De Revisor. Jaargang 8

[p. 48]

Willem de Ruiter
Object en zintuig
Het immaterialisme van George Berkeley

George Berkeley werd in 1685 in Kilcrene vlakbij Kilkenny, Ierland, geboren. In 1753 overleed hij in Oxford. Zijn eerste publikatie, An Essay towards a New Theory of Vision, van 1709, gaat over de aard van het gezichtsvermogen en kan worden beschouwd als een voorstudie ten behoeve van zijn eigenlijke hoofdwerk dat in 1710 verschijnt: A Treatise concerning the Principles of Human Knowledge. Van een gedeelte van dit boek bestaat een Nederlandse vertaling door Sibold S. Smeding die in 1922 onder de titel Verhandeling betreffende de grondslagen der menselike kennis verscheen. Deze vertaling is bijzonder onnauwkeurig en ik raad dan ook niemand aan deze te raadplegen. Ik noem deze vertaling alleen omdat het, voor zover mij bekend, de enige is die er bestaat.

Het eerste boek van Berkeley werd erg goed ontvangen, het tweede ontmoette echter veel kritiek en onbegrip. Om hieraan het hoofd te kunnen bieden schreef Berkeley in 1713 de Three Dialogues between Hylas en Philonous, waarin dezelfde uitgangspunten op een eenvoudige, heldere en stilistisch gave wijze uiteen worden gezet. In deze dialogen wordt een gloedvol betoog voor het immaterialisme gehouden en voor de lezer het in de gaten heeft, zit hij gevangen in het sierlijk door Berkeley gesponnen web van argumenten. De lezer van deze dialogen wordt met de volgende merkwaardige paradox geconfronteerd: men is er absoluut van overtuigd dat de door hem bereikte eindconclusie onjuist moet zijn en toch kost het grote moeite om zwakke plekken in zijn betoog te vinden. De lezer raakt al snel begoocheld door de handigheid van de auteur. Het essentiële uitgangspunt van de hele verhandeling is gelegen in de definitie van een waarneembaar ding waarover Hylas (stofman) en Philonous (vriend van de geest) het eens worden, te weten: een waarneembaar ding is alleen een ding dat onmiddellijk door de zintuigen wordt waargenomen. Op het moment dat Hylas, en met hem de lezer, dit toegeeft, stapt hij het doolhof binnen waarvan hij later de uitgang niet meer kan vinden.

Wat staat er in deze discussie op het spel? Descartes had als eerste een fundamenteel onderscheid gemaakt tussen twee soorten substanties en wel tussen het denken en de uitgebreidheid, de geest en het lichaam of de geestelijke substantie en de materiële substantie. Deze twee substanties zijn volkomen onafhankelijk van elkaar en hierdoor ontstaat de vraag hoe ze op elkaar kunnen inwerken. Spinoza loste deze onverenigbaarheid op door te postuleren dat er slechts één substantie bestaat, namelijk God, met een oneindig aantal attributen waarvan het denken en de uitgebreidheid door de mens worden gekend. Berkeley ontkent het bestaan van de materiële substantie en is daarmee één van de belangrijkste vertegenwoordigers van de idealistische filosofie. De materialisten ontkenden het bestaan van de geest. Het boekje De droom van d'Alembert¹ (1769) van Denis Diderot is in alle opzichten de perfecte tegenhanger van Berkeley's dialogen.

In de opvatting van Berkeley bestaan er slechts ‘spirits’ en ‘ideas’. ‘Spirit’ wordt hier vertaald met ‘geestelijk wezen’ en ‘idea’ met denkbeeld. Op deze vertaling kom ik straks nog terug. God en de mensen zijn geestelijke wezens. Van de voorwerpen om ons heen vormen wij denkbeelden en deze denkbeelden bevinden zich in de geest. Dus de voorwerpen buiten ons bezitten geen bestaan onafhankelijk van de geest. Wanneer ik mijn ogen sluit en geen denkbeelden meer heb, dan is er wel een andere geest die denkbeelden van de voorwerpen heeft. Is dat ook niet het geval dan moet God denkbeelden in zijn geest hebben. Ergo: God bestaat!

