De Revisor. Jaargang 6

[p. 64]

J.F. Vogelaar:

Diskussie of proces-verbaal?

‘De taak van de schrijver: een discussie’, ja prachtig, maar voor een diskussie is wel iets nodig, mijne heren. Om te beginnen een zinnig onderwerp. In mijn kommentaar op de stellingen van Peeters heb ik al gezegd (nav. Stelling 3) dat we het beter over de mogelijkheden en funktie van het schrijven kunnen hebben dan over de taak van de schrijver. Dat zou het onderwerp drasties veranderen, in plaats van moralistiese standpunten te betrekken zouden we het dan immers over de kondities van de literaire produktie (en intellektuele aktiviteiten in het algemeen) moeten hebben. Van dát onderwerp blijkt Peeters niet gediend zodat ik gedwongen word het vóór alles te hebben over de taak van een kritikus. En wanneer we een andere voorwaarde noemen waaraan een behoorlijke diskussie behoort te voldoen, nl. dat de diskussiepartner over kennis van zaken beschikt en minimaal kennis neemt van de argumenten van zijn tegenspeler, moet ik zeggen dat Peeters, blijkens zijn reaksie op mijn kommentaar, ook niet uit is op een diskussie, altans niet met mij. Hij heeft een bekeuring uitgeschreven, dus moet ik het hebben over het onderwerp: wat doet een kritikus als politieagent? Ik (een schrijver) zit fout, ik heb een overtreding begaan, naar de toon van het procesverbaal te oordelen niet zomaar een lichte verkeersovertreding maar een ernstig delikt, ik zal moeten voorkomen. En met een man van de wet, met een sterke arm wordt uiteraard niet gediskussieerd: meneer, daarmee maakt u uw zaak alleen nog maar erger. Goed, ik zal netjes blijven en hier alleen bekijken op welke literaire verkeersregels Peeters zich beroept. Wanneer dat enige ruimte vergt is het vooral omdat ik hem letterlik moet siteren om mijn protest in de marge leesbaar te maken, hoewel leesbaarheid - dat heeft de reaksie van Peeters weer eens te meer bewezen - in de eerste plaats van iemands leesbereidheid afhangt.

‘Daarom vind ik ook dat het zogenoemde ironisch en sceptisch realisme het in zich hebben literatuur van betekenis voort te brengen. Dat is Vogelaar niet met mij eens. Hij spreekt van de ‘subjectivistische stroming’. Het verschil in opvatting tussen Vogelaar en mij wordt in al zijn omvang bij mij opgeroepen als ik zie hoe gemakkelijk hij het heeft over ‘subjectivistische literatuur’, alsof het gaat om de stamelende en fröbelende kinderen van Hermann Hesse. Er spreekt zo'n totaal gemis van begrip uit voor wat literatuur is, dat ik het soms onheilspellend vind. Zo mogelijk nog bloedelozer en vervreemd van waarom het in literatuur gaat is zijn kompaan Anthonie Mertens, die een luguber gebrek aan onderscheidingsvermogen en intelligentie ten toon spreidt in een artikel in Raster 9 (...). Met dit artikel - Panoptikum, Het subjectivisties proza van de jaren zeventig - is de scheiding der geesten definitief geworden. Hoe groot is de kloof tussen Vogelaar / Mertens en de literatuur van de jaren zeventig? Onoverbrugbaar.’

Er gebeuren in deze alinea waarin van Kooiman naar mij wordt overgestapt vreemde dingen, nogal onfrisse dingen.

