De Revisor. Jaargang 6

Dirk Ayelt Kooiman:

Ik weet niet goed raad met Peeters' reaktie. Zijn idee van hoe literatuur tot stand komt is zo eenzijdig rationalistisch dat ik nauwelijks een schrijver zou weten te noemen die volledig aan dat beeld van ‘ideeënliteratuur’ beantwoordt. Mary McCarthy? Orwell? Hermans? Het lijkt wel of Peeters zijn werkwijze als kritikus projekteert op het schrijfproces in het algemeen. In ieder geval is zijn geringe affiniteit met poëzie en met proza dat een minder direkte relatie met de werkelijkheid van het gezond verstand onderhoudt ermee verklaard.

Kennis en inzicht, dat zijn bij Peeters de sleutelwoorden. Dat hij en passant ook nog een begrip als obsessie uit zijn mouw schudt doet daar weinig aan af. Het blijkt een gemoedsgesteldheid die naar believen operationeel gemaakt kan worden: een soort bril die je op- of afzet, al naar de situatie verlangt. Het is allemaal nogal mechanistisch of, beter misschien, culinair gedacht: een eetlepel kennis, een mespunt fascinatie, klontje obsessie, en dan op een zacht vuurtje inzicht gaar laten smoren.

Er worden heel wat open deuren dichtgesmeten in Peeters' stuk. Ik krijg de indruk dat hij literatuur, een gedicht, een roman, opvat als een soort van gereed produkt, als iets dat na allerlei bewerkingen te hebben ondergaan tenslotte van de lopende band rolt en dan ‘klaar’ is. Maar literatuur is niet zozeer het produkt van een bewustzijnsproces, zoals een konklusie het produkt kan zijn van een redenering, literatuur is de

[p. 73]

konkretisering van dat proces zèlf, met alle cerebrale, emotionele, intuïtieve en sociaal bepaalde elementen van dien. Een literaire tekst is niet zozeer het ‘voertuig’ van een denkbeeld, die tekst is dat denkbeeld. ‘Wachten op Godot’, om een dwarsstraat te noemen - misschien niet Peeters' favoriete esplanade - gaat dan ook niet over iets, zoals bijvoorbeeld een scriptie of een tijdschriftartikel over iets kunnen handelen, er wordt iets in gepresenteerd, en wel iets dat buiten Beckett's literaire formulering om niet, met behoud van zeggingskracht, geparafraseerd kan worden - en dan bedoel ik met zeggingskracht niet ‘werking’. Je kunt konklusies trekken uit een tekst, je kunt er iets ‘uithalen’. Maar daarmee is nog helemaal niet gezegd dat er ook via een gelijksoortig, maar dan omgekeerd werkend proces, iets doelbewust is ‘ingestopt’, zoals sardines in een blikje of kennis in een wetenschappelijke verhandeling. Je kunt ook konklusies trekken uit een mensenleven.

Peeters houdt er, wanneer je zijn uitspraken letterlijk opvat - en er is alle reden dat te doen, omdat je anders precies het topje van een ijsberg van misverstanden zou verdoezelen -, hier en daar onlogische ideeën op na. Hij noemt als ‘materiaal waaruit literatuur ontstaat’ onder meer: ‘kennis van het filosofisch punt waarop een beschaving of cultuur zich bevindt’. Laten we dat eens toepassen op de filosofie zelf. Dan zou je dus een filosoof moeten vragen: ‘bent u op de hoogte van het filosofisch punt etcetera’? Hij zou dan terecht kunnen antwoorden: ‘wie bedoelt u eigenlijk? Bedoelt u of ik op de hoogte ben van mijn eigen werk?’ Dat is natuurlijk een beetje kinderachtig. Maar het gaat om het volgende. Was Beckett op de hoogte van ‘het punt waarop de cultuur zich bevond’? Dat is een onzinnige vraag. Hij vertegenwoordigde dat punt namelijk. Zijn werk is, en dat is de kwestie, niet de reflexie van een cultureel moment, zoals Peeters lijkt te suggereren, het konkretiseert dat moment, maakt dat moment nu juist uit. Peeters projekteert, lijkt me, opnieuw. Hij projekteert zijn rol - en in zijn opvatting is die rol een uiterst cerebrale - van betrekkelijke buitenstaander op de literatuur in het algemeen, als zou deze niet als communicerend vat in verband staan met het geheel dat men cultuur noemt. Dat verschillende vormen van kunstbeoefening gedurende een bepaalde periode overeenkomsten vertonen hoeft helemaal niet het gevolg te zijn van kennis, over en weer. De voedingsbodem was dezelfde.