De ondertitel van de Three Dialogues luidt: tegen sceptici en atheïsten. Hylas en Philonous worden het er al snel over eens dat iemand een scepticus is wanneer hij het bestaan van de waarneembare dingen ontkent. Het onderzoek is erop gericht uit te zoeken wie van beiden de grootste scepticus is. Philonous opent de discussie door aan te tonen dat warmte of hitte zich niet in de voorwerpen bevindt, maar in de geest. Doorslaggevend hierbij is de volgende schijnbare paradox: wanneer iemand een hand stopt in een bak met koud water en de andere in een bak met warm water en vervolgens beide handen in een bak met water van een tussenliggende temperatuur, dan is volgens zijn ene hand het water warm en volgens zijn andere koud. Hoe zou dit mogelijk zijn wanneer de warmte of kou zich in het water bevond? Hierna worden achtereenvolgens de smaken, geluiden en kleuren op dezelfde wijze behandeld. Maar dan bedenkt Hylas een belangrijk onderscheid tussen primaire en secundaire kwaliteiten. De laatste bestaan, geeft hij toe, alleen in de geest. De eerste, te weten uitgebreidheid, vorm, vastheid, ruimte, beweging en rust, bestaan werkelijk in de voorwerpen buiten ons. Philonous toont dan aan dat er geen enkele reden is om een principieel onderscheid te maken tussen primaire en secundaire kwaliteiten en dat beide gelijkelijk in de geest bestaan. Op dat moment bedenkt Hylas opnieuw een onderscheid en daarmee begint het hier weergegeven fragment.

1 Denis Diderot, De droom van d'Alembert, Boom, 1980.

II

In het laatste deel van de eerste dialoog komt het onderwerp afstand aan de orde. Hylas heeft de indruk dat ons gezichtsvermogen een bepaalde afstand suggereert. Het gesprek verloopt als volgt:

[p. 49]

Philonous - Om het echter nog duidelijker te maken, vraag ik u of afstand niet een lijn is met één kant naar het oog gericht.

Hylas - Dat klopt.

Philonous - En kan zo'n lijn door de ogen worden gezien?

Hylas - Nee.

Philonous - Volgt daaruit niet dat afstand niet echt en onmiddellijk door het gezichtsvermogen wordt waargenomen?²

Hetzelfde argument keert in een iets gewijzigde vorm terug in het veel later verschenen Alciphron: or the Minute Philosopher (1732):

Euphranor - Zeg eens, Alciphron, is afstand niet een lijn die met één kant naar het oog is gericht?

Alciphron - Ongetwijfeld.

Euphranor - En kan een lijn, in die toestand, meer dan een enkel punt op de achterkant van het oog projecteren?

Alciphron - Nee.

Euphranor - Derhalve bezit de verschijning van een grote en van een kleine afstand dezelfde grootte, of liever helemaal geen grootte, daar het in alle gevallen een enkel punt is.

Alciphron - Het schijnt zo.³

De vraag of wij door uitsluitend gebruik te maken van ons gezichtsvermogen de drie dimensies van de ons omringende wereld kunnen zien, staat centraal in Berkeley's eerste werk en wordt met een krachtig neen beantwoord. Het probleem heeft de Ierse filosoof zijn leven lang bezig gehouden. Zo besluit hij bijvoorbeeld The Theory of Vision Vindicated and Explained (1733) met een citaat uit de Philosophical Transactions, waarin wordt verhaald van een blindgeboren man die zijn gezichtsvermogen heeft teruggekregen: ‘Toen hij voor het eerst zag was hij zo weinig in staat een oordeel te vellen over afstanden, dat hij dacht dat alle voorwerpen zijn ogen aanraakten...’⁴

