De Revisor. Jaargang 8

[p. 19]

Frans van Dooren
Michelangelo: dichter naar God

Ondanks Michelangelo's herhaalde verzekering dat hij zich geen dichter voelde, heeft hij bijna zestig jaar (tweederde van zijn leven) gedichten geschreven. Maar hoewel die gedichten al spoedig in de kring van zijn vrienden en kennissen werden verspreid, kwam het toch tijdens zijn leven niet tot een officiële uitgave. Het duurde tot 1623, ruim vijftig jaar na de dood van de kunstenaar, voordat er poëzie van hem in boekvorm verscheen: het betrof een selectie van 137 Rime, verzorgd door zijn achterneef Michelangelo il Giovane. Deze bundel vormde de basis voor de uitgaven van Guasti uit 1863 en Frey uit 1897, uitgaven waarin niet alleen het aantal opgenomen gedichten werd uitgebreid, maar ook de tekst zelf aanmerkelijk werd verbeterd. Pas vrij recent, in 1960, verscheen de kritische editie van Girardi, die Michelangelo's poëzie zeer nauwgezet aan de hand van de oorspronkelijke handschriften reproduceert en die dan ook als de feitelijke editio princeps te beschouwen is. Girardi's editie omvat het volledige poëtische werk van Michelangelo, dat wil zeggen 302 gedichten (in merendeel sonnetten en madrigalen), en daarnaast nog een appendix met een veertigtal losse fragmenten.

Ook al lijkt er met de editie van Girardi een voorlopig eindpunt bereikt te zijn in de moeizame overlevering van Michelangelo's poëzie, toch zijn alle problemen er nog lang niet mee opgelost. Een vluchtig doornemen van het boek maakt al gauw duidelijk hoe lacuneus en ondoorzichtig de tekst op vele plaatsen is. De gebrekkige toestand waarin de Rime verkeren, hangt voor een deel samen met de gewoonte van de kunstenaar om gedichten te schrijven op de achterkant van brieven en rekeningen, die hij dan tegelijkertijd benutte voor het maken van krabbels en schetsen. Zo is, om maar een voorbeeld te noemen, gedicht nr. 1 geschreven op de keerzijde van een stuk papier waarop een tekening van een apostel staat en een schets van een strijdtafereel, terwijl naast de verzen zelf nog een paar kapitelen en een masker zijn getekend. In deze vaak improviserende manier van opschrijven moet zeker een van de oorzaken worden gezocht van het feit dat een niet onaanzienlijk deel van Michelangelo's gedichten alleen maar schetsmatig of fragmentarisch bewaard is gebleven. Er is dan ook geen canzoniere van welke Italiaanse dichter ook die in een zo onafgewerkte staat tot ons is gekomen als die van Michelangelo. En het is daarom niet zonder reden dat de criticus Spongano, wanneer hij Girardi's editie bespreekt, de verzuchting slaakt: ‘Wat een vreselijke warboel is het waarmee de hedendaagse lezer van Michelangelo's gedichten wordt geconfronteerd!’

Ofschoon dit niet-af-zijn vanzelfsprekend vele moeilijkheden met zich meebrengt, zinken die toch in het niet bij de problemen die worden opgeroepen door de interpretatie van de verzen zelf. Tientallen en tientallen regels, zelfs in die gedichten die als voltooid worden beschouwd en vaak tot de bekendste van Michelangelo behoren, zijn uiterst hermetisch en dikwijls zo moeilijk te doorgronden dat het in de commentaren wemelt van ontwijkende parafrases, onzekere verklaringen en vage veronderstellingen. En bij deze duistere passages gaat het niet eens zozeer om onderliggende bedoelingen, diepere betekenislagen of allegorische verwijzingen alswel om de complexiteit van de zinsconstructies als zodanig, dat wil zeggen om de rechtstreekse mededelingen van de dichter.

