De Revisor. Jaargang 8

[p. 46]

Anton Blok
Dilemma's van individualisering

Johanna Fortuin, Kanttekeningen bij gewoontes, overtuigingen en gevoelens. Amsterdam: Van Gennep, 1980, 222 p.

In deze bundel eerder verschenen essays over verschillende aspecten van de moderne westerse cultuur klinken scepsis en nostalgie door. Het gaat niet goed met de verzorgingsstaat die onze samenleving geworden is. Ons welzijn is vaak slechts schijnbaar en de oplossingen die we voor de problemen van het samenleven bedacht hebben roepen weer nieuwe problemen op. Talrijk zijn de onbedoelde en hinderlijke gevolgen van verworven technisch gemak. Talrijk ook zijn de paradoxen waarin ons leven zich verstrikt. De gemiddelde levensduur van mensen heeft ongekende hoogten bereikt en hun werktijd is drastisch ingekrompen. Velen blijken echter met de beschikbaar gekomen uren nauwelijks raad te weten. Huisvrouwen van middelbare leeftijd lijden een kwijnend bestaan. Bejaarden zien meer om in wrok dan verwondering. Als ze niet al geplaagd worden door ziekte en gebreken, treft ook hen maatschappelijk functieverlies. Op hun kennis en ervaring doen weinigen een beroep, omdat deze oriëntatiemiddelen met de bezitter ervan verouderd zijn. Zo raakt een oudere generatie geïsoleerd en gesegregeerd, en ervaart men haar voortbestaan als zinloos en in het gunstigste geval als een last.

Johanna Fortuin schrijft meer over nabestaan dan over ouderdom - al heb ik sterk de indruk dat haar marginalia geschreven zijn vanuit het besef ouder te worden (waarmee niets onaardigs gezegd wil zijn over dit besef). Haar berichten over gezinsvorming en liefde, ziekte en behandeling, pijn en lijden, sterven en rouwen zijn mede gebaseerd op een vergelijking met her en der verzamelde etnografische en historische gegevens. Deze essays vormen geen lofzang op de verworvenheden van de westerse beschaving. Het zijn cultuur-kritische kanttekeningen met een sterk autobiografische inslag die vaak getuigen van een meer algemeen gehoord en gevoeld onbehagen. Om die reden is deze bundel als ego-document zeker de moeite waard. Hoe reëel de bevindingen van de auteur dan ook mogen zijn, realistisch kan ik haar uiteenzettingen niet altijd vinden.

Veel treurnis stort de schrijfster uit over het moderne gezin, dat al eens eerder beschreven is als het kader van ‘pathhways to madness’ en waarover we hier te horen krijgen dat het als ‘allesbeheersende relatievorm’ het enige is waarop we ons kunnen verlaten. Hoe veel bevredigender zijn relaties tussen echtgenoten en die tussen ouders en kinderen geregeld in andere culturen: daar niet het ideaal van romantische liefde in het huwelijk en evenmin exclusieve bindingen tussen gezinsleden of huisgenoten, ingebed als ze zijn in grotere, harmonieuze gemeenschapsverbanden.

Wanneer is het generatiehuishouden, het gezin zoals wij dat thans kennen ontstaan? Volgens Johanna Fortuin is het van recente datum: ‘de gezinsvorming is pas begonnen tijdens die enorme maatschappelijke veranderingen die we gemakshalve wel met de term “industriële revolutie” bijeenpakken. Daarvoor leefde men in grotere huishoudingen met een nogal wisselende samenstelling’ (p. 35). Dit geloof in de ‘klassieke familie van westerse nostalgie’ is van ongekende hardnekkigheid. Het werd in 1965 nog door Laslett in zijn studie The World we have lost verdedigd, maar is enkele jaren later, mede door onderzoek van Laslett zelf, tenslotte onhoudbaar gebleken. Er zijn bovendien nog maar weinig historici die zich wensen uit te laten over enig verband tussen industrialisering en gezinsvorming. Zowel in Engeland als in andere Westeuropese landen vormde het enkelvoudige gezin al eeuwen vóór de industrialisering het meest voorkomende type huishouden (niet: huishouding). Uitgebreide gezinnen, als ze al voorkwamen, waren voornamelijk beperkt tot de kringen van de geprivilegieerden, zoals onder andere blijkt uit Laslett's Household and Family in Past Time (1972). In dit boek is ook een uitstekende bijdrage opgenomen over de samenstelling en omvang van huishoudens in het pre-industriële Nederland. De historicus Van der Woude toont hierin aan dat er reeds in de 17e eeuw sprake was van een sterke individualisering van het gezinsleven, met name in de noordwestelijke streken van de Lage Landen, en dat de vorming van zeer kleine gezinnen samenging met urbanisering en commercialisering. In Engeland heeft Macfarlane in The Origins of English Individualism (1978) eenzelfde ontwikkeling voor nog vroegere perioden vastgesteld. Ook in gebieden buiten Europa is het enkelvoudige gezin veel minder zeldzaam dan men tot voor kort verondersteld heeft.