Berkeley begint zijn theorie over het gezichtsvermogen met een kritiek op de manier waarop zijn tijdgenoten het zien van afstand verklaren. Wanneer een voorwerp zich steeds verder van ons verwijdert, dan zal de hoek, gevormd door de lichtstralen die naar onze ogen zijn gericht, steeds kleiner worden en de hoek waaronder deze stralen onze ogen treffen zal steeds groter worden. Volgens de optici bepalen we op die wijze de afstand van een voorwerp. Berkeley verwerpt deze theorie, die misschien zinvol is voor de constructie van stralengangen door lenzen of ons oog, maar die geen verklaring kan bieden voor onze waarneming van afstand. Want we hebben geen enkele gewaarwording van de hoeken die in de theorie voorkomen. We hebben alleen een gewaarwording wanneer we een voorwerp zeer dicht bij onze ogen brengen. In dat geval moeten we een spierinspanning verrichten om de ogen op het voorwerp te richten, kan het voorwerp onscherp zijn of moeten wij sterk accommoderen. Alleen dan hebben we een indruk van de afstand door een combinatie van ons gezichtsvermogen en de gewaarwording van de spierinspanningen. In alle andere gevallen doet de wereld zich aan ons voor als een zeer groot televisiescherm dat ons gehele gezichtsveld bedekt. Berkeley's stelling luidt derhalve: Ons gezichtsveld is strikt gesproken tweedimensionaal en bezit geen diepte. In The Theory of Vision Vindicated komt een zeer goede beschrijving voor van wat wij zien: ‘Het eigenlijke, onmiddellijke object van het gezichtsvermogen is licht in al zijn bestaansvormen en variaties, verschillende kleuren in soort, mate en hoeveelheid; sommige levendig, andere vaag; van sommige meer, van andere minder; verschillend in hun volgorde en toestand.’⁵

Hoe is het dan mogelijk dat wij toch een indruk van diepte hebben? Deze indruk komt tot stand door een combinatie van gewaarwordingen die wij ontvangen van de verschillende zintuigen, namelijk: spiergewaarwordingen van het oog, tastgewaarwordingen die erop wijzen dat de voorwerpen driedimensionaal zijn en een ruimtegewaarwording die wij hebben omdat we ons kunnen verplaatsen. In een boeiend hoofdstuk over ‘De ruimte en de meetkunde’ bespreekt Poincaré, uitgaande van een tweedimensionale visuele ruimte, de samenhang tussen de door ons ervaren ruimte en de driedimensionale Euclidische ruimte.⁶ Wanneer we ons één enkel, volkomen onbeweeglijk oog voorstellen, waar zich geen voorwerpen in de buurt bevinden zodat het oog geen verschillen in diepte kan vaststellen door te accommoderen, dan zou zo'n oog principieel geen verschil kunnen zien tussen een driedimensionale wereld en een tweedimensionale film van die wereld.

In deze hele discussie, die gevoerd wordt naar aanleiding van de provocerende stelling van Berkeley, wordt het feit dat de mens twee ogen bezit buiten beschouwing gelaten. Twee ogen

2 Philosophical Works, 160.

3 The Works of George Berkeley, Bishop of Cloyne, edited by A.A. Luce and T.E. Jessop, III, 150.

4 Philosophical Works, 250.

5 Philosophical Works, 243.

6 Henri Poincaré, Wetenschap en hypothese, Boom, 1979.

[p. 50]

zouden wel een verschil zien tussen een driedimensionale wereld en een tweedimensionale film en dat verschil is afhankelijk van de afstand tussen de ogen. Dit verschil zou echter weer teniet worden gedaan wanneer we twee verschillende films aan de ogen zouden aanbieden. In dat geval zou dezelfde suggestie van diepte worden gewekt. De schilder Salvador Dali heeft gepoogd stereoscopische schilderijen te maken. De twee, vanuit verschillend standpunt gemaakte afbeeldingen, worden via een kijker samengevoegd en geven een zekere indruk van diepte.

Een direct gevolg van de stelling van Berkeley is dat de objecten van ons gezichtsvermogen volkomen verschillen van de objecten van ons tastvermogen. Er bestaat geen homogeniteit tussen de verschillende gewaarwordingen. We komen hier tot een tweede stelling van Berkeley: Elk zintuig heeft zijn eigen object. Met onze ogen ervaren we slechts licht, met onze oren horen we geluiden, met onze tastzin voelen we de voorwerpen, reuk- en smaakzin verschaffen ons geuren en smaken. Deze principiële onafhankelijkheid van de objecten van onze zintuigen is essentieel voor het bereiken van een immaterialistisch standpunt. Iedereen zal het erover eens zijn dat geuren en smaken subjectieve gewaarwordingen zijn en derhalve alleen in de geest bestaan. Wanneer de geluiden, tast- en visuele ervaringen volkomen los van elkaar staan, dan ligt de weg naar het immaterialisme open. Immers: datgene wat wij zien is tweedimensionaal en daar volgens onze tastzin de voorwerpen driedimensionaal zijn, moet hetgeen wij zien in de geest bestaan. Daar ons gezichtsvermogen ons de beste toegang tot de buitenwereld biedt, betekent het vaststellen van het immateriële karakter van ons gezichtsvermogen een grote stap in de richting van de algemene doctrine van het immaterialisme. Een kritiek van het immaterialisme zal zijn uitgangspunt moeten zoeken in het geforceerde onderscheid dat Berkeley maakt tussen de verschillende objecten van de zintuigen.