Over ‘ironisch realisme’ en ‘sceptisch realisme’ heb ik het uiteraard niet gehad, het zijn loze noemers die alleen de klassifikatiezucht dienen. De inhoud die Peeters er in de voorafgaande passages aan geeft is al even luchtig: ‘De schrijvers in deze verhalen houden zich voornamelijk bezig met de werkelijkheid’, ‘Het ironisch realisme is ontstaan uit een minimum aan reflectie op de wereld’. Vogelaar is het met de eerste zin van de aangehaalde alinea alleen al niet eens omdat ze onmogelijk een konklusie uit het voorafgaande kan zijn, evenmin is hij het er mee oneens daar hij niet weet over wie het gaat. Peeters' veronderstelling dient echter om de volgende wending geloofwaardig te maken: ik ben het niet met hem eens omdat ik het een ‘subjektivistiese stroming’ noem - meteen kan de kraan ‘in al zijn omvang’ worden opengedraaid. Gesuggereerd wordt dat ik alle auteurs die onder deze twee realistiese noemers gerangschikt worden integraal naar de mesthoop zou hebben verwezen. Met ‘subjektivistiese stroming’ had ik in mijn kommentaar een tendens in de nederlandse literatuur van het laatste decennium aangeduid die ook door Peeters werd gekonstateerd toen hij opmerkte dat veel nieuwe auteurs zich afzijdig houden van wat er in de buitenwereld gebeurt. Waar ik me tegen verzette was dat een stroming (of mode) vereenzelvigd werd met ‘de literatuur van dit moment’ daar die toch niets meer of minder is dan het geheel van wat op dit moment geschreven, gelezen en herlezen wordt. Peeters was in zijn stellingen te algemeen en weinig eksakt; hij maakt nu, naar het zich laat aanzien willens en wetens, dezelfde fout. Nu is het evenwel een truuk te doen voorkomen dat hij mild en wijs wikkend en wegend in verschillende stromingen positieve elementen ontwaart terwijl ik ze luid blaffend zou veroordelen. De toevoeging over Hesse's kroost moet bewijzen hoe grof en stompzinnig ik te werk ga zodat met gespeelde verontwaardiging kan worden uitgeroepen dat bij mij alle begrip voor wat literatuur is ontbreekt.

Eerste bewijs dat ik het bordje Verboden toegang voor onbevoegden heb genegeerd. En om het nog erger te maken: ik heb mij niet zomaar alleen op verboden terrein gewaagd, ik word vergezeld door ‘een kompaan’ die zo mogelijk nog verdachter ruikt. Met die broeder in het kwaad heeft Peeters trouwens al eerder afgerekend in zijn eigen krant, hij kon niet wachten want als joernalist kun je zoon smakelike kluif natuurlijk niet laten besterven in een literair tijdschrift, zeker niet als Komrij zich er ook al vrolik over heeft gemaakt. Om te bewijzen met welk een ondeugdelike vlooienkam Mertens zulke onvergelijkbare schrijvers over één kam schoor voegde Peeters er voor de veiligheid maar enkele namen aan toe die in het bewuste Raster-artikel niet eens genoemd waren. Dit verraadt iets van de motieven. Wellicht is het ook een indikatie, enige intelligentie ontzeg ik Peeters namelik niet, dat hij wel degelik nattigheid voelde; van de citaten die Mertens op een rij zette, en het artikel bestaat voornamelijk uit citaten, kan immers

[p. 65]

moeilik gezegd worden dat ze verzonnen zijn. Het ging Mertens ook niet om kwaliteitsverschillen maar om een in het oog springende tendens in de literatuur én de publiciteit rond literatuur. Maar iemand die een kritikus een scheidsrechtersrol toekent is waarschijnlik niet in staat analyses van het instituut literatuur te onderscheiden van oordelen over en veroordelingen van personen. Dat kenmerkt nu juist een subjektivistiese literatuurbenadering.

Ondertussen heeft Peeters wel een nieuwe truuk uitgehaald: het had er de schijn van dat hij op mij reageerde, na twee zinnen heeft hij het al tegen een duo, in VN legde hij bovendien nog een suggestieve verbinding met de Volkskrant, en voor we het weten trekt hij parmantig ten strijde tegen een horde kultuurbarbaren: marxisten dus. Eén alinea is kennelik genoeg om de oorlog te kunnen verklaren, ‘de scheiding der geesten is definitief’ - Mertens en Vogelaar dienen als ongewenste elementen uit de literatuur (van de jaren zeventig) te worden verwijderd. Hier spreekt al niet meer een megalomane agent, hier is een veldheer aan het woord, een souverein die voorschriften uitvaardigt. Van wie is de literatuur eigenlijk?

