De Revisor. Jaargang 7

[p. 12]

Willem van Toorn
Ontwikkelingen vanuit een vrijwel leeg landschap

Het dorp was nog klein toen Erik en Margreet Leeman er kwamen wonen. Er kon sinds het midden van de vorige eeuw bijna niets aan veranderd zijn. Het was zelfs nauwelijks een dorp, het was een kruispunt met wat huizen eromheen. Zijn oorsprong in het stoomtijdperk was af te lezen aan het gemaal dat je, als je uit Amsterdam kwam, een paar kilometer voor het dorp ontmoette; een soort klein kasteeltje waar reusachtige ijzeren armen uitstaken: massa's ijzer die leken te getuigen van een onbegrensd vertrouwen in een door stoom beheerste toekomst. Nu was het niet meer in bedrijf.

Je zou kunnen zeggen, dat het begin van het huwelijk van de Leemannen samenviel met het begin van een plotselinge groei van het dorp. Ze kwamen er voor het eerst om naar een klein groepje nieuwbouwhuizen te kijken, dat wat verloren en nog niet af aan de rand van het polderland stond. Ze waren in het gezelschap van een kleine, boers uitziende makelaar, die zijn Mercedes aan de rand van het bouwterreintje had geparkeerd, de broekspijpen van zijn slobberige bruine pak in hoge rubberlaarzen had gepropt en de grenzen van nog niet bestaande tuinen aanwees op een glibberige kleivlakte achter de huizen. Margreet verloor een schoen in de klei. Erik moest hem eruit trekken, omdat ze zelf niet meer zo diep kon bukken: ze was zes maanden zwanger. Margreet legde de makelaar uit, dat ze maar buiten Amsterdam naar een huis waren gaan zoeken, omdat ze op hun huurkamer geen kind konden hebben en omdat de stad geen huizen te bieden had.

Na de bezichtiging van het huis liepen ze door het dorp terug naar de bushalte. Het plein, dat Plein heette, waar ze uit de bus waren gestapt, lag op de kruising van twee lijnrechte polderwegen. In de vier kwartcirkels eromheen stonden lage huizen dicht op elkaar gedrongen. De wegen, met populieren en vaarten erlangs, liepen naar verdwijnpunten, als in tekenvoorbeelden op school. Om het plein lagen wat winkels en grotere huizen; één, met een van een klok voorzien torentje, zou het raadhuis kunnen zijn. In een paar andere vermoedde je de dokter, de burgemeester, misschien een notaris. Aan de vaart stond een kleine witte kerk met een kerkhofje ernaast, daarachter begonnen alweer akkers. Een hotel aan de overkant van de vaart, waar ze koffie gingen drinken, heette De Zwaan.

‘Het is zo leeg,’ zei Margreet achter het glas in de serre van het hotel. ‘Dat je zo ver kunt kijken, dat vind ik wel wat, na al die balkons met wasgoed.’

‘Het is een meer geweest,’ zei Erik. ‘We zitten op de bodem.’ Het was herfst, en in de akkers reden reusachtige rode en gele machines, die strakke patronen van stroblokken achterlieten tot aan de horizon.

‘Mijn vader fietste hier in de oorlog heen,’ zei Erik. ‘Om eten te halen. Hij kende boeren hier, door de winkel. Na de oorlog zijn we er ook een keer met z'n allen doorgefietst, toen we voor het eerst met vakantie gingen, in een pension in Katwijk. Ik herinner me die eindeloze vaarten. Het doet me nu aan Amerika denken.’

Ze konden bijna van de horizon af de bus zien aankomen.

