De Revisor. Jaargang 8

[p. 67]

Riemer Reinsma
De toekomst is bijna volgeboekt
Profetische literatuur in Nederland

Hoe komt het toch dat de Nederlandse literatuur zo weinig werk in het fantastische genre kent? En dat de fantastische literatuur ook in de negentiende eeuw, toen elders de verbeelding aan de macht was, bij ons zieltoogde?

Dit type vragen ligt in dezelfde orde van onbeantwoordbaarheid als die andere nijpende vraag: hoe komt het dat de Romantiek, die in andere landen de proporties van een orkaan had, onze literatuur nauwelijks heeft beroerd?

Het magerst zijn we, wat die fantastische literatuur betreft, gesorteerd in het griezelgenre. Een traditie als de Engelse ‘gothic novel’, met eerbiedwaardige wortels in de 18e eeuw (Horace Walpole), kennen we niet. IJzingwekkende verhalen over bovennatuurlijke gruwelen zoals geboekstaafd door Poe en Lovecraft, vonden hier hoogstens aarzelende epigonen. Een zwakke echo van wat in Duitsland of Frankrijk aan angstwekkends geschreven werd, horen we bijvoorbeeld in Theodoor van Rijswijcks gedicht ‘De heksendans’ (1844)¹. In kalme cadans laat de dichter een menigte gnomen, elfen, sylfen, dwergen, heksen, vampieren, kollen, spoken en wat dies meer zij - allemaal heel griezelige wezens, naar de dichter uitdrukkelijk meedeelt - voorbijtrekken tijdens het middernachtelijk uur. Er vloeit geen druppel bloed en de lectuur vergt geen druppel angstzweet.

Met het utopieëngenre staat het er niet beter voor. Waarschijnlijk zal het menigeen verbazen te vernemen dat er Nederlandse utopieën bestaan. De oudste en aardigste is de ‘Beschryvinge van het magtig Koningryk Krinke Kesmes’ (1708) van Hendrik Smeeks. Dit werk genoot zelfs in het buitenland bekendheid. Maar het totale aantal utopieën in ons taalgebied is op de vingers van twee handen te tellen. Het genre sluimert ergens in een luwe uithoek van de literatuur. Merkwaardigerwijs is er één fantastisch genre dat hier wél tamelijk uitbundig heeft gebloeid, en dat nog doet: toekomstromans. Of beter: toekomstbeelden - er zijn ook een paar dichters die de toekomst tot onderwerp gekozen hebben. Vanaf 1777 tot heden hebben tientallen schrijvers, pamflettisten, dichters en agitatoren de toekomst bejubeld of verketterd, of geprobeerd haar met een pseudowetenschappelijke nauwkeurigheid te voorspellen.

In die twee eeuwen is de toekomst geleidelijk bezaaid geraakt met een groot aantal voorspellingen. Vooral de eerste 100 à 150 jaar zijn al aardig volgeboekt. Als al die voorspellingen zouden uitkomen, zou het een volslagen gekkenhuis worden. Sterker: de tijd, daartoe vereist, zou ten enenmale ontbreken. De ene diep insnijdende gebeurtenis zou onvoldoende tijd hebben om uit te werken doordat de andere wereldschokkende verandering zich alweer aandiende.

In de Nederlandse toekomstliteratuur zijn vooral de jaren 1990-2000 een geliefde ‘horizon’ geweest. Een kalender van de voorziene gebeurtenissen ziet er als volgt uit:

1990 Heel West-Europa wordt geregeerd door een dictator. (Ward Ruyslinck, ‘Het reservaat’, 1964)

1991 De Jongerenbond (World Youth Unity) neemt bijna overal ter wereld de macht over; niemand mag na zijn 65e jaar verder leven (Peter Muller, ‘De verwekkers’, 1966)

1992 Alle landen van de wereld verenigen zich tot één staat, nadat de (derde) wereldoorlog beëindigd is (Wim Gijsen, ‘14 september 2123’, 1969)