‘In mijn ogen is elke schrijver een souvereine geest, hoe zijn souvereiniteit ook wordt belaagd door persoonlijke, historische of culturele omstandigheden. Deze souvereiniteit is totaal afwezig in de opvatting van Vogelaar over het schrijverschap: bij hem is de schrijver een radertje dat in beweging wordt gezet door de grotere raderen van de post-industriële, laatburgerlijke samenleving. Hij is het ‘produkt’ van deze samenleving en dat blijkt uit elk woord dat hij zegt afschrijft, hem onderscheidt niets van anderen. Vogelaar en Mertens gebruiken het woord ‘subjectivistisch’ uitsluitend in pejoratieve betekenis: het is verderfelijk te schrijven over je eigen gedachtenwereld en daar een esthetisch verantwoorde vorm aan te geven. Wie dat doet is in hun ogen kinderachtig, zich niet bewust van de grote maatschappelijke tegenstellingen, want als hij dat wel zou zijn, zou hij zichzelf zien als een stofje op het gestreepte pak van de multinationale directeur. En de consequentie van dit bewustzijn zou dan zijn dat hij zich gaat bezighouden met de ‘produktie’ van ‘tekst’ waaruit blijkt dat die directeur uitsluitend bestaat uit dat gestreepte pak, en wat er in dat pak zit, ja dat is het militair-industrieel complex, de inflatie, de kapitalistische samenleving. Dat wisten we nog niet. Dat was Bertolt Brecht ons toch maar vergeten te vertellen.’

Op deze potpourri nog kommentaar geven is de lezer onderschatten. Nu echter is afgekondigd dat de scheiding der geesten kompleet is kan ik maar beter niet al te zeer op de helderheid van geest van de Revisor-lezer vertrouwen. Mijn ekskuses, lezer!

Over souvereiniteit van de schrijver zou ik ook liever zwijgen, na vijftien jaar het beroep van schrijver te hebben uitgeoefend heb ik nog nooit ervaren over een ‘souvereiniteit’ te beschikken die ‘gewone mensen’ zouden ontberen. (Het antwoord hierop van Peeters kan ik zelf wel bedenken, laat maar zitten.) Die souvereiniteit heeft ook nooit bestaan, alleen als myte, en als zodanig heeft die fiktieve kwaliteit zeer zeker een reële funktie gehad. Wanneer deze illusie van de uitzonderlike



kunstenaar tans nieuw leven wordt ingeblazen heeft dit, juist omdat van een zuiver ideëel kunstbegrip wordt uitgegaan, eveneens een funktie, zoals elke restauratie trouwens: er wordt een (zelfs een sentrale) plaats voor literatuur opgeeist waar ze volledig vrij is, die haar rechtens, van nature, toekomt omdat ze, mits van kwaliteit (die gedachtensprong maakt Peeters namelik in de voorafgaande alinea waar souvereiniteit eerst een wezenskenmerk van literatuur wordt genoemd en vervolgens een superieure kwaliteit van bepaalde personen of zo men wil een voorrecht van superieure personen), tot de orde behoort van een hogere waarheid. De schrijver heeft tot taak, zich boven het maatschappelik leven te verheffen. Helaas geeft Peeters geen gebruiksaanwijzing hoe de schrijver de ballon moet opblazen die hem tot in die ijle hoogten zal verheffen, maar ik vermoed met eigendunk, hoogmoed, zelfoverschatting en holle woorden, met wind dus.

In het begin van zijn antwoord kwam Peeters al met de bewering dat de kultuur weer terrein aan het winnen is, hetgeen zou inhouden dat er beter geluisterd wordt naar de schrijvers (Kousbroek, Krol, Brakman, Komrij) die dankzij stijl intiemer kontakt met de waarheid hebben dan anderen. Verderop wordt, wederom zonder zelfs maar de schijn van bewijs, gesteld dat visie, ‘een persoonlijke verworvenheid van de schrijver’, zich onttrekt aan de ideologie.