Ook met het beeld dat Peeters schept van ‘de’ filosofie kan ik niet veel beginnen. Het lijkt, om het culinaire beeld aan te houden, een soort van kookboek te zijn waar je in geval van twijfel iets in na kan slaan. Het lijkt me een nogal negentiende-eeuwse opvatting, waarin de filosofie bovendien ten tonele verschijnt in een gepopulariseerd jasje. Zoiets als ‘Schopenhauer gelezen hebben’. En daar stond dan alles in. Nogmaals: de Parnassus wordt momenteel niet bevolkt door zulke Helden van de geest. 't Is trouwens maar helemaal de vraag of de gesekulariseerde filosofie ooit het vademecum heeft opgeleverd waar Peeters naar schijnt te verlangen.

De filosofie houdt zich de laatste tientallen jaren voornamelijk bezig met grondslagenonderzoek, merkt Peeters op. Maar dat is toch niet steeds op een vrijblijvende, formalistische manier gebeurd? Waar zijn de Frankfurters, de existentialisten, de strukturalisten gebleven? Blijkbaar denkrichtingen waarbij hij zijn heil niet heeft kunnen vinden. Toch hebben die stromingen een enorme invloed gehad, juist op de literatuur. Er worden, stelt Peeters, door de overheersende rol van de taalfilosofie nauwelijks meer uitspraken gedaan over de werkelijkheid. Het lijkt me dat nu juist het tegenovergestelde het geval is, tenzij je ‘uitspraken over de werkelijkheid’ gelijkstelt met het geven van levenslessen. ‘Ook al heb ik mijzelf een periode grondig overgeleverd aan deze manier van filosofisch onderzoek, ik heb nooit uit het oog verloren dat men er niet in kan blijven steken.’ Alsof het een soort van levensstadium van de mens is, iets waar je ‘doorheen’ moet. De taalfilosofie en in het bijzonder het neo-positivisme hebben ongetwijfeld tot een versobering geleid. De treurnis daarover deel ik niet, en het alternatieve beeld dat Carel Peeters schildert doet mij voornamelijk denken aan een ‘god na de dood van god’-kronkel. Maar wanneer hij stelt dat ‘de literatuur haar filosofische mogelijkheden moet benutten’, dan ben ik het daar volledig mee eens, en ik voeg er aan toe dat het nu juist de taalfilosofie is waarin een poging wordt gedaan de grens te trekken tussen filosofie en literatuur. Het soort filosoferen waar Peeters het over heeft wordt vervolgens onder de noemer literatuur gebracht. Dat is toch prachtig?

‘Als Iris Murdoch en Virginia Woolf het over filosofie en intelligentie hebben hoeft nog niet onmiddellijk duidelijk te zijn wat zij dan onder filosofie verstaan’, zegt Peeters. Voor mijn part - ik ben er, gezien de citaten, zelfs niet bijster nieuwsgierig naar. Maar moet ik daar nu ook uit afleiden dat wanneer Carel Peeters het in verband met schrijvers heeft over ‘souvereine geest’, het evenmin duidelijk hoeft te zijn wat hij daarmee bedoelt? De schrijver kan zich alles tot onderwerp kiezen, begrijp ik. Alsof het dáár om gaat, gesteld dat 't zo zou zijn. ‘Zijn souvereiniteit wordt belaagd door persoonlijke, historische of culturele omstandigheden.’ Alsof hij buiten die omstandigheden ook maar bestáát. Carel Peeters postuleert vrijheid. Mij lijkt het zinniger het over onvrijheid te hebben. Over bepaaldheid, vooroordeel, konventie, code, cliché. Een schrijver heeft, net als ieder ander, de vrijheid niet te willen zijn die hij is. Ik kan die strijd tegen de onvrijheid, een bij voorbaat verloren strijd, met geen mogelijkheid in verband brengen met het begrip souvereiniteit.

Wanneer, tenslotte, Peeters ‘kontraproza’ opvat als het resultaat van ‘het besluit niet meer te schrijven in een taal die een redelijke mate van begrijpelijkheid heeft’, dan vind ik dat een weinigzeggende typering. In veel literaire genres blijkt dat begrijpelijkheidscriterium namelijk niet doorslaggevend. Zo vasthouden aan de common sense zou leiden tot onzinnigheden als bijvoorbeeld de vraag of seriële muziek ‘mooi’ is, of abstrakte beeldende kunst iets ‘voorstelt’.