1993 Europa wordt beheerst door een fascistische dictatuur (‘De heerschappij van het grootkapitaal’, 1894)

1998 Nederland heet nu ‘Bataafsche Republiek’ en wordt bestuurd door beroepspolitici (Gerrit Paape, ‘De Bataafsche Republiek’, 1798)

1999 Nederland is een communistische heilstaat (J. en J.R., ‘Anno 1999’, 1899)

2000 De derde wereldoorlog begint (Cor Ria Leeman, ‘Aarde jaar 3000’, 1955)

2000 De laatste overlevenden (van een ramp? van een oorlog?) wachten de komende invasie van buitenaardse wezens af (L. Vroman, ‘Agenda uit het jaar 2000’, 1969)

Enkele voorspellingen uitgezonderd, wedijveren deze profetieën met elkaar in somberheid. Tot bemoediging mag strekken dat ze zelden uitkomen, laat staan dat ze op het voorspelde tijdstip uitkomen. Men moet er niet aan denken dat de voorspellers wél een ‘patent’ op de toekomst zouden hebben. Dan zouden we nu, volgens aankondiging van Wim Gijsen, midden in de wereldomspannende ‘Laatste Oorlog’ verkeren. Met wat een stoutmoedigheid lijken die voorspellingen gedaan! Toch was reeds Betje Wolff, die in ons land aan de wieg van het genre heeft gestaan met haar pamflet ‘Holland in 't jaar MM, CCCC, XL’ (1777)², er zich grondig van bewust hoe grillig de geschiedenis haar loop nam en hoe onberekenbaar het lot was. In 1781 schreef zij: ‘Wat my betreft, ik weet nog niet net wat voorvallen binnen de grenzen van het moogelyke liggen; en waar het rechtsgebied der Hersenschimmen zyn aanvang neemt. De Ervaarnis leert ons dikwyls, dat men niet altoos de juiste scheidspalen gestelt, laat ik liever zeggen, gezien hebbe’.³ Ze geeft een voorbeeld dat op haar tijdgenoten ongetwijfeld een zeer overtuigende indruk moet hebben gemaakt: het geval-Rusland. Door het bewind van tsaar Peter de Grote, zegt Betje, is Rusland, volkomen onverwacht, vanuit diepe barbaarsheid opgestoten in de vaart der volkeren. Wat durfde Betje, ondanks die ongewisheid, te voorspel-

1 Th. van Rijswijck, Volledige werken, uitg. J. Staes, deel III, blz. 113-116.

2 Over het (zeer waarschijnlijke) auteurschap van Wolff, zie R. Reinsma Van hoop naar waarschuwing, A'dam 1970, blz. 7.

3 E. Bekker en A. Deken, Brieven over verscheiden onderwerpen, Den Haag 1781, deel III, blz. 3v.

[p. 69]

len? In 2440 zullen de Nederlanders op z'n oud-Fries, oud-Bataafs enz. gekleed gaan. De wetgeving van tsarina Katharina de Grote zal ook bij ons in zwang zijn. Het menselijk intellect zal, vergeleken met 1771, aanzienlijke vorderingen hebben geboekt.

Het is uiteraard nog veel te vroeg om te kunnen bewijzen dat Wolff het mis had, maar erg waarschijnlijk doet haar prognose op dit moment niet aan.

Ook Arend Fokke Simonsz., schrijver van ‘Het toekomend jaar 3000’ (1792) was zich terdege bewust van het risico dat het voorspellen eigen is. Hij dekte zich zo goed mogelijk in, ten eerste door een ‘veilig’ jaartal - 3000 - te kiezen, voorts door te melden dat hij met zijn boek in de eerste plaats amusement wilde bieden, net als Plato met de ‘Politeia’ en Thomas More met ‘Utopia’. Maar anderzijds - o opportunisme - had Fokke er ook weer volstrekt niets op tegen wanneer de lezer geloof beliefde te hechten aan het geboden perspectief. En net als Wolff verdedigde hij zich tegen eventuele critici die sommige voorspellingen wat te wild zouden vinden, door aan te voeren dat alles waarvan ooit beweerd was dat het onmogelijk was, al realiteit begon te worden: ‘Omnia jam fiunt, fieri quae posse negabant’.