Souvereiniteit, waarheidsoktrooi, visie vrijgesteld van ideologiese bevangenheid - stuk voor stuk zijn het wensen waarvan verondersteld wordt dat ze reëel bestaan of te realiseren zijn (indien een schrijver maar wil!). Wat Peeters daarmee lijkt te willen bezweren is de ongewenste maar onloochenbare realiteit dat kunst en literatuur geenszins souvereine intellektuele aktiviteiten zijn zominals welke andere ook, dat de aanspraak van literatoren als zouden zij het geweten van allen zijn en universele waarheden formuleren door de maatschappelijke ontwikkeling van de laatste twee eeuwen ontkracht is, dat het

[p. 67]

begrip ‘persoonlike visie’ zelf bij uitstek ideologie is geworden. Peeters miskent het feit dat literatuur een marginaal verschijnsel is geworden (zo ze dat al niet altijd is geweest) en wil kennelik niet onder ogen zien dat het opblazen van pretenties haar onmacht slechts groter en potsierliker maakt. Het tegendeel is niet zelfverachting en zelfdestruksie maar een meer konkrete omschrijving van haar mogelikheden en taken als (in principe zeker niet onbelangrijke) konstituerende maatschappelike faktor, waarbij een afbakening ten opzichte van andere media onontbeerlik is. Alleen al om die reden is de aandacht voor literair materiaal en techniek en onderzoek van denkprocessen niet zomaar een fase van de literaire produktie, zoals Peeters stelt, maar een bestaansvoorwaarde voor moderne literatuur die immers gedwongen wordt haar positie volledig te herzien. Het is dan ook niet waar dat ‘veel schrijvers (...) geen zicht hebben op de af te leggen weg omdat ze niet werkelijk iets te zeggen hebben’, schrijvers hebben even veel of even weinig te zeggen als andere taalgebruikers, eerder is het zo dat ze weinig zeggen omdat ze in de illusie verkeren dat het er in de literatuur alleen maar om gaat iets uit te drukken en weigeren krities over hun middelen na te denken. Realisme is in dit verband een van de onbegrippen die geheel opnieuw doordacht moeten worden want met die term is juist het kennisvermogen van literatuur in het geding; realisme in mimetiese zin met alle bijbehorende protesen als visie, afbeelding, fiktie, herkenning, subjekt enz.