Ze betrokken het huis zodra het klaar was, en hoorden van dat ogenblik af bij een kleine groep stedelingen die hier waren komen wonen: ambtenaren, een onderwijzer, een beginnende jonge tandarts, een enkele forens die 's morgens met boterhammen in zijn tas naar de bushalte wandelde om naar Amsterdam te gaan, net als Erik Leeman: een minderheid. Minderheden kunnen een gesloten groep gaan vormen of opgaan in de meerderheid. Deze nieuwelingen waren een zo kleine en heterogene groep, dat ze iets gemeenschappelijks kregen door hun aanpassing. Ze leerden met een belangstellend maar onbewogen oog kijken naar jagers, drijvers en honden die vlak achter hun haag hazen en fazanten opjoegen in de winterse bietenakkers. Ze leerden dorpelingen teruggroeten op straat. Ze ontdekten een tuinman waar je graszoden kon kopen voor de kale nieuwe tuinen. Ze kwamen aan de weet dat de dokter in het grote huis naast de kerk woonde. In de wachtkamer hoorden ze,

[p. 13]

dat je je bij de vrouw van de notaris kon opgeven voor de tennisclub, die beschikte over twee oude banen en een wat vervallen houten clubhuis in het parkje. Ze zagen soms de burgemeester het Plein oversteken naar hotel De Zwaan. Van de oudere dorpelingen hoorden ze dat hij wel eens te veel dronk en soms zelfs bij de raadszittingen in slaap viel, wat niemand hem leek kwalijk te nemen. Hij had een wat hooghartig en vermoeid hoofd, met ogen die deden denken aan een oude schildpad. Hij droeg tweedjasjes met stukken leer op de ellebogen en had vaak op zijn wandelingen over het Plein enige boeken onder de arm.

Er zijn foto's van de Leemannen uit die eerste jaren. Op één ervan staan ze aan het Plein, met hun dochter Liesbeth, die waarschijnlijk twee is, tussen hen in. De witte vlek achter hen moet de hervormde kerk zijn. De foto zal gemaakt zijn door een van de nieuwe medebewoners, mogelijk Theo, de jonge tandarts, of zijn vrouw Inge, met wie ze bevriend zijn geraakt. Erik ziet er bezorgd, bijna streng uit, alsof hij nog moet wennen aan de last die een kind betekent. Als het mogelijk was, zou je zeggen dat er op zijn gezicht iets is achtergebleven van de spanning in de nacht dat hij door de donkere bevroren straten van het dorp draafde om te gaan aanbellen bij de dokter aan de vaart, omdat de weeën waren begonnen. Ze woonden toen nog maar een maand in het huis en er was nog geen telefoon. Zelf herinnert hij zich van die gejaagde tocht vooral het blaffen van honden in tuinen en huizen waar hij langs draafde. Margreet zei later, dat ze zijn voetstappen in de vrieslucht tot aan het plein had kunnen volgen, en dat ze in bed had liggen lachen omdat er niet zo'n haast bij was. Misschien had het kind het lachen wel als uitnodigend ervaren: het was een gemakkelijke geboorte geweest. Vreemd genoeg lijkt Erik op de wazige foto ouder dan op foto's van jaren later. Hij draagt een stropdas en een pak met smalle broekspijpen, waar Liesbeth als ze zestien is met Margreet gierend om moet lachen. Hij is nog leraar, geen journalist. Margreet kijkt omlaag naar het kind, je vermoedt dat ze lacht of iets zegt. Aan haar vrije hand hangt een speelgoedbeest. Er is iets van rust, bijna volmaaktheid, om haar heen. Het moet weer herfst zijn, ze staan in een laag van gevallen bladeren.

Op een volgende foto is het zeker zomer. Liesbeth is hier afwezig. Erik en Margreet zitten in de tuin, tussen al behoorlijk opgeschoten struiken. Margreet kijkt recht in de lens. Ze zit met een korte zomerjurk aan in een tuinstoel, met een open boek op haar schoot. Ze kijkt uitdagend naar de fotograaf, een echte fotograaf deze keer, wat je aan de scherpte van details kunt zien: Eriks vriend Sjaak, die voor dezelfde krant werkt en vaak foto's maakt bij artikelen die Erik schrijft. Hoewel Margreet vrolijker lijkt dan op de vorige foto, is er ook iets van spanning in haar gezicht, alsof ze iets verwacht waarvan ze niet zeker weet of het gunstig of ongunstig zal zijn. Ze heeft haar beroep weer opgenomen, ze is weer lerares aan de school in Amsterdam waar ze Erik heeft leren kennen. Door de grote ramen van het huis kun je de oude eend, waarmee zij en Erik naar Amsterdam rijden, in de straat zien staan. Erik ziet er al jonger uit; zijn haar is langer en hij is bruin, naar het donkergrijs op het papier te oordelen. De fotograaf is een schaduw tussen hen in op het gras. Dit is de tijd van de cinéma vérité.