Een schrijver die vrij hardhandig met de nukken en grillen van de toekomst kennis maakte, was de negentiende-eeuwse professor Pieter Harting (pseudoniem: dr. Dioscorides). Het probleem was niet zozeer dat het voorspelde niet uitkwam, maar dat het hinderlijk vroeg uitkwam. Het leek of de toekomst een loopje met Harting nam. Nog maar net had hij in 1865 in zijn boek ‘Anno 2065’ geschreven over allerhande technische wonderen die in dat jaar te verwachten zouden zijn, of de toekomst had hem ingehaald. In 1870, toen de - geactualiseerde - derde druk van Hartings boek ter perse ging onder (hoe kan het anders) de titel ‘Anno 2070’, moest Harting melden dat de door hem voor het jaar 2065 voorziene spoortunnels tussen Zwitserland en Italië al bijna klaar waren. En zo was er meer. De toekomst was bijna twee eeuwen voor op het schema. ‘Indien het zoo blijft voortgaan’, mopperde Harting, dan zullen er wellicht onder mijn jongere lezers sommigen zijn die nog eenen tijd zullen beleven, waarin zelfs dit werkje geheel verouderd is en zijn titel als eene ironie op de langzaamheid van den vooruitgang wordt beschouwd’.⁴ Natuurlijk kwam het ook voor dat voorspellingen later uitkwamen dan de betrokken schrijver voorzien had - bewijs van een ver reikende blik. Zo had F.A. van der Meulen in ‘De leerschool van Jacob Hekel, in de provincie Urk - Tijdspiegel voor het jaar 1950 - voor een liefdadig doel beschreven’ (1876) aangekondigd dat de Zuiderzee in 1925 zou zijn drooggelegd. In werkelijkheid zou pas in 1930 de Wieringermeer, als eerste onderdeel van de Zuiderzeewerken, worden ingepolderd en wordt er nu, in 1981, nog aan de Markerwaard gewerkt.

Het zou overigens een misvatting zijn te denken dat alle schrijvers van toekomstromans echt wensten, of zelfs maar verwachtten, dat het door hen geschetste perspectief werkelijkheid zou worden. Rasechte optimisten, zoals dr. Dioscorides, misschien wel; maar een onvervaarde pessimist als Ward Ruyslinck, die in ‘Het reservaat’ (1964) een Westeuropese dictatuur voorspelde voor de jaren '90, bedoelde zijn voorspelling meer als een waarschuwing en hoopte daarmee zijn eigen voorspelling teniet te doen - een self-denying prophecy. Ruyslinck, die zijn hoofdpersoon Jonas ten onder laat gaan aan de heersende rationalistische, militaristische ideologie van de jaren '90, zei in een interview: ‘U hebt waarschijnlijk al begrepen, dat die visie van Jonas in grote mate mijn eigen visie weerspiegelt, m.a.w. dat de waarschuwing van de trieste held samenvalt met de waarschuwing van de auteur’.⁵ Een waarschuwing: als dat en dat niet verandert, dan... Het toekomstbeeld gebruikt als afschrikkingswapen.

In dit type romans heeft de toekomst dus vooral een voorwaardelijk karakter. In dat opzicht zijn ze verwant met weer een ander type, de toekomstsatiren, waarin de auteur, vaak op min of meer karikaturale wijze, demonstreert wat voor afschuwelijks er zal gebeuren wanneer een bepaalde ideologie (het marxisme, het malthusianisme, enz.) in praktijk zou worden gebracht, en waarin aan het eind van het verhaal de ‘goede, oude tijd’ weer terugkomt. De toekomst fungeert hier als een soort speeltuin. Een voorbeeld van zo'n satire is ‘Eene sociaal-democratische republiek - schets uit de geschiedenis der twintigste eeuw’ (1884), geschreven door een zekere Erik. Korte inhoud: in 1900 breekt er in het land Utopia (een land in Europa, n'en déplaise de naam) een socialistische revolutie uit. Daarop volgt een sociaal-economisch experiment. Maar de nieuwe orde blijkt niet levensvatbaar en tenslotte keert de oude toestand terug.