Voor alle duidelikheid wil ik erbij zeggen, omdat het nodig schijnt, te zijn, dat ik souvereiniteit, persoonlike visie, vrijheid, waarheid niet als zodanig afwijs. Omdat ze echter niets meer inhouden dan heimwee naar een periode waarin de literator een aanzienlike sociale positie leek te bezitten, zijn het in mijn ogen fiktieve grootheden die als normen gehanteerd remmend werken waar het nodig is om de aktuele mogelikheden van literatuur vast te stellen. Deze konstatering - meer dan een konstatering is het niet - heeft niets te maken met de radertjesteorie die Peeters (wie weet, zelfs bedoeld als verwijzing naar Lenin) mij met deze passage in de schoenen schuift. Ik hanteer overigens histories voorbarige termen als post-industrieel en laatburgerlik nooit, ze behoren tot het jargon van degenen die een karikatuur van het marxisme wensen op te hangen. Peeters probeert vanuit zijn klisjeevoorstelling van marxisten van mij een gelijkheidsapostel te maken, een determinist, fanatikus en gevaarlike voorschrijver van verbodsbepalingen, - die demagogiese echolalie zij hem gegund, zelfs wanneer hij in de gauwigheid nog een ander klisjee gebruikt, dat gewoonlik voor het vormingstoneel gereserveerd is, om te benadrukken hoe belachelik mijn visie is. Ik heb gelukkig Peeters niet nodig als souffleur laat staan als stand-in. Zijn hele antwoord is opgehangen aan het woord subjektivisme, bij mij een terloopse opmerking. Natuurlik weet Peters zelf ook best dat subjektivisties iets anders is dan subjektief, hij doet echter alsof ik (wij zou ik in zijn terminologie moeten zeggen) tegen eigen gedachten, persoonlijke gevoelens en subjektieve beleving in de literatuur ben, die zou ik kinderachtig vinden in het licht van de grote tegenstellingen, het streepjespak van de direkteur en de kapitalistiese tekst van de inflatieproduktie met een militair-industrieel kompleks of hoe was het ook alweer, ‘dat weten we nog niet’ - nee dat wist ik inderdaad nog niet, Peeters, want zulke onzin heb ik nog nooit uitgekraamd en dan moet er ook niet iemand met zijn eigen braaksel gaan venten alsof het waar van mij zou zijn, dat is geen zuivere koffie zou ik zeggen wanneer ik literair agent zou zijn. Eén ding weet ik wel, dat Peeters die het voortdurend heeft over visie, gehalte, ‘kennis over het filosofisch punt waarop een beschaving of cultuur zich bevindt’, domweg niet op de hoogte blijkt van essentiële filosofiese vraagstukken waarvan sommige al meer dan een eeuw oud zijn. Een daarvan is de subjektiviteitsproblematiek. Ongehinderd door kennis of zelfs maar twijfel jongleert hij rustig door met zijn idealistiese termen, stelt gemakshalve individu maar gelijk aan subjekt, weet wat literatuur en kommunikatie is, vraagt om literatuur waaruit ongenoegen spreekt en die zijn bewustzijn verstoort maar noemt als het erop aankomt ongenoegen nihilisties en wordt rabiaat zodra hij met ordeverstorend werk gekonfronteerd wordt of noemt het gestoord, en in de diskussie kan hij alleen maar diffamerend wijzen op mijn antihumane, deterministiese, fanatieke werkwijze. Waar praten we over - hoe moet ik iemand serieus nemen die geen flauw benul schijnt te hebben van diskussies over moderne literatuur die internationaal al een halve eeuw worden gevoerd? Peeters doet ook geen enkele moeite om te weten te komen in wat voor termen ik precies denk, voor zijn doel heeft hij aan vooroordelen genoeg - dat heeft hij trouwens met zijn vrienden Poll en Nuis gemeen. In Raster 7 bijvoorbeeld stond een opstel over ideologie-literatuur-onderwijs met een inleiding waarin verteld werd welke nieuwe teorieën over ideologie, met name door Gramsci, Althusser en voor de literatuur door Macherey en Balibar, ontwikkeld worden. Peeters schijnt er niet eens naar gekeken te hebben getuige wat hij over ideologie zegt.

De kloof lijkt inderdaad onoverbrugbaar wanneer hij er geen been inziet om uiteenlopende vormen van nietkonventioneel proza aldus op één hoop te vegen en te karakteriseren:

‘Maar wat is de visie in dit ‘kontraproza’, ook wel ‘ander proza’ genoemd? Die bestaat er voornamelijk uit dat men heeft besloten niet meer te schrijven in een taal die een redelijke mate van begrijpelijkheid heeft en in een vorm die bestaat uit stukjes van verschillende legpuzzels, waarvan de uiteindelijke afbeelding een trivialiteit is. Een ander aspect van deze ‘visie’ is dat men overal tegen is en nergens vóór, dat elke lach beschouwd wordt als het produkt van burgerlijke zenuwen, een onthullend voorbeeld van conformisme aan de ‘bestaande verhoudingen’. Nog een ander aspect van deze puriteinse avantgarde is de neiging om elk boek waarvan meer dan honderd exemplaren wordt verkocht te wantrouwen als iets dat de lage sentimenten van het volk wel zal strelen. Ik wil niet al te zeer ingaan op de mate van stoutmoedigheid in het denken

[p. 69]

van de kontraprozaïsten, maar het is niet mijn begrip van moed als een schrijver uitsluitend omdat hij een ongebruikelijke vorm voor zijn proza kiest en zich tegen de consumptiemaatschappij keert, denkt een bij uitstek ‘kritisch schrijver’ te zijn.’ Enzovoort.