De foto's suggereren veranderingen in het leven van de Leemannen. Veranderingen zijn ook waar te nemen in het uiterlijk van het dorp. Het moet mogelijk zijn, uit artikelen en korrelige foto's in het archief van het plaatselijk weekblad te reconstrueren in welk stadium de lindebomen om het Plein verdwenen zijn om ruimte te maken voor parkeerterreinen, een verzekeringskantoor, twee banken, een nieuw gemeentehuis en een winkelcentrum dat plaats biedt aan drie kledingwinkels, een tijdschriften- en grammofoonplatenhal, een zelfbedieningsrestaurant en een supermarkt. Wat je zou willen weten is, wat er gebeurd is onder de oppervlakken waaraan je de veranderingen afleest.

Zeker is, dat de oude inwoners, waar de Leemannen al bijna bijhoorden, in tien jaar zelf een minderheid werden. Na het vertrek van de oude burgemeester, naar wie het Plein daarna genoemd werd, kwamen er andere, minder heer maar ambitieuzer, die ringen van nieuwe wijken in de akkers om het dorp bouwden. Achter de haag van de Leemannen groeiden tuinen van nieuwe huizen over de herinnering aan jagers en tractoren. Hotel De Zwaan werd afgebroken en vervangen door een restaurant met veel glas en een terras met oranje parasols. De elkaar opvolgende golven nieuwelingen beheersten nu zaterdags het nieuwe Plein met hun stationcars, spijkerpakken, luidruchtige kinderen en supermarktwagentjes zo vol boodschappen, dat je de indruk kreeg dat ze elke week inkochten voor een ophanden oorlog.

Je zou willen vaststellen, van welke innerlijke processen die uiterlijke veranderingen de oppervlakte waren. Leeman, die ten slotte geschiedenisleraar was geweest, vroeg zich soms af of er ooit eerder in de geschiedenis een periode was geweest waarin mensen zo haastig de sporen van hun verleden hadden uitgewist. Terwijl Liesbeth van een mollig, vriendelijk meisje veranderde in een tweede vrouw in huis, terwijl Margreet weer ging denken over een baan en een hulp in de huishouding vond, een oudere, nooit getrouwde vrouw wier vader bij het spoor had gewerkt toen er nog een treintje van

[p. 14]

Amsterdam hierheen reed, terwijl Erik zijn baan opgaf en voor de krant ging werken, terwijl de Leemannen verhuisden naar een groter, oud huis buiten het dorp - terwijl al die dingen gebeurden, leken er plotseling, zonder dat zij het gemerkt hadden, andere mensen te zijn ontstaan. Mensen die niet met afschuw naar de eenvormige nieuwbouwhuizen keken, maar zich er kennelijk in thuisvoelden, die allemaal dezelfde dingen leken te kopen in de nieuwe winkels, dezelfde hi-fi-apparaten leken te bezitten, dezelfde barbecues en zitkuilen in hun zorgvuldig verwilderde tuinen. De Leemannen leerden sommigen van hen kennen, zaten aan hun barbecues, luisterden naar hun gesprekken over de vorderingen van hun kinderen op de muziekschool, over het risico van kanker door te zwart geroosterd vlees of te veel roken, over de laddercompetitie op de tennisclub (die nu beschikte over twaalf banen en waar de Leemannen geen lid meer van waren), de verhouding die deze had met die, de aanstaande scheiding van de twee mensen die net samen waren weggegaan.