Betje Wolff en Fokke Simonsz situeerden hun prognoses op royale afstand van hun eigen tijd: in 2440 resp. 3000. Gerrit Paape, patriottisch activist en auteur van ‘De Bataafsche Republiek, zo als zij behoord te zijn, en zo als zij weezen kan (...)’ (1798) nam het wat minder ruim: 1998. Ook bij Pieter Harting lagen er 200 jaar tussen heden en toekomst. Het lange-afstandsrecord staat op naam van F. Bordewijk, wiens profetische blik in het verhaal ‘Einde der mensheid’ (1959) liefst 400.000 jaren omvademde.⁶ Een nuance bescheidener toonde zich Belcampo, die in het verhaal ‘Voorland’ (1935) een sprong naar het jaar 12.000 maakte: de aarde zal dan een grauwe, egelvormige planeet zijn waar alle mensen uit lijken worden gefabriceerd en waar ‘de laatste tijd (...) een Duitsche firma zich (is) gaan toeleggen op het vervaardigen van den eenheidsmensch’.⁷

Andere schrijvers mikten daarentegen op de korte afstand. Een bijna myopisch blikveld had Jef Last, die de Voorzienigheid slechts 15 jaar gunde om zijn voorspellingen in te lossen. Wat voorspelde Last? In 1966 zal - inmiddels: zou - er in de Chinese Volksrepubliek een complot worden gesmeed tegen de regering in Peking. De rebellen zouden een geheim wapen bezitten waarvan helaas het geheim uit zou lekken.

4 Dr. Dioscorides, Anno 2070, Utrecht 1870, voorwoord.

5 H. Lampo, Ward Ruyslinck geïnterviewd, in: Periscoop, sept. 1964, p. 3.

6 F. Bordewijk, ‘Einde der mensheid’, in: De zigeuners, twaalf korte verhalen en een schets. Amsterdam (1959).

7 Belcampo, ‘Voorland’, in: Verhalen, Amsterdam 1935; geciteerd naar de herdruk van 1947 (p. 41).

[p. 71]

Gevolg: een atoomoorlog boven het gebied waar de rebellen schuilen. Die oorlog wordt uitgevochten door de luchtmachten van China, de VS en de Sovjet-Unie. Aldus Jef Last in ‘De rode en de witte lotus’ (1951), een boek dat de lezer van toen vermoedelijk een wezenlijk ander gevoel heeft geschonken dan nu voorstelbaar is.

Er valt niet een erg duidelijk patroon of een duidelijke ontwikkeling te ontdekken in de termijnen waarop de toekomst in de verschillende pamfletten en romans beschreven is. Misscien mogen we voorzichtig concluderen dat de voorspellingen zich grosso modo naar een dichterbij gelegen tijdstip hebben verplaatst. Hieronder volgt ter illustratie een overzicht (het maakt geen aanspraak op volledigheid maar wil alleen een algemene indruk geven):