[p. 75]

Zonder Vogelaars ideologisch standpunt te delen, kan ik het met veel opvattingen van hem eens zijn, waar het om de externe faktoren gaat die in literatuur een al dan niet verborgen rol spelen. (Volgens mij hoef je geen aanhanger van Popper te zijn om de wetenschappelijke status van het historisch-materialisme ondergraven te achten door diens ‘The poverty of historicism’, en moet je wel een verstokt marxist zijn om niet in te willen zien dat - zoals aangetoond door bijvoorbeeld Pen en Tinbergen in ‘Op weg naar een rechtvaardiger inkomensverdeling’ - het economisch begrippenapparaat van het marxisme niet meer zinvol toegepast kan worden op de arbeids- en kapitaalverhouding in het geïndustrialiseerde Westen.)

Vogelaar beschouwt cultuur en, meer in het bijzonder, literatuur, als een veld dat beheerst wordt door economische krachten. Dat heeft een jargon tot gevolg dat hier en daar nogal geforceerd aandoet, en volgens mij eerder overbodige weerstanden schept dan dat het misverstanden uit de weg ruimt: literaire produktiekrachten, kultuurindustrie, enz. Er spreekt soms ook een zekere paranoia uit, een denken in komplotten. ‘Lenz’ van Peter Schneider wordt genoemd: ‘een modieus flodderig produkt van de herkenningsindustrie’. Dat roept bij mij voornamelijk herinneringen op aan uitdrukkingen als ‘imperialistische samenzweringen van zionisten en oliebaronnen’ of welk vulgair-communistisch cliché ook, en los daarvan vind ik in dat citaat bovendien een voorbeeld van eeen andere eigenschap die ik in Vogelaars benadering niet erg kan waarderen: het ongelooflijk dédain waarmee hij zich soms uitlaat over het soort literatuur waarvan hij geen supporter is. ‘Modieus, flodderig...’ Hij vooronderstelt kwade trouw, nooit integriteit.

Zoals gezegd: in mijn ogen is het anachronistisch een dogmatisch materialistische opvatting toe te passen op de cultuur van het geïndustrialiseerde Westen. Vogelaar is dat ongetwijfeld niet met me eens. Hij stelt bijvoorbeeld ergens (althans citeert het, naar ik aanneem met instemming) dat de experimenten van Brecht, Dos Passos, Piscator, Eisler en dergelijken nog steeds de verst ontwikkelde zijn. ‘Ik bedoel het verstontwikkeld wat het politieke gehalte en de artistieke middelen betreft. Het lijkt alsof we sinds dertig jaar alleen maar achteruit geboerd zijn.’ Is dat, vraag ik me af - en ik vraag het Vogelaar - nu juist niet veelbetekenend? Kan het niet zijn dat het begrippenapparaat dat toen doeltreffend op de maatschappelijke verhoudingen kon worden toegepast nu minder effektief geworden is omdat die verhoudingen intussen ingrijpend veranderd zijn? Mij lijkt het niet noodzakelijk dat de maatschappij meteen als statisch en onveranderlijk wordt opgevat wanneer je stelt, bekent zou ik bijna schrijven, dat je met begrippen als ‘burgerlijke maatschappij’ en ‘proletarische revolutie’ niet goed uit de voeten kunt, sprekend over literatuur.

Vogelaar maakt onderscheid tussen ‘burgerlijke’ en ‘revolutionaire’ literatuur - ik ontleen zijn denkbeelden hierover voornamelijk aan zijn essay Woekering van betekenissen. Burgerlijke literatuur noemt hij: produkten van de heersende kultuur die het komplement vormen van ekonomische en sociale onderdrukking. De revolutionaire literatuur onderscheidt zich ervan in die zin dat er veranderingen in tot stand worden gebracht ‘in het literaire materiaal en de schrijftechnieken’. Centraal staat hierbij de maakbaarheid van het kunstwerk. In de burgerlijke literatuur wordt een gesloten universum gepresenteerd, samengesteld uit ‘gefixeerde betekenissen’, de lezer identificeert zich, rekonstrueert de bedoeling die er in gelegd is, herschept deze, maakt haar na. ‘Het is het werk waarin de taal in zijn geheel een perfektum is.’

Ik meen dat ik dit begrijp.

De revolutionaire literatuur daarentegen is niet gefixeerd, maar ‘maakbaar’, open. ‘Aan de andere kant het werk waarin de taal de praesens-vorm heeft, en de presentatie is van een denken dat weer benadert wat aan de taal voorafgaat of misschien beter: wat onder de betekenissen verborgen is.’