Behalve de problematiek van de directe interpretatie is er ook nog die van de biografische achtergronden. Praktisch alle gedichten van Michelangelo hebben te maken met personen en gebeurtenissen uit zijn leven. De vraag die echter steeds weer opnieuw rijst is deze: om welke personen of gebeurtenissen gaat het? Deze problematiek kan grosso modo worden uitgesplitst in twee punten: de adressering en de chronologie. Wat de adressering betreft: de meeste Michelangelo-gedichten zijn aan iemand gericht of hebben op iemand betrekking, een gegeven dat men uit de kontekst kan afleiden. Maar de moeilijkheid daarbij is dat men lang niet altijd weet wie die persoon is. Vooral bij de liefdesgedichten vormt dit een levensgroot probleem. Er zijn gedichten die zo dubieus zijn wat dit betreft dat ze van drie verschillende commentatoren ook drie verschillende adressaten krijgen toegewezen. Uit de varianten van Michelangelo's poëzie blijkt trouwens meermalen dat hij een en hetzelfde gedicht twee keer heeft gebruikt, dat wil zeggen twee keer aan iemand heeft geadresseerd: eerst aan een man en later aan een vrouw, of eerst aan een vrouw en later aan een man, waarbij dan woorden als donna of signor respectievelijk werden weggelaten of ingebracht.

[p. 20]

Hiermee hangt samen dat ook de chronologie verre van helder is. Er zijn nauwelijks gedichten die exact te dateren zijn, en van de meeste weet men óf helemaal niet óf alleen maar bij benadering uit welke periode ze stammen. De tekstverzorgers zijn het ook hier, o.a. door hun uiteenlopende beoordeling van 's dichters handschrift, vaak grondig oneens: wat de een ziet als een gedicht uit Michelangelo's beginfase, ziet de ander als een creatie uit zijn latere jaren.

Maar ondanks al deze onzekerheden is het toch wel mogelijk Michelangelo's activiteit als dichter in grote lijnen te dateren. Het staat vast dat hij betrekkelijk laat met dichten is begonnen: zijn oudste werk stamt zo goed als zeker van kort na 1500 (toen hij dus al meer dan vijfentwintig jaar oud was) en zijn laatste gedichten heeft hij geschreven rond 1560 (toen hij al ver in de tachtig was). De gedichten zelf vallen globaal in drie categorieën uiteen: liefdesgedichten, religieuze poëzie en varia.

Michelangelo heeft gedurende heel zijn ‘dichterlijk leven’ liefdespoëzie geschreven, en dit genre vormt dan ook de hoofdmoot van zijn poëtisch oeuvre. Een specicaal kenmerk van Michelangelo's liefdespoëzie is de omstandigheid dat zijn gedichten zowel geïnspireerd zijn door mannen als door vrouwen, en dan niet steeds door een en dezelfde man of een en dezelfde vrouw, maar door verscheidene personen van beiderlei kunne. En ofschoon de biografische achtergronden allesbehalve duidelijk zijn, kunnen er toch diverse mannen (of jongens) en vrouwen (of meisjes) genoemd of aangeduid worden. Elk van de twee gerichtheden kent een uitgesproken protagonist: voor de eerste is dat de Romeinse edelman Tommaso Cavlieri, voor de tweede de markiezin van Pescara, Vittoria Colonna. Waarbij men dan in het eerste geval spreekt van ‘homoseksuele’, en in het tweede van ‘platonische’ liefde. Naast deze twee adressaten zijn er, zoals gezegd, nog andere personen voor wie Michelangelo liefdesgedichten heeft gemaakt: enerzijds bijvoorbeeld voor Febo del Poggio en Cecchino Bracci, en anderzijds voor bepaalde meisjes of vrouwen die biografisch zo vaag zijn dat ze alleen maar kunnen worden aangeduid met omschrijvingen als la bella bolognese en la donna bella e crudele.

De tweede groep gedichten is religieus van inslag en stamt voornamelijk uit Michelangelo's ouderdom, vooral uit de tijd na de dood van Vittoria Colonna in 1547, toen de kunstenaar al over de zeventig was. Het zijn grotendeels sonnetten of fragmenten van sonnetten waarin de dichter blijk geeft van zijn diepe gelovigheid en waarin de thema's dood, hiernamaals, zonde en berouw de boventoon voeren.