schrijver en werk	aantal jaren tot voorspeld tijdstip
E. Wolff, ‘Holland in 't jaar 2440’ (1777)	663
A. Fokke Simonsz, ‘Het toekomend jaar 3000’ (1792)	1208
G. Paape, ‘De Bataafsche Republiek’ (1798)	200
Dr. Dioscorides, ‘Anno 2065’ (1865)	200
H. de Veer, ‘Malthusia’ (1880)	253
‘De heerschappij van het grootkapitaal’ (1894)	100
J. en J.R., ‘Anno 1999’ (1899)	100
Perio, ‘Nederland in 2500’ (1900)	600
M. Wagenvoort, ‘Een huwelijk in het jaar 2020’ (1923)	97
J. Scheirs, ‘Het einde der wereld’ (1929)	± 60
F. Bordewijk, ‘Blokken’ (1931)	± 30?
Belcampo, ‘Voorland’ (1935)	± 11000
J. Last, ‘De rode en de witte lotus’ (1951)	15
C.R. Leeman, ‘Aarde jaar 3000’ (1955)	1045
F. Bordewijk, ‘Einde der mensheid’ (1959)	400000
H. Lampo, ‘De geboorte van een god’ (1963)	± 30
W. Ruyslinck' ‘Het reservaat’ (1964)	± 30
P. Muller, ‘De verwekkers’ (1966)	25
P. van Herck, ‘Polsuurwerk’ (1966)	4
J. Carrossa, ‘De naakten en de Speyers’ (1967)	122
Grovis, Duvels en Oranjemoeren (1968)	185
L. Vroman, ‘Agenda uit het jaar 2000’ (1969)	31

Een opvallend kenmerk van de oudste toekomstbeelden (o.a. van Wolff, Fokke, Paape en Dr. Dioscorides) was, dat ze op een droom heetten te berusten. Dit in tegenstelling met sommige andere toekomstromans die gegoten waren in de vorm van een ‘bericht-uit-de-toekomst’, d.w.z. geacht wilden worden vanuit de toekomst tot de lezer van nu te zijn gekomen. Voorbeelden: ‘Anno 1999’ (1899) en ‘De heerschappij van het grootkapitaal’ (1894).⁸ Dat verschil in inkleding roept interessante vragen op. Mag je concluderen dat toekomstromans die als droom werden gepresenteerd, minder pretenties hebben - of beter gezegd: in sterkere mate een slag om de arm houden - dan die berichten-uit-de-toekomst? Het is een verleidelijke gedachte. Een feit is in elk geval dat genoemde Dr. Dioscorides zich inderdaad op die droominkleding beriep toen een criticus hem hard viel over de hoogst onwaarschijnlijke constructie van de ballonvaartuigen anno 2065. ‘De man zoude volkomen gelijk hebben’, schreef Harting, ‘indien ik het niet zelf voor een droom verklaard had’.⁹ Een desperaat redmiddel overigens, want... Dr. Dioscorides had ‘Anno 2065’ in werkelijkheid helemaal niet gedroomd, zoals een biograaf ooit heeft meegedeeld.

Een kleine evolutie in het droommotief viel waar te nemen in Gorters ‘Pan’ (1912, uitgebreidere versie in 1916). De hoofdpersoon in Pan, een dichter, schouwt de komende wereldrevolutie in een toestand die het midden houdt tussen waken en dromen. Hij ontvangt zijn visioen weliswaar 's nachts, maar:

't Is geen droome.
Het is de geest, het beeld van 't bewustzijn,
Dat daar buiten goud en klaar wordt, der vrijen.¹⁰

Nog verder in diezelfde richting ontwikkelde het toekomstverhaal zich qua inkleding bij Jean A. Schalekamp. In ‘Alles onder handbereik’ (1969) probeert de hoofdpersoon, een schrijver, zich de nabije toekomst voor te stellen terwijl hij (bij klaarlichte dag) voor zijn werktafel zit.

Een toekomstverhaal wordt, net als alle andere fictie, verteld door een ‘vertelinstantie’. Het bijzondere van toekomstliteratuur is evenwel dat het relaas van de verteller gaat over dingen die zullen gebeuren, terwijl ‘gewone’ verhalen betrekking hebben op iets dat gebeurd is. Hoe kunnen schrijvers van toekomstbeelden berichten over iets dat nog niet gebeurd is, en aan wie berichten ze het?