Dit is mij nogal duister. Van welke taal bedient het denken zich, of beter, wat is dat denken, dat aan taal voorafgaat? Wat voor betekenissen worden er bedoeld? Is datgene dat zich ónder de betekenissen verbergt zelf op zijn beurt betekenis? En kan die betekenis gedefinieerd worden zonder gebruik te maken van die bovenliggende, versluierende betekenissen? - Misschien kan de auteur me op dit punt opheldering geven.

Waar het me nu om gaat is dat Vogelaar de nadruk legt op de methode: ‘in de materiaalbehandeling [= methode, D.A.K.] wordt de houding, het maatschappelijk perspektief van de schrijver konkreet.’

Enerzijds wordt dus een onderscheid gemaakt tussen burgerlijke en revolutionaire literatuur, anderzijds wordt aan de hand van de gevolgde methode met als toets het maakbaarheidscriterium uitgemaakt tot welke van de twee categorieën een tekst gerekend moet worden. Dat roept een paar vragen bij me op.

Zijn bijvoorbeeld de termen burgerlijk en revolutionair niet aan de kunstmatige kant? Het begrip burgerlijk suggereert een klassentegenstelling. Maar ook een proletarisch geschriftje dat zich van het maakbaarheidscriterium niets aantrekt moet burgerlijk worden geacht. Het gaat niet om de inhoud, het gaat om de vorm. Is dat niet onnodig verwarrend? Zegt die term, die zelf toch wel degelijk inhoud heeft, een historische zowel als een aktuele, in dit verband dan nog wel iets? En revolutionair? Vogelaar wijst er zelf op dat er geen noodzakelijk verband hoeft te bestaan tussen ‘literatuurtechniese vernieuwing en ideologiese progressiviteit’. Een nogal regressieve revolutie is dat, lijkt me. Waarom kan er niet gesproken worden van, ik noem maar wat, ‘vernieuwend’ enerzijds, en ‘behoudend’ anderzijds? Zijn er, vraag ik me vervolgens af, binnen de revolutionaire literatuur kwaliteitsnormen aan te leggen? Zo nee, is het dan niet voor de hand liggend begrippen als ‘literatuur’ en ‘kunstwerk’ te laten vallen

[p. 77]

want die suggereren toch een bepaalde kwaliteit binnen het totaal van teksten. Zo ja, hangt die norm dan samen met de betere ‘werking’ van een literaire tekst, en drukt ze de mate uit waarin een tekst revolutionair is?

Vogelaar geeft ter meerdere stichting van Carel Peeters een literatuurlijstje. Hij heeft er in het verleden wel meer gegeven. Er valt me steeds iets op in die lijstjes. Van sommige schrijvers worden bepaalde boeken wel, en andere niet vermeld. Sommige zijn blijkbaar minder maakbaar dan de andere, en ik zal dat niet ontkennen. Maar betekent dit nu ook dat een auteur nu eens burgerlijke en dan weer revolutionaire literatuur bedrijft? Of betreft het misschien een evolutie in een oeuvre? Finnegans Wake van Joyce wordt maakbaar en dus revolutionair geacht, akkoord. Maar is A portrait daarmee nu tot burgerlijk verklaard en hangt Ulysses er zo'n beetje tussen in? Dat lijkt me tamelijk absurd. Is het maakbaarheidscriterium, vraag ik me af, niet erg beperkt in z'n bruikbaarheid? Op veel schrijvers valt het niet goed toe te passen, terwijl je toch niet kunt beweren dat ze de lezer door middel van identifikatie het gesloten woud van fixaties binnenlokken. Proust, Kafka, Babel, Themerson, Gombrowicz, Lowry - ik noem maar wat. In verband met Flaubert en Mallarmé merkt Vogelaar op dat een revolutionaire tekst niet inhoudelijk progressief hoeft te zijn, hoewel hij die auteurs wel een ‘verborgen’ materialisme toedicht. Dat lijkt me al moeilijk houdbaar. Maar geldt 't ook voor Céline of Pound?

Kan, vraag ik me vervolgens af, een ‘literatuurtechniek’ die aanvankelijk de revolutionaire status had (bepaalde technieken van Brecht bijv.) niet verworden tot een konventie? In de geschiedenis van de beeldende kunst van de afgelopen honderd jaar kun je zien hoe snel methodische vernieuwingen gemeengoed werden. Wat eerst een revolutionaire daad kon zijn was vijfentwintig jaar later een cliché. Hoe zit dat?