Deze wartaal bewijst dat Peeters geen weet heeft van de zaken waarover en waartegen hij schrijft. Al evenmin is hij in staat te lezen wat ik in mijn antwoord geschreven heb over visie en samenhang. Natuurlik heb ik niet gezegd dat de voor mij belangrijke literatuur geen samenhangen toont omdat alles zo verwarrend zou zijn, zo verwarrend is alles helemaal niet en ik richtte me vooral tegen een bedrieglike eenvoud en overzichtelikheid. Ik had het dan ook over de illusie van samenhang dwz. over wereldbeelden waarin een samenhang voorondersteld wordt, op basis van welk (goedbeschouwd religieus want op geloof gevestigd) synteties geschieds- en wereldbeeld de maatschappij georganiseerd en het handelen gericht wordt. Ik had het overeen geloof in samenhang, waarmee niet gezegd is dat er geen verbanden zouden zijn aan te wijzen. Met het geloof in een - al of niet verborgen, al of niet harmonieuze - samenhang van de geschiedenis korrespondeert de idee dat literatuur die samenhang zou moeten tonen (de realistiese illusie) en het medium voor ideeën zijn. Ik herhaal alleen maar wat er al gedrukt staat. Samenhang moet eerst nog gemaakt worden, politieke strijd op alle gebieden bestaat uit de bevrijding van een wereldbeeld dat dermate samenhangend, totaliserend en gesloten is dat het in de vorm van instituties, kodes, regels en konventies (ook literaire) het hele maatschappelik leven beheerst, tot in de meest persoonlike waarneming en beleving - een wereldbeeld gebaseerd op denkbeelden als vrijheid, individu, waarheid, souvereiniteit (welke denkbeelden op zich niet onwaar zijn maar wel de veronderstelling dat ze in deze maatschappijvorm gerealiseerd zijn), niet een laat-burgerlik en post-industrieel wereldbeeld maar een humanisties-kapitalisties wereldbeeld. Ook de literatuur die ik bepleit staat daar niet buiten, dat besef werkt als het goed is tot in de stof en interne organisatie van het werk door. Termen als konformisme en persoonlike visie zijn volstrekt inadekwaat omdat ze uitgaan van een individuele vrijheid (dat is nu juist de ideologie) terwijl het nog alleszins de vraag is of de kondities daarvoor aanwezig zijn. Literatuur kan daarom geen projektor van (pseudo-)samenhangen zijn, geen Kantiaanse synteziser, ze kan immers geen ordening kreëren waar geen ordening is maar alleen een fiktieve ordening geënsceneerd wordt om de werkelik bestaande anarchie te rechtvaardigen; maar als taal- en bewustzijnsproduktie, juist omdat ze niet zoals de wetenschap met begrippen werkt maar processen van waarneming, beleving, verbeelding en denken laat zien, is ze in staat om het religieus-humanisties wereldbeeld te demon(s)treren. Dit houdt geenszins een programma in voor één bepaalde schrijfmetode, er bestaat ook geen recept voor montage-proza of konstruksieliteratuur. Als Peeters eksperimenteel proza van deze eeuw goed gelezen had zou hij weten hoe groot de onderlinge verschillen zijn. Het betekent anderzijds wel dat heel wat literaire konventies en literatuuropvattingen ongeschikt zijn met het oog op de veranderde plaats en mogelikheden van literatuur. En het betekent ook dat literaire middelen en vormen alsook de taalkommunikatie niet als vanzelfsprekend worden gezien en behandeld, het gaat in de moderne literatuur juist om het (gebroken) verband tussen taal en bewustzijn en tussen signifikanten en objekten. Dan red je het niet met common sense-maatstaven als ‘redelijke mate van begrijpelijkheid’ e.d.