Niet alleen het gezin, maar ook de romantische liefde is voor Johanna Fortuin eerder bron van ongenoegen dan van vreugde.

Aan de romantische liefde, die ze ‘de Grote Liefde’ noemt en waar ze niet geheel afwijzend tegenover staat, bespeurt ze ook een enge kant en dat is het dwingende ervan. Maar is het niet inherent aan alle menselijke bindingen of afhankelijkheidsrelaties dat ze een meer of minder dwingend karakter hebben en juist daaraan voor de betrokkenen hun waarde en betekenis ontlenen? Hoe kan men vrijblijvend genieten van andere mensen? Deze vraag lijkt de schrijfster zich te stellen wanneer ze het volgende meedeelt: ‘Als iemand tegen me zegt: ‘Ik houd zoveel van je’, dan is mijn allereerste reactie: ‘O, God, wat zal ik nou weer niet meer mogen...’ (p. 100). Wat mensen onder die omstandigheden wel of niet mogen en kunnen, is op treffende wijze beschreven door de socioloog Blau in zijn essay ‘Excursus on love’, waarvoor hij een passage uit de roman Du côté de chez Swann van Proust als uitgangspunt koos. Geliefden staan altijd onder druk hun affectie voor elkaar te tonen, maar weten zich ook gedwongen elkaar uitdrukkingen van affectie te onthouden. Het fundamentele dilemma bestaat hieruit dat een vrouw die vrijelijk blijk geeft van haar affectie voor een man ten einde een band met haar voor hem meer aantrekkelijk te maken, daarmee aan de waarde van haar affectie afbreuk doet.

De gedachte dat het mogelijk en zelfs wenselijk zou zijn vrijblijvend van andere mensen te genieten is typerend als uitdrukking van een bepaalde graad van individualisering die een der voornaamste kenmerken geworden is van de westerse cultuur. Het overheersende zelfbeeld van mensen is dat van een ‘vensterloze monade’: in strijd met elke maatschappelijke ervaring ziet men zich zelf niet als wezenlijk en fundamenteel verbonden met andere mensen, die dan ook gewoonlijk aangeduid worden met de term ‘omgeving’. Behalve in de omgangstaal heeft dit beeld ook sterk doorgewerkt in de sociale wetenschappen, waar ‘individu’ en ‘samenleving’ vaak als dichotome begrippen gehanteerd worden.

Het tegenstrijdige in de beschouwingen van Johanna Fortuin is dat zij de dwangen van anderen vreest en tegelijk verlangt naar de geborgenheid van hechte gemeenschappen - een verlangen dat zij projecteert op het verleden en andere culturen. Als zij schrijft: ‘relatiepatronen schoten nooit eerder en nergens elders zo tekort als juist bij ons’ (p. 44), brengt zij deze gevoelens van onbehagen en nostalgie treffend onder woorden. Maar men kan de echtheid van deze gevoelens en ervaringen onderschrijven zonder daarmee het waarheidsgehalte van de mededeling te hoeven accepteren. Hoe hecht en harmonieus zijn de grotere gemeenschapsverbanden van vroeger en elders geweest en hoe zou de schrijfster de geborgenheid van dergelijke gemeenschappen ervaren waar nauwelijks enige privacy wordt toegestaan? Met recht zou zij zich dan kunnen en ook moeten afvragen wat zij allemaal niet meer zou mogen.

