De Revisor. Jaargang 8

[p. 40]

Vincent Mentzel
Het moment
Foto's met commentaar, genoteerd door Max Pam

Vincent Mentzel is 35 jaar. Hij is, zoals dat in vooroorlogse termen heet, ‘in loondienst’ bij NRC/Handelsblad. Hij vervult incidenteel opdrachten voor Newsweek en af en toe is zijn werk bij bijzondere gelegenheden - bijvoorbeeld als hij de paus in een nogal ongure pose weet vast te leggen - te vinden in The Sunday Times.

In '73 en '78 won hij World Press Photo, terwijl hij in '75 de Zilveren Camera uitgereikt kreeg voor een foto, waarop men Den Uyl, zittend achter een muurtje, wanhopig met zijn latere opvolger ziet telefoneren. Werkend voor een dagblad kan hij bij uitstek als een reportage- en nieuwsfotograaf worden beschouwd, al is hij beslist niet blijven hangen in het incidentele ‘kieken’. Hij stelde een fotoboek samen over China, en had het vorig jaar over hetzelfde onderwerp een tentoonstelling in het Boymans museum.

1. Deze twee foto's geven de relatie weer tussen Begin en Van der Klaauw, waardoor indirect ook iets duidelijk wordt gemaakt over de verhouding tussen Israel en Nederland. Van der Klaauw legde een staatsbezoek af en tijdens een diner in het Hilton-hotel van Jeruzalem werden tafelredes gehouden. Op de eerste foto toont Van der Klaauw zich als een verbeten minister, die zijn huiswerk wel degelijk heeft gedaan, krachtig als staal, nooit zal de Nederlandse regering zijn bondgenoot Israel laten zakken.
Begin, de hand onder de kin, kijkt verveeld. Het is toch een verloren avond, zo'n etentje.

[p. 41]

2. De tweede foto accentueert die onderlinge relatie. De idolate blik van Van der Klaauw, die tevens een pose van vastberadenheid is, wordt door Begin beantwoord met een zekere arrogantie en minachting. Natuurlijk, Nederland en Israel zijn qua oppervlakte vrijwel even groot, maar Nederland is een dorp, terwijl Israel het middelpunt van de wereld is, de kern waarvoor elk moment een wereldoorlog kan uitbarsten.

3. ‘Fokker heeft al heel wat kabinetten de lucht in laten vliegen’, dat was de reclamefoto die ik heb gemaakt voor een personeelsadvertentie van Fokker. De foto toont twee handelsreizigers met hun persoonlijke koffertjes, staande voor de regeringsfellowship ‘Prins Bernhard’. Het spreekt vanzelf, dat als je op reis gaat om iets te verkopen, je dat doet in een demonstratiemodel van eigen fabricage. Je komt in je eigen produkt.
Het idee voor deze reclamecampagne is uitgegaan van de Nederlandse regering, al heeft de heer Van der Wiel, het hoofd van de Rijksvoorlichtingsdienst, later beweerd dat de twee afgebeelde heren niet wisten met welk oogmerk de foto werd genomen. Maar speciaal voor deze foto werd een platform op Schiphol ontruimd. Het vliegtuig, dat zojuist geland was na een missie in Polen, zit nog vol met passagiers die moesten wachten, totdat de foto gemaakt was.
De hoofdredactie van mijn krant vond de foto op de rand van de journalistieke ethiek. Als fotograaf van NRC/Handelsblad vertegenwoordig je een redactioneel beleid. Maar is deze foto propaganda voor het zittende kabinet? Fokker is toch een staatsbedrijf, zonder concurrenten. Ik zie in deze foto veeleer een ironisch commentaar op twee mannen, die het vak van fotomodel uitstekend beheersen.