Als Peeters wat minder zeker van zijn zaken zou zijn en meer bereid te luisteren naar wat andersdenkenden werkelijk zeggen, zou er ook niet zulke onzin verkocht hoeven te worden als ‘Partijdigheid betekent bij Vogelaar schrijven vanuit het bewustzijn dat we onderdeel zijn van bewustzijnsvormen’. Ook mijn artikel over Handke heeft hij verkeerd gelezen, waarschijnlik omdat ik daarin een zelfde religieus-mytiese literatuuropvatting bekritiseer, wat niet hetzelfde is als het ‘verderfelijk’ vinden van gevoel en subjektieve beleving. En hoe ik over solipsisme in de literatuur denk had hij bijvoorbeerld in mijn artikel over Monsieur Teste van Valéry in De Groene kunnen lezen, als hij De Groene ooit inkijkt, of in Raadsels van het Rund dat onder meer over deze materie handelt.

‘Dat betekent dan dat zij [de Nederlandse schrijvers waarvoor hij, ik dus in het krijt treed(t)] zich hebben afgescheiden en vanuit een afzijdige positie experimentele pijlen afschieten op de maatschappij waarvan ze zich hebben afgekeerd. Ik zeg niet dat vanuit een dergelijke positie geen goede literatuur geschreven kan worden, ik zeg dat het puriteins is te denken dat romans die niet overlopen van maatschappelijk bewustzijn en geen ongebruikelijke vorm hebben niet kritisch zouden zijn en niet het onbehagen en ongenoegen zouden kunnen weergeven.’

Nogmaals, Peeters meent over dingen een oordeel te kunnen uitspreken zonder zich ook maar in het minst te informeren, misschien is dat wat hij onder visie en souvereiniteit verstaat, die hem voorts in staat stellen uit te maken wie zich van wat heeft afgescheiden (en daarmee buiten spel plaatst) en wat de gebruikelijke vorm is die als maatstaf fungeert. Met evenveel recht kan ik zeggen dat driekwart van de nederlandse literatuur een ongebruikelijke vorm heeft wanneer ik het meest geavanceerde nivo in wetenschap, filosofie en kunst tot maatstaf neem. Maar nog even het adjektief ‘puriteins’, de goedlachsheid en geestloosheid hadden we al gehad. Al meer dan tien jaar stel ik met nadruk en tot vervelens toe, dat het maatschappelik gehalte van literatuur niet in de eerste plaats gezocht moet worden in eksplisiete meningen, uitspraken en onderwerpen, maar vooral in de schrijfmetode en materiaalverwerking. Daarom heb ik mij ook steeds verzet tegen een platte opvatting van politieke kunst die alleen andere onderwerpen kiest en verder er van uit blijft gaan dat het effekt van een werk het gevolg zou zijn van een persoonlike keuze van de schrijver. Dat heeft Peeters kennelik niet bereikt. Overigens blijkt hij er een niet minder simplistiese opvatting over engagement en partijdigheid op na te houden. Mijn vergelijking

[p. 71]

vorige keer met Lukács was dus niet uit de lucht gegrepen. Hij spreekt over het ‘weergeven’ van ongenoegen en het ‘verweven’ of ‘verwerken’ van ideeën in de stof. Ik was even vergeten dat voor mij ‘het creatief proces niet meer bestaat’.

‘Het proza waar Vogelaar zich bij thuis voelt is dan ook niet het resultaat van een wisselwerking tussen de kennis en gevoelens van een schrijver en alles wat er om hem heen gebeurt, het bestaat voornamelijk uit het verzamelen van materiaal uit die werkelijkheid. Dat materiaal wordt geordend vanuit het principe dat er bewustzijnsvormen mee geproduceerd moeten worden. Ik vind dit een steriele bezigheid, geknutsel zonder passie.’

Over welke werken heeft Peeters het wanneer hij zegt dat ze voornamelik materiaal uit die werkelikheid verzamelen, het lijkt wel alsof hij de joernalistiek bedoelt. De zin die er op volgt gaat mijn bevattingsvermogen te boven. Leest Peeters wel eens iets anders dan Lessing, Heller, Gordimer, Strauss, Handke? Ik betwijfel het.