Wat het thema van de romantische liefde in de westerse literatuur betreft, signaleert Johanna Fortuin een opmerkelijk feit: de

[p. 47]

meeste liefdesromans eindigen met de dood van een der geliefden en het leed van de ander. Zij vraagt zich af waarom dit zo is en komt met een nogal merkwaardige verklaring: ‘Een dode kan je niet meer voor een ander verlaten. Een dode kun je idealiseren naar jouw droom... De Grote Liefde verdraagt niet het menselijk tekort. Gesteld voor de keuze tussen levende onvolmaaktheid of dode volkomenheid kiest de Grote Liefde voor de dood’ (p. 60).

Ik geloof niet dat menselijke motieven als bezitsdrang, egoisme en agressie ons veel kunnen leren over de thematiek van een bepaald literair genre. Lang geleden las ik een verklaring van een dichter die mij nog steeds zeer aannemelijk lijkt. In zijn essay ‘The Philosophy of Composition’ heeft Poe uitgelegd hoe hij een van zijn meest bekende gedichten, The Raven, geschreven had. Hij was daarmee een van de eerste dichters die evenveel belangstelling had voor de wijze waarop een gedicht tot stand komt als voor het werk zelf. Poe vergeleek het maken van dit gedicht met het oplossen van een wiskundig probleem. Niet goddelijke inspiratie of ingeving, niet intuitie of toeval, maar logisch denken lag aan zijn modus operandi ten grondslag. Om het gedicht universeel aanvaardbaar te maken. koos hij Schoonheid als gebied en Melancholie als toon. Het onderwerp leverde toen geen problemen meer op: de Dood is het meest melancholische onderwerp en het meest poëtisch wanneer het met Schoonheid verbonden is. De dood van een mooie vrouw is dus het meest poëtische onderwerp dat men kan bedenken, en de meest geschikte persoon om dit onderwerp te bezingen is de van zijn geliefde beroofde minnaar.

In haar Kanttekeningen besteedt Johanna Fortuin tamelijk veel aandacht aan het thema van de dood. Deze essays behoren tot de beste van haar boek, mede omdat ze op eigen onderzoek gebaseerd zijn. Maar ook de behandeling van dit onderwerp zou gediend geweest zijn met een grotere precisie en zorgvuldigheid - ook bij het formuleren. Als men voor een groter publiek wil schrijven, hoeft dat niet ten koste te gaan van grondigheid, stijl en grammatica. Integendeel.

Zo schrijft zij bijvoorbeeld: ‘de afgelopen tientallen jaren heeft zich in Nederland een aantal veranderingen voltrokken waardoor nabestaan moeilijker geworden is. Door de gestegen welvaart en de medische vooruitgang zijn de sterftecijfers sterk gedaald en daarmee de gemiddele levensduur verlengd. Sterven is veel zeldzamer, uitzonderlijker geworden. Als het dan toch gebeurt, vooral op jongere leeftijd, is het veel schokkender en staan mensen er meer onthand tegenover’ (p. 213). Om te beginnen is het sterftecijfer in Nederland de afgelopen decennia tamelijk constant gebleven. Tussen 1940 en 1970 schommelde het tussen de 9 en 7 (dat wil zeggen: op de 1000 personen stierven er gemiddeld nog geen tien per jaar). Sinds het einde van de jaren zestig is er zelfs sprake van een geringe stijging van het sterftecijfer in Nederland. De spectaculaire daling van het sterftecijfer waar Johanna Fortuin mogelijk op doelt, vond plaats tussen 1870 en 1930, toen dit cijfer van 24 tot 10 daalde.