Bij de varia wordt de belangrijkste categorie gevormd door een aantal gedichten over de beeldende kunst en met name over Michelangelo's eigen aandeel daarin, een onderwerp dat ook elders in de Rime een rol speelt. En daarbij gaat het enerzijds om gedichten die rechtstreeks met zijn activiteiten en contacten als schilder, beeldhouwer en architekt verband houden, en anderzijds om gedichten waarin meer indirect en

Giuliano Bugiardini: portret van Michelangelo (Casa Buonarroti, Florence)

theoretisch het artistieke scheppingsproces aan de orde komt. Behalve deze poëzie over kunst en schoonheid vinden we in deze groep nog een groot aantal andere gedichten over de meest uiteenlopende onderwerpen: grafschriften voor een gestorven vriend, sonnetten op de Nacht, burleske en pastorale poëzie, terzinen op de dood van zijn vader, enzovoorts.

Zoals vrijwel alle lyriek uit het Cinquecento, zo heeft ook die van Michelangelo haar uitgangspunt bij Petrarca. Deze Florentijn was hét voorbeeld voor allen die verzen schreven: zijn Rime sparse golden als een onovertroffen model van poëtische elegance en taalkundige zuiverheid, en als zodanig vormden ze een nooit opdrogende bron van inspiratie. Geen enkele dichter uit die tijd ontkwam aan de invloed van dit (vooral door Pietro Bembo gepropageerde) Petrarkisme, en lyrische poëzie schrijven betekende dan ook Petrarca navolgen. Het spreekt daarom vanzelf dat Petrarca ook in Michelangelo's verzen aanwezig is: een ‘imitatie’ die zich niet alleen manifesteert in een veelvuldig gebruik van sonnetten en madrigalen, maar ook - en misschien nog wel meer - in talloze vaak rechtstreeks aan Petrarca ontleende zinswendingen en citaten.

Maar ook al is de figuur van Petrarca in de Rime onmiskenbaar aanwezig, toch kan men Michelangelo onmogelijk een Petrarkist noemen. Zijn persoonlijkheid als dichter en zijn

[p. 21]

artistieke onafhankelijkheid zijn te groot dan dat hij zich door welke literaire mode ook laat overheersen of inlijven. Meer dan met de elegische en zoetgevooisde Petrarca is hij dan ook verwant met Dante, op wie hij twee zeer bewonderende sonnetten heeft geschreven. Met de schepper van de Divina Commedia heeft hij niet alleen zijn heroïsche persoonlijkheid gemeen en de diepte van zijn denken, maar ook de lapidaire concisie van zijn uitdrukkingsvormen. Al dient hier onmiddellijk aan te worden toegevoegd dat Michelangelo, die de poëzie immers slechts beschouwde als een bezigheid in de marge van zijn overige activiteiten, qua uitdrukkingskracht en visionair vermogen in geen enkel opzicht met Dante te vergelijken is: daarvoor ontbreekt het hem nu eenmaal te veel aan dichterlijk vakmanschap en ambachtelijke discipline.

Meer nog dan reminiscenties aan Petrarca en Dante vinden we bij Michelangelo invloeden van het neo-Platonisme. Van deze filosofische stroming, die in haar essentie teruggaat op de antieke wijsgeer Plotinus, was in die tijd juist Florence een van de belangrijke centra. Het Florentijnse neo-Platonisme bestudeerde de leer van Plato in het licht van het christelijk denken en probeerde een verzoening tussen die twee tot stand te brengen. De grote stuwkracht van deze beweging was Marsilio Ficino, en tot zijn kring behoorden niet alleen humanistische geleerden als Cristoforo Landino en Pico della Mirandola, maar ook kunstenaars als Lorenzo dei Medici, Poliziano en Michelangelo. Deze laatste kwam trouwens ook door zijn gestage Dante-lectuur in aanraking met de neo-Platoonse gedachtenwereld, want negen van de tien vóór 1500 gedrukte uitgaven van de Divina Commedia waren voorzien van het commentaar van Landino.