‘Door deze vrijheid kan een schrijver ‘a new element into the intellectual univers’ brengen, zoals Wordsworth zegt. Maar hoe kan men ‘a new element’ aanbrengen als men niet weet uit welke elementen het bestaande is opgebouwd? Dat bedoel ik als ik het heb over literatuur die een artikulatie is van ideeën en sentimenten die in een bepaalde periode leven en die verder reiken dan die periode. Dat nieuwe element is de geslaagde roman van een schrijver, want daarin is verwerkt wat hij gezien en gedacht heeft en daarin komen de nieuwe combinaties voor die zijn geest heeft voortgebracht. Het is aan de schrijver om de belangrijke culturele thema's te herkennen op zijn manier.’

Zijn die ‘elementen waaruit het bestaande is opgebouwd’ geen materiaal uit de werkelikheid? Zijn die nieuwe kombinaties geen geknutsel, of is het geknutsel met passie, of ligt het aksent soms op ‘zijn geest’? Dan ligt daar wellicht ook de kern van de scheiding der geesten. Voor Peeters staat vast wat literatuur is: een vrijplaats van waaruit de schrijver over zijn tijd oordeelt en orakelt. Een opvatting waarvoor begrippen als oorspronkelikheid, auteur, kommunikatie, stijl, (homogene) visie enz. onontbeerlik en dus ondiskutabel zijn. Peeters verdedigt een literair privé-domein met alle privileges die er voor de vrije burgers van zijn republiek der letteren lijken te zijn weggelegd, in weerwil van het feit dat deze literatuur allang door de maatschappelike ontwikkelingen is opgelost, of men dat nu betreurt of niet. Ik wil in dit verband verwijzen naar de opmerkingen die Michel Foucault (in Raster 10) maakt over de universele pretenties van dit type intellektuelen en literatoren.

Peeters mag dan verklaren dat mijn soort schrijfwerk zich buiten de orde heeft geplaatst en zijn ideaaltypiese schrijver een plaats in een hogere orde hebben toegedacht, in mijn visie daarentegen is het schrijven hoe dan ook een maatschappelike aktiviteit (zelfs in zijn meest partikuliere vorm) omdat ze deel uitmaakt van de produktie én reproduktie van bewustzijn (waarvoor het dus belangrijk is haar verhouding te bepalen tot wetenschap, joernalistiek, kunst, media, onderwijs en verschillende vormen van taalgebruik). Juist haar randpositie - maar ook dan blijft ze onderdeel van het sociale leven - zou dan wel eens haar sterkte kunnen zijn: als overschrijding van normerende grenzen van taal en bewustzijn, als deviant taalgebruik markeert ze de grenzen van de ‘normale’ kommunikatie en geeft ze stem aan alles wat er aan wensen, beelden, herinneringen, ervaringen, gevoelens en vermogens onderdrukt wordt terwille van de ongestoorde prolongatie van de gevestigde maatschappijordening die zich legitimeert door een vermeend samenhangend wereldbeeld. Misschien wordt nu duidelik met welk reglement in de binnenzak van zijn uniform de literaire politieagent Peeters mij sommeert de literatuur te verlaten. Misschien wordt ook duidelik waarom sinds jaar en dag door andere leden van zijn corps een klopjacht gaande is op een handjevol anderswerkende schrijvers. Het gaat namelik om subversieve elementen die met welke middelen dan ook monddood moeten worden gemaakt. En dan hebben we het toch weer over politiek, of we willen of niet. Onwetendheid, zelfgenoegzaamheid, arrogantie - ik verbaas me er niet over, aan het woord zijn immers mensen die menen het in de literatuur voor het zeggen te hebben en macht uit te oefenen, die in elk geval geen enkel belang hebben bij een andere literatuur, integendeel. Een echte diskussie moet wat mij betreft nog beginnen.