Bij geschriften als van Wolff en Van Nievelt bestaat het probleem eigenlijk niet eens. Wolffs toekomstbeeld heeft de vorm van een brief aan een vriend (gedateerd in 1776). In die ‘brief’ bestempelt ze haar voorspellingen als droomachtige mijmeringen. Van een hoofdpersoon of verteller die in de toekomst verzeild raakt, is bij Wolff dus geen sprake. Ook bij Van Nievelt (‘Annus Domini 11000’, 1874)¹¹ is dat niet het geval: hier geven een optimist en een pessimist, elk vanuit het ‘heden’, hun respectieve mening over de toekomst.

In ‘Het toekomend jaar 3000’ van Fokke bereist de hoofdpersoon, tevens verteller, de toekomst wel degelijk. Maar... de hoofdpersoon deelt óók mee dat hij het allemaal alleen maar gedroomd heeft, en daarmee is de zaak op simpele wijze opgelost. Ook bij Fokke is het dus uiteindelijk toch weer een personage uit het ‘heden’ dat ten overstaan van lezers uit datzelfde heden bericht doet over de toekomst.

Heel anders lag het bij toekomstbeelden die volgens het ‘berichtprocédé’ ingekleed waren, d.w.z. die, volgens een stilzwijgende afspraak tussen schrijver en lezer, zelf geacht werden uit de toekomst te stammen. Dergelijke ‘berichten-uit-de-toekomst’ waren dus afkomstig van een vertelinstantie-uit-de-toekomst’. Tot wie richtte zich die verteller: tot de lezer van nu of tot de lezer van de toekomst?

8 De Heerschappij van het grootkapitaal in het jaar 1993, door een honderdjarigen slaaf. Amsterdam (1894).

9 P. Harting, Mijne herinneringen, een autobiografie. Amsterdam 1961.

10 H. Gorter, Pan, een gedicht, Amsterdam 1912, p. 122.

11 C. van Nievelt, ‘Annus Domini 11000’, in: Phantasieen, Leiden 1874.

[p. 73]

De gemakkelijkste oplossing was dat de boodschap gericht werd tot de lezer-van-de-toekomst. De schrijver deed dan gewoon alsof de toekomst al was aangebroken. Melsen (pseudoniem van Jan Christiaens) goot zijn toekomstbeeld ‘Een brief uit Vlaanderen’ (1967)¹² in de vorm van een in de toekomst gedateerde brief waarin hij het België van straks beschreef: een overbevolkte, half fascistische CVP-staat. Ook de door Leo Vroman getekende en geschreven ‘Agenda uit het jaar 2000’ (1969) was als het ware bestemd voor de imaginaire lezer-van-de-toekomst.

Minder voor de hand lag het, dat de vertelinstantie zich tot de lezer-van-nu wendde. De verteller moest zijn verhaal dan tegen de stroom van de tijd in, stroomopwaarts als een forel, laten aanspoelen in het heden. Om te ‘verklaren’ hoe het verhaal vanuit de toekomst in het heden had kunnen belanden, had de verteller uiteraard een kunstgreep nodig. In ‘Anno 1999’ verneemt de lezer dat dit werkje via een tijdmachine naar het heden geparachuteerd is - een alerte navolging van het voorbeeld van H.G. Wells die vier jaar tevoren ‘The time machine’ gepubliceerd had. Toch riep zo'n tijdmachine blijkbaar meer vragen op dan hij beantwoordde, want in het ‘voorbericht van den uitgever’ van datzelfde boekje gaf deze heer lucht aan zijn verbazing over ‘hoe of dit geschrift tot ons gekomen is. (...) Dit handschrift schijnt in omgekeerde richting door den tijd te zijn aangedaan’.