[p. 42]

4. Van Agt en Eutie bezoeken een LPG-fabriek in Balikpapang. De bezoekers krijgen een helm en een doosje met oordopjes (dat zij in hun hand houden). Van Agt heeft het bekende, zuinige mondje. In tegenstelling tot Den Uyl, die er door zijn medewerkers altijd op wordt gewezen dat hij zich enigszins toonbaar moet presenteren tegenover de media, is Van Agt veel jovialer. Dat is, geloof ik, geen pose, dat zit in hem.
De foto toont heel duidelijk de opbloei van Eutie. Zij geniet van alles, het lijkt of zij voor het eerst in het licht is gekomen. Zij is ook meer dan alleen een bloemstuk en gaat af en toe haar eigen gang. Tijdens een bezoek aan Polen zou Van Agt op een zondagmorgen in een kleine kapel de mis bijwonen, zo vertelde een medewerker van Van Agt. Zoiets is een verkapte uitnodiging aan de fotograaf om bij dat moment aanwezig te zijn. Maar Eutie protesteerde na afloop, omdat ik inbreuk had gemaakt op hun privacy tijdens het gebed.
Maar wat is privacy in dat geval? Bij een officieel staatsbezoek heeft het staatshoofd, zodra hij de slaapkamer heeft verlaten, geen privacy meer. Bovendien is het een politieke daad, als een buitenlands staatshoofd, in het katholieke Polen vlak na het bezoek van de paus aldaar, een mis bijwoont. Maar die redenering maakte op haar niet veel indruk.

5. 's Avonds aan het zwembad van het Torazica-hotel. Tijdens zijn bezoek aan Suriname wordt de toenmalige premier Den Uyl plotseling gestoord door een telefoontje: Van Agt heeft zijn staatssecretaris Glastra van Loon eruit gegooid. Den Uyl is verbonden met Nederland via een dun lijntje. Hij heeft zijn sigaar op het stenen muurtje gelegd, om zijn hand voor de telefoon te kunnen houden. Hij denkt dat hij niet gehoord kan worden, maar door de akoestiek van het zwembad schalt het: ‘Wat zeg je?! Ontslagen?!’ De journalisten die aan hun glas Cuba Libre zaten luisteren ademloos toe.
Het is technisch een slechte foto, een van de weinige die ik met flitslicht heb gemaakt. Maar het ontslag van Glastra van Loon was toen voorpagina-nieuws. De arme Den Uyl, altijd hard gewerkt, nooit tijd gehad om te reizen, en nu hij eindelijk afgevlogen is, wordt hij door Van Agt gedwarsboomd op een moment dat hij niets anders kan doen dan hulpeloos van achter een muurtje aan te horen wat er in Nederland gebeurt.

[p. 43]

6. Den Uyl met zijn brilletje in de hand, voorovergebogen - een dramatische foto, genomen tijdens de treinkaping in Assen. Den Uyl heeft zo'n karakteristieke houding dat hij ook herkenbaar blijft als hij ruggelings wordt gefotografeerd. Hij heeft ook een heel markante, zij het moeilijk te fotograferen kop. Zijn hoofd moet je altijd doordrukken, want de lichtval in de Tweede Kamer is zodanig dat het licht weerkaatst op zijn kale, glimmende hoofd. Goede en slechte fotografen kun je van elkaar onderscheiden door de manier waarop zij Den Uyl hebben gefotografeerd. Bij een slechte fotograaf blijft er van het gezicht van Den Uyl alleen een mond en een paar ogen over. De rest van het gezicht valt door een verkeerd gebruik weg, zoals bij een foto van een biljartbal. Den Uyl is een zeer indrukwekkende man om te fotograferen. Ik heb een keer een foto van hem gemaakt, toen hij na een PvdA-congres met een bos rozen in de hand samen met Liesbeth 's nachts een donkere regenbui invluchtte. Alleen al aan de contouren was te zien, dat het om Den Uyl ging.
Dit is een foto van grote eenzaamheid. Dit is geen pose, maar een karaktertrek. Het is zeer moeilijk om contact met hem te maken. In Luxemburg stond ik een keer met hem in de lift. Op een vreemdsoortige manier begon hij wat te grommen en gaf mij een paar stompen. Een van zijn adviseurs zei later tegen mij: ‘Als je dat is overkomen, moet hij zeer op je gesteld zijn’.