Een zomeravond. Het was donker, maar van de woonkamer van een van de huizen die nu aan de rand van het dorp lagen, stonden de tuindeuren nog open. In de tuin brandde een vuur, dat de gezichten en handen van de gasten die buiten waren gebleven een koortsachtige koperen gloed gaf. Erik hoorde Margreet lachen, boven de muziek en de andere stemmen uit. De muziek was zeker niet meer van de Beatles, dacht Erik, maar hij leek erop. Het grondpatroon was hetzelfde, maar er was iets vulgairs, iets mechanisch ingeslopen alsof de gedachte eindeloos was herhaald - een hellenistische popmuziek.

‘Wij wonen hier al zo lang,’ zei hij tegen de vrouw die naast hem op de grond zat. Het was binnen nauwelijks lichter dan buiten. Hij had proberen te lezen, maar daar was het te donker voor geweest. Hij had het boek weer in de onbekende boekenkast teruggelegd toen de vrouw naast hem was komen zitten. Iemand had geprobeerd de open haard aan te steken, maar dat was niet gelukt en alleen de geur van koude rook was in de kamer achtergebleven. ‘Wij hebben het hele oude dorp zien verdwijnen. Wij zijn tegelijk met Theo en Inge hier gekomen.’ Ze waren met Theo en Inge, die meer mensen kenden dan zij, hierheen gegaan. De gastvrouw, een vriendin van Inge, was gescheiden en woonde met haar twee kinderen in het huis. Erik had haar nauwelijks gesproken. ‘Wil jij nog iets drinken?’ vroeg de vrouw naast hem. Ze stond op om wijn te gaan halen. Ze leek het huis te kennen. Ze had van achteren gezien een recht, smal lichaam. Een ander soort vrouwen is er ontstaan, dacht Erik. 's Morgens, als Margreet en Liesbeth naar school waren, ging hij de ochtendbladen kopen in een van de laatste overgebleven oude straten achter het plein, waar een donkere sigarenwinkel was met een potkachel die zomer en winter brandde om de sigaren droog te houden en drie katten die tussen de reclames in de stoffige etalages sliepen; dan fietsten ze hem voorbij, vitale vrouwen in tenniskleren, die pas van dichtbij gezien gezichten bleken te hebben die ouder waren dan hun bruine, atletische lichamen.

‘Zo goed?’ vroeg ze. Ze kwam weer naast hem zitten.

‘Ja, dank je,’ zei Erik. Iemand draaide de plaat om. Hij herinnerde zich dat ze Annie heette, Theo had hem in het begin van de avond aan haar voorgesteld. Ze leek te weten wie hij was, en wat hij deed. In een hoek van de grote kamer dansten een stuk of zes mensen.

‘Gaan jullie naar dat kamermuziekconcert, in het Oude Raadhuis, morgenochtend?’ vroeg ze.

‘Het Oude Raadhuis?’ zei Erik. ‘Ik moet je bekennen dat ik daar nooit heenga. Ik dacht dat ze daar aan sociaal werk deden.’

Ze lachte. ‘Het is een sociaal-cultureel centrum,’ zei ze. ‘Jullie wonen buiten het dorp, hè?’

‘Ja,’ zei Erik. ‘Wij zijn het ontvlucht toen het grote slopen begon.’

‘Ach, al die mensen moeten ook wonen,’ zei ze. ‘Wij wonen hier nu vier jaar. Het bevalt ons wel, en we hebben een mooi huis.’

Erik dacht, dat ze het dorp waarschijnlijk beter kende dan hij, die er nu zeventien jaar woonde. Of liever gezegd, dat ze in een ander dorp woonde, een dorp dat het oude bedekt had zoals de wereld van de renaissance die van Romeinen en Etrusken. Dat het leven waar hij bijhoorde iets was dat hij al haast moest opgraven. En dat wat hij dan zou vinden (lezend doorgebrachte avonden zonder televisie, de mono-opnamen op de trio-track die het hoogst bereikbare in geluidsweergave hadden geleken, de mededeling op de radio van de moord op Kennedy, die Sjaak en hij hoorden toen ze zaten te schaken en Margreet koffie zette in de keuken, een pessarium en een tube pasta) nu al het aangetaste zou hebben van opgegraven voorwerpen, het niet meer levensechte van oude films waarin alles te vlug of te langzaam lijkt te bewegen.

