egypte, de volkstelling, of over collega's als Engelman of Van Geel. Van alles en nog wat dus, dat geen plaats kon krijgen in een bundel verspreide gedichten of in de laatste bundel Voorlopig die ook nogal wat gelegenheidspoëzie bevat. De afdeling roept dus meer vragen op dan exclamaties van bewondering. Daarmee is uiteraard niets ten kwade gezegd van de uitgave ervan, wel een stimulans gegeven dergelijke afdelingen werkelijk eens nader te onderzoeken met de vraag in het achterhoofd of het voortaan bij voorkomende gelegenheden geen aanbeveling verdient ongebundelde gedichten niet op te nemen in een leeseditie die bestemd is voor een groot publiek, maar in principe alleen maar een plaats te geven in een wetenschappelijke editie.

Ten slotte. Het is heel jammer dat de gedichten gezet zijn op een strakke bladspiegel mét centrering van de titels (en paginacijfers). Dat heeft bij gedichten met korte versregels een uitgesproken lelijk en soms zelfs verwarrend effect. Men zie b.v. 488,764 en 765. Van lange gedichten die niet op één pagina gezet konden worden, staat het vervolg van de tekst op de andere pagina te hoog, de doorschijnende kwaliteit van het gebruikte papier benadrukt dit nog eens extra. Dan lijkt het soms net of er een nieuw gedicht begint (blz. 498). De typograaf, Gerrit Noordzij, hinkt blijkbaar op twee gedachten, waardoor de vormgeving een wat rommelige indruk maakt. In de editie-1971 hanteert Jacques Janssen een onopvallender en dus betere typografie. Ervan afgezien dat een register op beginregels helaas ontbreekt, is overigens de tweedelige uitgave met grote zorg en nauwkeurigheid samengesteld op basis van beslissingen die weliswaar summier verantwoord zijn, maar te billijken zijn waar het hier gaat om een zo betrouwbaar mogelijke leeseditie die ‘geen aanspraak maakt op de status van wetenschappelijke editie.’