7. Dit is de foto van de hiërarchie. Mosje Dajan treedt binnen. Hans Wiegel houdt de deur voor hem open. Maar achter Dajan en Wiegel houdt de heer Willem van den Berge, directeur perszaken van de Rijksvoorlichtingsdienst, weer de deur voor de beide heren open. Let er bovendien op dat Dajan en Wiegel vis à vis staan, terwijl Van den Berge uitzicht heeft op de ruggen van de twee staatslieden.

[p. 44]

8. Een foto van Lubbers, juist nadat hij met een grap Den Uyl in het debat heeft gevloerd. Lubbers, een beetje gangsterachtig afgebeeld, de straatvechter. Door zijn overmatige baardgroei krijgt hij al snel een enigszins luguber uiterlijk. De foto is ook in een ander opzicht opmerkelijk. De CDA-fractie heeft het eigenaardige vermogen om en masse een ander gezicht op te zetten. Ze zitten allemaal tegelijk in de put, of ze lachen allemaal tegelijkertijd. Het gaat hier om een structurele tegenstelling. Socialisten blijven doorgaans zakelijker, ook al gaat het over zeer emotionele onderwerpen. Daar tegenover staat dat zij minder gevoel voor humor hebben, een zwakte waarvan af en toe meedogenloos gebruik wordt gemaakt, zoals op deze foto.

9. Den Uyl en Aantjes in de achterzaal van Pulchri. Vanuit het belendende vertrek, waar het programma ‘Haagse Kringen’ werd opgenomen, druist het rumoer naar binnen. Den Uyl en Aantjes zijn zojuist geschminkt en wachten op het moment van ondervraging. Het was tijdens de formatie van '76. Den Uyl deed maar één ding: inpraten, inpraten, inpraten; hij was in staat tot op de we op zijn politieke opponenten in te praten.
En Aantjes hield af. Als een visser laat hij zien hoe levensgroot de problemen zijn: ‘Maar denk aan onze achterban’.

[p. 45]

10. Dit is een van de meest dramatische foto's die ik heb gemaakt. De foto is genomen tijdens het bezoek van Van der Stoel, als minister van buitenlandse zaken, aan Praag. Van der Stoel had gezegd: ‘Ik zal vertegenwoordigers van Charta niet opzoeken, maar ik zal ze ook niet uit de weg gaan als zij naar mij toekomen’.
Dick Verkijk, onze dissidentenjager over wie vaak al te negatief wordt gesproken, had Potacka op diens verzoek het hotel binnengesmokkeld. Buiten, in de deur van de hotelkamer, stonden veiligheidsagenten trillend van woede dat men er toch in was geslaagd een dissident in aanraking met Van der Stoel te brengen. Potacka hield een uiterst emotioneel betoog, waarin hij het Westen om steun vroeg. Iedereen was ontzaglijk aangedaan. Van der Stoel kon hem niet aankijken. Hij zei later: ‘Als minister van buitenlandse zaken had ik toch niet kunnen gaan huilen’.
Potacka is na afloop van het gesprek onmiddellijk gearresteerd en drie dagen later was hij overleden. Hij was een man van zeventig; zij zullen hem wel twee dagen lang rechtop in zijn cel hebben laten staan.
Van der Stoel heeft mij toen een opmerkelijke dienst bewezen. Hij zei: ‘Wees niet zo onvoorzichtig om met die foto's over straat te gaan lopen. Er is altijd een tram die plotseling uit de rails loopt’. Een Nederlandse regeringsambtenaar, of misschien was hij het zelf, heeft het filmpje toen in zijn zak gestoken. Later, toen wij veilig in het vliegtuig zaten, heb ik het teruggekregen.