Ze legde haar hand op de zijne. ‘Wat je schreef over die film van Bergman,’ zei ze. ‘Theo liet het me lezen. Daar zou ik wel eens met je over willen praten.’

Erik keek naar de hand. Het was een kleine, bruine en goedverzorgde hand, maar van de vinger waar de trouwring glanzend en zelfvoldaan om zat was de nagel zo afgebeten, dat de vinger wel misvormd leek.

‘Heb je dat gelezen?’ zei hij. ‘Wat aardig.’

[p. 15]

‘Ik denk dat ik weet wat het is,’ zei hij later op de avond, of eigenlijk vroeg op de volgende ochtend, tegen Margreet. Het was nog warm. Ze kleedden zich uit met de ramen open en het licht uit, om geen muggen binnen te krijgen. ‘Die mensen, bijna al die mensen waar je op zo'n avond tussen zit, zijn de eersten die geen herinneringen aan de oorlog hebben. Ze zijn maar een paar jaar jonger dan wij, maar die paar jaar betekenen dat ze alleen maar welvaart hebben meegemaakt. Je kunt het ook aan ze zien, aan de manier waarop ze met dingen omgaan, en zo gaan ze ook met mensen om, het heeft allemaal iets materieels, alsof je alles kunt vervangen door nieuwe dingen, die je in winkels kunt kopen. Ze hebben ook van die lijven die de indruk wekken dat ze net als auto's één keer in de maand naar de garage gaan.’

‘Doe een beetje zacht voor Liesbeth,’ zei Margreet. ‘Die is kennelijk ook nog niet zo lang thuis. Ze was in slaap gevallen met het licht aan.’ Ze liep bloot naar de badkamer. Er ruiste water door de oude leidingen. Als iemand ergens een kraan opendraaide, tikte en ratelde het altijd in het hele huis. Buiten gaf een vogel in de buurt van de grote pereboom één geschrokken schreeuw.

‘Je vond anders de bewondering van dat kind nogal mooi,’ zei Margreet uit de badkamer. Haar stem galmde tussen de tegelwanden. ‘Je zag niet eens dat ik langskwam, toen je zat uit te leggen wat je allemaal had geschreven over Bergman. Theo had haar trouwens al op de hoogte gebracht van je faam. Ze tennissen met Theo en Inge.’

‘Kind,’ zei Erik. Hij stapte in bed en keek met zijn handen onder zijn hoofd naar de twee rechthoeken van de ramen. Als de struiken bewogen in de wind, zag je licht van de lantaarns langs de nieuwe weg die in hun richting werd aangelegd waar ze nog in de leegte hadden gekeken toen ze het huis betrokken. ‘Ze heeft drie kinderen. Ik vond haar wel slim, maar ook een beetje eenzaam, ondanks die vrolijke vent van haar waar jij de halve avond mee hebt gedanst. Die sociaal werker, of zo.’

‘Socioloog,’ zei Margreet. ‘En als ze zo slim is, mag ze wel eens wat aardiger tegen die jongen zijn, anders is ze hem gauw kwijt. Het is een aardige jongen, en zij lijkt me een koude vis.’ Ze kwam uit de badkamer en stapte in bed. ‘Ik ben lichtelijk aangeschoten,’ zei ze. ‘Wou je echt naar dat concert morgenochtend?’

‘Ach, waarom niet,’ zei Erik. ‘Dan ontmoeten wij het dorp ook weer eens.’ Hij voelde de wind door het open raam koel op zijn gezicht. Tussen zijn oogharen door zag hij de lichten van de weg dansen tussen de wiegende takken. Als het veel dichterbij komt, dacht hij, dan zullen we nog weg moeten. Terug naar de stad?

Hij zei het tegen Margreet, maar die sliep al.

(fragment)