Zoals een van de kernpunten van Plato's filosofie hierin bestaat dat hij de door de zinnen waarneembare wereld beschouwt als een afspiegeling van de in de zogenaamde Ideeën gelegen eigenlijke werkelijkheid, zo zien de Florentijnse neo-Platonici in het universum een afdalende reeks van hiërarchieën, die in steeds geringere mate de uitstraling van Gods geest deelachtig zijn. De kern van Ficino's denken, en een punt dat voor het begrip van Michelangelo's poëzie en esthetica onontbeerlijk is, ligt in zijn opvatting van de liefde. Deze zorgt er namelijk enerzijds voor dat God zichzelf en zijn goedheid over al het bestaande uit laat stromen en anderzijds dat de schepselen van hun kant ernaar verlangen om weer met hem verenigd te worden: de menselijke liefde, die vooral door schoonheid wordt opgeroepen, is dus in wezen niets anders dan een verlangen naar God. Daartegenover staat de opvatting dat het aardse leven, dat immers maar zeer zwak door Gods stralen wordt geraakt, voor de neo-Platonici gelijkstaat met een verblijf in een donkere kerker, een toestand van barre onvolmaaktheid en eindeloze kwellingen. En vooral in dit laatste kan men een verklaring vinden voor het feit dat Michelangelo, die een overtuigd aanhanger van de neo-Platoonse levensbeschouwing was, steeds weer blijk geeft van een mateloze onvoldaanheid over zichzelf en zijn bestaan hier op aarde.

Doordrenkt als ze zijn van filosofische ideeën weerspiegelen Michelangelo's verzen de worsteling van de kunstenaar om zichzelf en zijn bestaan in deze wereld te verklaren. Zijn Rime komen hier en daar dan ook wat intellectualistisch over: de vruchteloze pogingen van de dichter om de inwendige tegenstellingen die er in hem leven te doorgronden en te verzoenen hebben een poëzie opgeleverd die vaak gewrongen en duister is en op een enkele plaats zelfs conceptualistisch aandoet. En zo kan Michelangelo ook wat zijn dichterschap betreft in bepaalde opzichten als een voorloper van de barok worden gezien. Maar dat hij meer dan zijn dichtende tijdgenoten op de innerlijke essentie was gericht, begreep Francesco Berni al, toen hij de dichter van de Rime tegenover de Petrarkisten stelde met de opmerking: ‘Híj zegt dingen, en jullie alleen maar woorden!’

Het niet aflatend streven om tot de kern der dingen door te dringen komt het meest expliciet tot uiting in de religieuze poëzie uit Michelangelo's latere jaren. Maar ook in de rest van de Rime, en vooral in de liefdesgedichten, vinden we er sporen van. Vrijwel altijd gaat het daarbij om de dood, een vraagstuk waar voor de dichter een afschrikwekkende dreiging van uitgaat: niet omdat de dood het einde betekent van het aardse leven, maar omdat hij het begin is van de eeuwige duisternis. Men kan er rustig van uitgaan dat dit schrikbeeld van de dood, dat voor Michelangelo op den duur tot een obsessie werd, hem was ingeprent door de dominicaner monnik Savonarola, die vanaf 1490 Florence van angst en ontzetting vervulde door zijn tegen decadentie en moreel verval gerichte boetpredikaties en zijn apokalyptische visioenen van hel en verdoemenis. Ook voor de steeds weer aan de oppervlakte komende schuldgevoelens van de dichter en het sterke besef van zijn eigen zondigheid - gevoelens die misschien wel verband houden met zijn homoseksuele geaardheid - kan men zeker naar Savonarola verwijzen.

En zoals Savonarola de banvloek uitsprak over alle aardse schoonheid en elke vorm van kunst, zo leerden de neo-Platonici juist dat schoonheid (en de liefde die daaruit voortvloeit) een afspiegeling is van het goddelijke en als zodanig nastrevenswaardig. Deze twee diametraal tegenover elkaar staande opvattingen leidden bij Michelangelo tot een innerlijk conflict dat hem tot in het diepst van zijn wezen raakte, een donker en beangstigend zondebesef waarvan hij in geen enkele periode van zijn leven helemaal los kon komen. Ten prooi aan dit onbestemde gevoel van menselijke schuld en ontoereikendheid ziet de dichter maar één redmiddel: Gods genade. En zijn laatste gedichten zijn dan ook in hoofdzaak deemoedige uitingen van berouw en smeekbeden om hulp. En het is niet voor niets dat sommige critici juist deze gedichten op grond van hun evidente oprechtheid als het hoogtepunt van Michelangelo's dichterschap beschouwen.