In veel van de meer recente toekomstverhalen is overigens niet duidelijk vast te stellen of de verteller zich al dan niet vanuit de toekomst tot de lezer richt, en zo ja, of hij zich tot de huidige lezer richt dan wel tot de toekomstige. En de gevallen dat de verteller ‘verklaart’ hoe hij over al die informatie betreffende de toekomst beschikt, zijn navenant schaars. Kennelijk is er in de toekomstliteratuur een vertelconventie ontstaan die dat toelaat. Steeds vaker moet de lezer uit een terloops genoemd jaartal, uit een futuristisch aandoend technisch apparaat en dergelijke maar opmaken dat het verhaal in de toekomst speelt, en wordt hij niet geacht zich daarover te verbazen. Zo'n vertelconventie waarbij de lezer over bepaalde Droogstoppelachtige overwegingen heen moet stappen en een bepaalde ‘clementie’ moet hebben, is niets nieuws. Er bestaan veel meer van zulke afspraken tussen schrijver en lezer; bijvoorbeeld de conventie van de ‘alwetende verteller’, waarbij de lezer het ‘accepteert’ dat de verteller een paranormaal vermogen heeft om te weten wat alle personages denken - ook als ze het niet hardop zeggen.

Wat is nu het aardigste, het wezenlijke, het bezinksel van al die toekomstbeelden? Wat blijft ervan over na constatering dat de schrijver de plank al dan niet heeft mis geslagen? Toekomstbeelden bieden een staalkaart van de collectieve angsten die in de loop van de tijden de kop hebben opgestoken, en van snel wisselende, soms zeer modieuze hoopvolle verwachtingen die in brede kring vigeerden. Toekomstbeelden hebben bijna altijd de ‘psychische weergesteldheid’ weerspiegeld. Een paar voorbeelden: rond de eeuwwisseling was iedereen bang voor de agressieve kracht of de agressieve bedoelingen van de natuurvolken die, heette het, nog niet door de beschaving waren ‘verzwakt’. We lezen hierover in ‘De heerschappij van het grootkapitaal’. Een recente maar eveneens op de achtergrond geraakte, zij het feitelijk nog steeds actuele nachtmerrie: de derde wereldoorlog. Het thema stamt uit de tijd van de Koude Oorlog. Jef Last voorzag in 1951 dat er omstreeks 1966 een kernoorlog zou uitbreken. C.R. Leeman (‘Aarde jaar 3000’, 1955) liet het grote treffen in 2000 plaats vinden. De eerste die zich grapjes over het thema veroorloofde, was waarschijnlijk Rein Blijstra. In ‘Het planetarium van Otze Otzinga’ (1962) lossen onze planeet en enkele andere planeten die deel uitmaken van het door ‘schepper’ Otze Otzinga gemaakte planetarium, op in paddestoelvormige wolkjes. Oorzaak: Otzes vrouw, bezig met de grote schoonmaak, verbrijzelt per abuis het planetarium.

Nog een recente, maar alweer tot bescheiden proporties geslonken modeangst: die voor de opmars van de insekten. Een specimen daarvan vinden we in Wim Gijsens short story ‘14 september 2123’ (1969)¹³ Het zijn trouwens niet alleen die collectieve nachtmerries die zo gedateerd aandoen. Ook hoopvolle verwachtingen van weleer kunnen zoveel jaar na dato een volledig verflenste indruk maken. Een bijna fossiele modieusheid straalt af van Van der Meulens beschrijving in 1876 van de drooggelegde Zuiderzee (in 1950, volgens Van der Meulens prognose). Geestdriftig profeteert hij hoe de wegen en vaarten ‘lijnrecht (zijn) door getrokken op afstanden van een uur gaans, waar op halfweg eene sloot werd gegraven voor afwatering’. Alle dijken, annex wegen en spoorwegen worden geflankeerd door lintbebouwing.

Ooit heeft men dus reikhalzend uitgezien naar lintbebouwing. Een adembenemende gedachte.

12 Melsen, ‘Een brief uit Vlaanderen’, in: Vandaag 13, De zwarte Roos, bijeengebracht door F. de Bruyn en O. Timmers. Utrecht/Antwerpen 1967.

13 Verschenen in Avenue 11/11/69. Ook raadpleegbaar in M. van Loggem (red.), Het toekomend jaar 3000, science-fictionverhalen van literaire schrijvers. Antwerpen 1976.