De ‘taak’ van de schrijver - het klinkt mij te moralistisch in de oren. De taak van de bakker is bakken, de taak van de schrijver is schrijven. Je hebt goeie bakkers en slechte schrijvers. En andersom. De enige stelling van Carel Peeters die ik wel kan onderschrijven is eigenlijk: de taak van de schrijver is de taak die hij zichzelf stelt. En die drukt natuurlijk niets uit. Laat, denk ik, de schrijver zich onverschillig welke taak stellen terwijl hij schrijft. Ik maak vervolgens als lezer wel uit of ik aan de konkretisering van die taakstelling boodschap heb of niet. Dat lijkt op ‘lood om oud ijzer’, maar is het niet. Ik geloof wel degelijk dat de evolutie van de methode het bewijs is van haar eigen noodzakelijkheid. Op vorm en inhoud kom je dan...

Ik vind de moeilijkheid van een discussie als deze, dat je bijna onvermijdelijk verzeild raakt in trivialiteiten - hoezeer trivialiteiten ook tegengesteld kunnen zijn aan elkaar. Waar hádden we het ook weer over?

‘Wie iets zegt drukt een feit uit. Wat wordt uitgedrukt is niet de inhoud van dat feit, maar de vorm ervan. In een portret treffen we niet de eigenlijke neus en ogen van de geportretteerde aan; we vinden verfvlekken, die, omdat zij in bepaalde onderlinge relaties voorkomen, samen het gezicht van de geportretteerde uitbeelden. Wat het portret uitdrukt is de vorm van een gezicht: zou het de inhoud uitdrukken, dan zouden portret en geportretteerde samenvallen. Zoals het met een portret gesteld is, zo beeldt ook de taal af. Inhoud kan niet worden uitgedrukt, inhoud kan slechts worden beleefd.’

Dat is een parafrase die Schlick gegeven heeft van Wittgenstein. En wat mij betreft is het een uitermate bondige omschrijving van het gebied waarop de literatuur zich beweegt. Literatuur is het overdragen van ‘beleving’ door middel van het scheppen van suggestie. Of het nu gaat om in de romantiek gewortelde vertelkunst waarin de schrijver zichzelf het primaat verleent, of om literatuur waarin gebruik gemaakt wordt van montagetechnieken en de lezer een grotere autonomie krijgt toebedeeld - in laatste instantie komt 't op hetzelfde neer.

De omschrijving die literatuur kan bieden verhoudt zich tot de onweerlegbare beschrijving van de fysieke werkelijkheid zoals de ervaringen van een zieke zich verhouden tot het empirisch protocol van zijn medische status. Je kunt de ervaring geen wetmatigheden opleggen omdat je daarmee aan het specifieke karakter ervan voorbij zou gaan. ‘Zolang zelfs ongelovige mensen hechten aan het leven, houden van hun verwanten, vrienden en omgeving, is van een leven volgens strikt materiële en rationele maatstaven geen sprake’, schrijft Hermans (CS 13/7/79).

Er is een breuk tussen denken en handelen, tussen opmerken en ervaren. Er zijn wetmatigheden van logische aard, Vogelaar onderscheidt ook wetmatigheden van economische aard, voor mijn part, maar er zijn naast wetmatigheden ook regelmatigheden, waarop niet het begrip waarheidsgehalte van toepassing kan worden gebracht, maar misschien wel zoiets als geloofwaardigheid. Daaraan voorbijgaan leidt in de literatuur tot een steriele eenzijdigheid en in een mensenleven tot pure schizofrenie. Die geloofwaardigheid valt niet wetenschappelijk te normeren omdat de enige toets op zijn beurt de ervaring is.

Je kunt gebeurtenissen die aan de ervaring ten grondslag liggen opvatten als willekeurig en toevallig. Maar daarmee is de ervaring zelf nog niet naar het gebied van de willekeur verwezen. Een mens kan niet leven zonder het scheppen van, en het voldoen aan, regelmatigheden. Met het omschrijven en analyseren van die regelmatigheden houdt literatuur zich, impliciet of expliciet, bezig.

Het wekken van suggestie en het formeren van regelmatigheden die aan de ervaringswereld ontleend zijn, maken de kunst van het schrijven uit. Geloofwaardigheid is haar kwaliteit. Dat is geen kwestie van geloof, ook niet van waardigheid, maar van bekwaamheid en techniek. Triviaal? Men was gewaarschuwd.