11. Deze foto heb ik kunnen maken door een protocolaire fout. Hirohito arriveerde bij een statiebezoek in het Okura-hotel. De Japanse fotografen hadden kleine aluminium laddertjes op hun rug bevestigd, zodat zij boven al die lange westerlingen uit konden kijken. Geen enkele fotograaf mocht op een afstand van vijf meter komen, maar toen hij aankwam, stopte de auto precies op de plaats waar ik stond.
Hirohito stapte uit, zag mij en liet zich toen uitgebreid door mij fotograferen. Ik dacht: ‘Is dat gewone ventje de keizer van Japan?’ Je bent op zo'n moment toch verbaasd dat een legende echt blijkt te bestaan. Hij werd toch in één adem genoemd met Hitler. Even buiten de foto stond ook een vrouw met een bord: ‘Hirohito, waar is mijn vader gebleven?’ Voor die man hield nu een Nederlander in livrei de deur open.

[p. 46]

12. Deze foto toont Paus Johannes Paulus II tijdens zijn bezoek aan Polen. Hij is de absolute dirigent. Hij bespeelt het publiek met een vingertje, zoals ook Toon Hermans de zaal met een handgebaar aan het lachen kan krijgen. Hij vindt een sensuele voldoening in de gelijkvormige reacties van de massa. Je moet ook wel heel sterk in je schoenen staan om niet, als miljoenen mensen voor je knielen, te slikken van genot. Hij was volledig afgeschermd, maar elke fotograaf weet dat in iedere afscherming ergens een lek zit. Vandaar dat ik hem van heel dichtbij heb kunnen fotograferen.

13. Tibetaanse monniken in Lhasa en het wonder van de Polaroid-camera. Op de Polaroid reageerden zij met totale verbijstering. Een Polaroid-camera is een ideaal middel voor het leggen van sociale contacten. Het roept door zijn onmiddellijke resultaat de verbazing op van mensen, die het gewone fotograferen al vreemd vinden. De polaroid was het gesprek van de dag; het bestaan ervan ging rond als een lopend vuurtje. Geschenken en geld werden in ruil aangeboden voor een polaroid-foto.
De Polaroid is het slechte geweten van de Westerling. Door het maken van een foto neem je iemand iets af: zijn uiterlijk. Maar met een Polaroid kan je ook iemand iets teruggeven: zichzelf. Daarmee vervangt de polaroid-foto het spiegeltje van de vroegere kolonist.

[p. 47]

14. Toen de Peking-Opera naar Nederland kwam, kreeg ik plotseling toestemming om een fotoserie te maken van wat zich achter de coulissen afspeelt. Voor de Chinees is het fotograferen een bedrijf, dat behoedzaam moet worden uitgevoerd. Hij kan niet veel foto's maken, want het materiaal staat hem slechts in geringe mate tot zijn beschikking. Voor iedere foto wordt uitvoerig geposeerd, want de eerste afdruk is ook de definitieve foto. Ook deze danseres dacht, dat het met één klik afgelopen zou zijn, maar toen ik achter elkaar doorging met het maken van foto's barstte ze plotseling in lachen uit, zo spontaan als ik nog nooit bij een Chinees heb gezien. Dat heb ik altijd een heel opmerkelijk moment gevonden, want China is een beetje een sjagrijnig land, waar je de druk en de ernst van het systeem elk moment bijna lijfelijk voelt.

15. Wie weet dat er naast dorpjes als Amerika, Rusland en Muggebeet in Nederland een plaats bestaat die Nederland heet? Het ligt niet ver van Giethoorn en Steenwijk. Vroeger was er een school, maar die is weg en nu leven er nog vier gezinnen. Het is het einde van de wereld. De weg op de foto is een doodlopende weg, die midden in het weiland eindigt. Hier woont nog iemand die met de hand riet kapt. Bij een van die gezinnen heb ik een paar dagen gewoond. Het leven verloopt er traag. Dit Nederland is meer buitenland dan China.