De Revisor. Jaargang 6

[p. 50]

Rein Bloem
Werken aan de leegte

... het zal het zwijgen zijn, waar ik ben, ik weet het niet, ik zal het nooit weten, in het zwijgen weet je niet, je moet doorgaan, ik zal doorgaan.
Samuel Beckett, Het onnoembare

Als een tijd dichtslibt met taal (‘... de abstracties van de sociologen dan wel die van de agogen...’, Carel Peeters) dan hoef je niet meteen literair van repliek te dienen, je kunt er ook het zwijgen toe doen.

(Als de plaats die gereserveerd is voor de dichter niet langer leeg is... pas dan op - Pasternak)

Het schijnt zover te zijn, want de laatste jaren wordt in vruchtbare twijfel steeds meer gegrepen naar het voorbeeld van wegwerker Giacometti: 19 maal prijkte een van zijn flinterdunne beelden op het literaire tijdschrift L'Éphémère (Het ongrijpbare, van 1966 tot 1972) en dezelfde grashalm siert de omslag van een Raster-aflevering en van Het oog van de meester, een boekje over literatuuronderwijs van Jacques Kruithof. Er zijn kennelijk geen woorden voor de ellende waarin wij verkeren.

Voeg daar aan toe de passages in Hamelinks essay De droom van de poëzie en in Bernlefs dichtbundel Stilleven gewijd aan Giacometti en er ontstaat een aardig beeld van deze uitpoetser, die ooit schreef:

‘ik heb een enorme vooruitgang geboekt, ik ga nu verder door mijn rug naar het doel te keren en ik maak alleen iets door het af te breken’

en die ooit maakte:

l'objet invisible, het onzichtbare objekt, met als ondertitel: mains tenant le vide (de handen van de naakte vrouw houden de leegte vast, namelijk niets) waarvan de woordspeling niet goed vertaalbaar is: pak weg de leegte (?) de leegte naakt (?)

En nu de leegte... het is bekend dat Rembrandt een schilderij van Hercules Segers^* (het hangt in Florence) opvulde met man en paard, omdat het hem te leeg was.

Daar valt de naam - van de man weten we zo goed als niets - die nog meer dan Giacometti geschikt is om in de volte der tijden rimram de rug toe te keren.

(Qui n'est pas tourné vers nous - André du Bouchet, 1972, ‘over’ Giacometti)

Hercules Segers dus, in de visie, pardon naar het inzicht van Nicolas de Staël, die in 1933 een aantal etsen maakte voor een boek-in-wording van Pierre Lecuire: Tombeau d'Hercules Seghers (Eregraf voor H.S.) dat nooit zou verschijnen.

Maar die etsen - opengewerkte, leeg-gemaakte remakes van Segers - zijn er nog wel en ook is er een bijzondere brief van De Staël bewaard gebleven, waarin hij een eerdere, op losse papiertjes genoteerde versie van het boek bekommentariëert of regelrecht het eregraf in prijst.

Die brief is gepubliceerd in het vierde nummer van L'Éphémère (1967) met in de kantlijn de enkele zinnen die men van het origineel van Pierre Lecuire terug heeft kunnen vinden.

Ik ga in mijn vertaling van die brief iets anders te werk: ik laat de bladzijnummering weg, neem niet alles over, zet een vraagteken waar het origineel niet in te vullen is, maar rekonstrueer de (schuin gedrukte) zinnen waarop De Staël blijkens zijn tekst gereageerd moet hebben, terwijl de romein gedrukte uitspraken historisch zijn.

In het Franse tijdschrift begint de brief met de volzin:

La coupe de la phrase bonne lame, simple guillotine à penser: de val van de scherpgeslepen zin, eenvoudige guillotine om te denken.

* Volgens de laatste bevindingen dient de naam Seghers zonder h geschreven te worden - Segers dus.