III

In de filosofische geschriften van Berkeley vervult het woord ‘idea’ een sleutelrol. Veel van de overtuigingskracht van Berkeley's betoog berust op de dubbelzinnige betekenis van ‘idea’. Reeds uit de geleidelijke overgang in de Philosophical Commentaries van ‘idea’ naar ‘Idea’ met een hoofdletter blijkt dat er sprake is van een betekenisverschuiving. Berkeley licht deze betekenis toe in de Three Dialogues: ‘I own the word idea, not being commonly used for thing sounds something out of the way. My reason for using it was, because a necessary relation to the mind in understood to be implied by that term;...’⁷ Enerzijds is ‘idea’ volkomen synoniem met ‘de onmiddellijk waargenomen dingen’, met ‘de zintuiglijk waarneembare dingen’ en lijkt het woord alleen te verwijzen naar objecten uit de materiële wereld. Anderzijds bestaan ‘ideas’ alleen in de geest, zijn het gewaarwordingen, neemt iedereen zijn eigen ‘ideas’ waar en lijken ze derhalve niets met de materiële wereld gemeen te hebben. Een zorgvuldige vertaling van dit woord is essentieel.

Reeds eerder gekozen vertalingen van dit woord zijn: bewustzijnsinhoud, idee en voorstelling. Vaak worden deze vertalingen in een tekst door elkaar gebruikt. ‘Bewustzijnsinhoud’ legt een te zwaar accent op de relatie met de geest. Hallucinaties en dromen zijn ook bewustzijnsinhouden en kunnen nu moeilijk onderscheiden worden van ‘ideas’. ‘Idee’ en ‘voorstelling’ voldoen beter, omdat we zowel een idee hebben van iets als een voorstelling van iets. Het bezwaar van ‘idee’ is dat dit woord te sterk doet denken aan Plato en daardoor alleen maar verwarring kan scheppen. Wanneer voor ‘voorstelling’ wordt gekozen, dan is het onmogelijk de vaak voorkomende woorden ‘representation’ en ‘imagination’ met ‘voorstelling’ te vertalen.

Na deze overwegingen besloot ik de vertaling ‘denkbeeld’ te proberen. Hierin komt tot uiting dat ‘idea’ een plaatje van een materieel ding is. Het is eveneens duidelijk dat dit plaatje in een hoofd zit. Ik vond een sterke bevestiging van de juistheid van mijn vertaling in een passage waarin Berkeley de kennis die wij van God kunnen hebben, bespreekt. Het is onmogelijk een denkbeeld van God te hebben, wij hebben slechts een notie van Hem. Berkeley vervolgt: ‘I have therefore, though not an inactive idea, yet in myself some sort of an active thinking image of the Deity.’⁸ In deze passage wordt ‘idea’ direct gevolgd door ‘image’ (beeld).

Helaas bleek het onmogelijk ‘idea’ op alle plaatsen te vertalen met ‘denkbeeld’. Berkeley heeft uitgelegd dat we van de Godheid geen denkbeeld kunnen vormen, omdat we de Godheid niet direct kunnen waarnemen. Zo kunnen we ook geen denkbeeld vormen van de materiële substantie of van entiteit in het algemeen. Toch gebruikt hij bij de behandeling van dit onderwerp het woord ‘idea’:

Philonous - I presume then, it was by reflexion and reason you obtained the idea of it.

Hylas - I do not pretend to any proper positive idea of it...

Philonous - It seems then you have only a relative notion of it,..⁹

Hier is ‘idea’ vertaald met ‘idee’ en heeft het ongeveer dezelfde betekenis als ‘notie’. Op alle plaatsen waar voor een afwijkende vertaling is gekozen heb ik dat aangegeven.

7 Philosophical Works, 186.

8 Philosophical Works, 183.

9 Philosophical Works, 156.