In de tweede plaats geloof ik niet dat het sterven veel zeldzamer of uitzonderlijker geworden is. Tenslotte zal iedereen die geboren is vroeg of laat ook overlijden. Met de toename van de gemiddelde levensduur kan men dan ook in de naaste toekomst een stijging van het sterftecijfer verwachten. Wat wel zeldzamer of uitzonderlijker geworden is - en dat blijkt ook uit het onderzoek van Johanna Fortuin - is niet het sterven zelf, maar de betrokkenheid van mensen bij het overlijden van anderen. Op de vraag waarom dit zo is, heeft niemand nog een bevredigend antwoord gegeven. Ariès niet en ook Johanna Fortuin niet. Mogelijk hebben waardenoordelen en een zekere nostalgie verder onderzoek belemmerd. De opvattingen over sterven en rouwen hebben zich niet zo maar gewijzigd. Evenals andere mentaliteitsveranderingen hangen ze nauw samen met veranderingen in menselijke bindingen en kunnen ook alleen begrepen worden wanneer men ze in verband brengt met veranderingen van de sociale structuur. Ook de toename van het aantal stille uitvaarten duidt op voortschrijdende individualisering. Uit hetgeen Johanna Fortuin meedeelt over het sterven in het provinciestadje waar ze in de jaren veertig opgroeide, blijkt dat we daar te maken hebben met een gemeenschap waarin de mensen veel meer op elkaar aangewezen waren dan kennelijk het geval is met haar buurtgenoten in het huidige Amsterdam-Zuid. De aard van de netwerken die mensen met elkaar vormen is in de loop der tijd veranderd: het geheel van sociale relaties is minder lokaal gebonden, meer gedifferentieerd en elke specifieke relatie is minder veelzijdig geworden. Wat mensen, zeker in stedelijke samenlevingen, aan elkaar bindt, zijn overwegend enkelvoudige belangen. Familieleden, buren, vrienden, collega's partijgenoten en leden van eenzelfde vereniging of parochie: het zijn allemaal mensen met wie we te maken hebben, van wie we afhankelijk zijn, maar het zijn telkens anderen. Vandaar dat we ons bij het overlijden van één hunner minder onthand voelen dan wanneer de overledene verschillende van deze functies in zijn of haar persoon verenigd had. Vandaar ook een versobering van het rouwritueel. Dit neemt niet weg dat mensen voor wie, om een uitdrukking van Reve te gebruiken, ‘een tweede voorstelling’ minder waarschijnlijk geworden is, op geheel andere wijze geconfronteerd worden met het probleem van hun eigen eindigheid dan degenen bij wie het geloof in een reprise nog nauwelijks geschonden is.

De essays van Johanna Fortuin zijn alle geschreven vanuit het beginsel van ‘twijfel als oriëntatie’, de titel van het eerste hoofdstuk van haar boek. Wat de schrijfster onder ‘twijfel’ verstaat is het klassieke scepticisme, een soort twijfel a priori aan alles: niets zou men met zekerheid kunnen weten. In een serie aforismen, die later gebundeld zijn uitgegeven onder de titel Ueber Gewissheit, heeft Wittgenstein de onzinnigheid van deze filosofie aangetoond. Bijvoorbeeld:

Wer an allem zweifein wollte, der würde auch nicht bis zum Zweifel kommen. Das Spiel des Zweifelns selbst setzt schon die Gewissheit voraus.

Braucht man zum Zweifel nicht Gründe?

Zweifelndes und nichtzweifelndes Benehmen. Es gibt das erste nur, wenn es das zweite gibt.

Waar de schrijfster van Kanttekeningen bij gewoontes, overtuigingen en gevoelens twijfelt, blijven de gronden van die twijfel onbekend. Waar zij reden had tot twijfel, heeft zij vaak verzuimd zelfs maar vragen te stellen.

Geraadpleegde literatuur

Philippe Ariès, Western Attitudes towards Death: From the Middle Ages to the Present. Baltimore, 1974.

Peter M. Blau, Exchange and Power in Social Life. New York, 1964.

Johan Goudsblom, Dutch Society. New York, 1967.

Jules Henry, Pathways to Madness. New York, 1965.

Peter Laslett, The World we have lost. London, 1965.

Peter Laslett (Ed.), Household and Family in Past Time. Cambridge, 1972.

Alan Macfarlane, The Origins of English Individualism. Oxford, 1978.

Edgar Allan Poe, The Poems of Edgar Allen Poe. London, 1900.

Marcel Proust, A la recherche du temps perdue (l). Paris, 1954.

Ludwig Wittgenstein, On Certainty/Ueber Gewissheit. Oxford, 1974.

A.M. van der Woude, Variations in the size and structure of the houshold in the United Provinces of the Netherlands in the seventeenth and eigtheenth centuries. In: Laslett, Household and Family in Pat Time.