[p. 51]

Hercules Segers Twee bomen, Rijksmuseum Amsterdam

Nicolas de Staël

Genie van het vreselijke	Genie van het vreselijke: nee. Tedere gevoeligheid, zonder tederheid en zonder gevoeligheid.
Bovenmatig, barok, alchemistisch	Bovenmatig, barok, alchemistisch: nee. Hij is er voortdurend op uit dat niet te zijn.
?	Rembrandt zonder Rembrandt.
Hij weigert zichzelf aan te zien	Hij weigert niet zichzelf aan te zien, hij doet juist niet anders. Anderen zien zichzelf niet als ze zich aanzien. Hij ziet zichzelf overal. Onmogelijk te maken wat hij gemaakt heeft, zonder zichzelf in elke wolk, elke scheur in de hemel te zien. Geen ijdelheid. Hij wil het gebaar niet anders dan zo, anders zou hij niet zijn wie hij was.
Manieren	Geen manieren. Hij hoeft niets te weten.
En wat een stilte strekt zich overal uit	Grafische stilte, dat is een gedicht.
Hij verdraagt het lijden	Nee, hij verdraagt het lijden niet. Zijn rust is geen rust. Zijn stemming is niet wreed, die is intiem en vol liefde, met alle aarzelingen die daarbij horen.
De Joden houden zich terzijde op achter hun muren, Rembrandt is één van hen	Er is iets vlaks, iets banaals zoals bij alle groten. Geen Joden.
Handen vol bloed	Geen handen vol bloed, maar vol eelt van gevoel.
?	Het kasteel van de wereld in al zijn breekbaarheid.

[p. 52]

Hercules Segers Kronkelende rivier in dal, Rijksmuseum Amsterdam

Nicolaes de Staël

Deze onsterfelijke afwezigheid van de dood die door de onschuldige en sterke dingen van de natuur gezongen worden zelfs in hun verbedding en in de bewegelijke loop van de rivieren	Kapitaal idee, de onschuld van Seghers. Onschuldig voor alles, boven alles, als geen ander.
Ontoegankelijk voor de tijdgenoten	Ontoegankelijk voor de tijdgenoten: wat doet het er toe.
Met een hard instrument	Hard instrument, nee. Zijn instrument is hard zoals een vereelte hand hard is. Maar dat is niet hard, dat is een en al doorzichtigheid. Seghers graveert met een instrument dat iedere graficus kan houden voor een strootje, een teer grasje, dat nooit de dauw verliest van de dageraad of van de nacht die parelt op het staal van zijn vezel, wat voor harde arbeid hij er ook van vraagt.
De kunstenaar met smaak verscheurd	De kunstenaar met smaak verscheurd - wat vreselijk. Dat bestaat niet. Geen uitbarstingen, geen woede. Geen ander verdriet dan de liefde, de liefde voor al die hemels, de bomen, de vrije, vrije lucht. Dwaas verliefd op alles.
Betovering	Nee dat is geen betovering, dat is zuiverheid, geen tijd voor betovering. Het hele vlak van de zon, altijd, overal, snachts, overdag.
Breughel	Geen Breughel, weg ermee.

[p. 53]

Hercules Segers Schedel, Rijksmuseum Amsterdam

Nicolaes de Staël

... eruit komen...	Het gaat er niet om eruit te komen, je komt er niet uit.
?	De dalen zijn net zo oud als hij, hij heeft ze vereeuwigd net als zichzelf.
Bewonderenswaardige samentrekking	Bewonderenswaardige samentrekking, nee. Seghers zwerft rond, te licht, wendbaar op zijn manier, vogel, beest, levend aan de oppervlakte tussen twee hemels. Let op, zwerver vóór alles, geboren zwerver.
Geograaf	Geograaf op zijn manier, met een groot respekt voor geografen bezeten van geografie in al haar betekenissen.
Van een meer authentieke zekerheid dan de landschappen van Rembrandt	Schitterend, die Rembrandts. Anders. Hij is onzeker, aarzelend.
Wreedheid, bedreiging, plezier in ontleding	Geen wreedheid, geen bedreiging, geen plezier in ontleding. Hij is bang, omdat hij zo gevoelig is, zo...
... pijnlijk... speels...	Niet pijnlijk, niet speels.
?	Vogels overal. Markova, vogelverschijning, klapekster in volle vlucht, vrij, vrij.
... verscheurde hart...	Geen kan om zijn hart te verscheuren, hij is zo gevoelig, hij voelt het niet meer, hij ziet geen vijandschap meer, maar elke tegenspraak, welke dan ook, geeft hem de vlucht, geeft hem elan.
Zoals hij ons niets heeft te vertellen, gebeurt er niets dan in ons en deze fijnzinnige man, deze woedende eenling, door ons nooit iets te zeggen...	Fijnzinnige man, wat zou hij anders kunnen zijn. Eenling, ja. Woedend, waarom? Te snel, Pierre. Te snel. Pas op! Sleutelgedicht. Om over na te denken.
Geweigerd	Geweigerd, ja en nee.

[p. 54]

Maar hij verknoeide zijn leven en dat alleen telt voor zijn medeburgers	Weg met die medeburgers.
De wereld achterlatend als een kraamvrouw die zondags alleen gelaten wordt	Zondags... omdat dat beter is, omdat het zo beter is. Die kraamvrouw redt zich trouwens op geniale wijze.
Berekend	Nee, niets is berekend, het zit in de adem.
?	Rembrandt, Seghers, pas op!
Als wat over blijft van een omhelzing door het geheugen	Omhelzing door het geheugen: sleutel.
Hel	Geen hel.
Kooplieden	Weg met de kooplieden.
Nederlaag	Geen nederlaag.
De dingen zijn in de nacht als in hun eigen omvang	De dingen zijn in de nacht als in hun eigen omvang - dat is prachtig.
Deze abstraktie van geweld	Abstraktie, het niets.

De hommages aan Hercules Segers van André du Bouchet en Hans Faverey (de eerste in L'Éphémère 4 en de bundel L'Incohérence, de tweede in Chrysanten, roeiers) zijn niet mis, maar wat De Staël hier doet in woord en beeld, dat is wezenlijk congeniaal. Zijn etsen waren te zien in de Bibliothèque Nationale (april/mei) samen met andere ongeëvenaarde boekillustraties o.a. bij de Poèmes (1951) van René Char en diens Arrière-histoire du Poème pulvérisé (1953). Uit de katalogus van die tentoonstelling nog een paar teksten. Eerst een brieffragment n.a.v. Lecuire's Tombeau:

‘Ja mijn beste, ik zal je “Eregraf” annoteren, maar ik verzeker je dat als de tekst niet even leeg is als de gravures zijn, dan gaat het niet.

Het ideaal is evenveel wit misschien aan beide kanten, voor het evenwicht van het geheel. Ik ben zeer geneigd te denken dat het blok Seghers te zwaar is, dat er “Muziek” of iets anders nodig zou zijn...

Markova, dat is vàn de vloer en òp de vloer, geen stunt, de uitgelezen leegte zoals die moet zijn, en wat voor leegte.

Een vogel in de open hemel, zonder vleugels, zonder borstspieren, zonder vogel kortom. Werk aan de leegte tot het uiterste.’

Geen tour de force, maar een volte-face, dat kenmerkt het dansante werk van Nicolas de Staël. Geen druktemaker, maar een aandachtige leegloper die twee jaar later dat uiterste niet meer aan bleek te kunnen.

Op het einde en de onverslijtbare kracht van (met Juan Gris) de meest poëtische schilder van de twintigste eeuw, zinspeelt in de katalogus René Char met een gedicht Libera:

Bevrijd ons

Kom dichterbij dit gat: de roos, waarvan de dood zonder bêtise

Je een verwante dood voorstelt.

Draal rond de prinses: je vindt haar gewoontjes hoewel dochter van de edele struik.

De vlasbloem, de bladerloze, de landelijke varen blijven de liefsten,

Waarlangs je ogen dalen in de warboel en in het dorre.

Maar de roos! Juist vannacht is er op haar geschoten.

Het verraderlijke gat tekent zich nauwelijks af onderaan de knop.

Dat de roos sterft! Haar echte ruïne wordt niet voltooid dan in de verdwenen zon.

Zij verlangde naar de vochtige lucht middernachts, naar het oor van een zeldzame voorbijganger.

Hij kwam. Zij en jij aanwezig met een gelijke wond.

Jouw vorm niet langer intakt onder de sluier van vandaag.

Niets werd je geschonken, niets bleef haar bespaard.

De slag in stilte heeft jullie geraakt op dezelfde plaats, met vlerk en bek tegelijk.

O ellips van een sperwer!

Bevrijd ons van een mond vol rationalistische taakstellingen en leer ons met een minimum aan woorden inzicht in de leegte.