De Revisor. Jaargang 6

Jacob Groot:

1 Literatuur is het resultaat van een manier van schrijven, en alle goede literatuur is, op een of andere manier, goed geschreven - omdat het echter oncontroleerbaar is wat een schrijver uitdrukt, leren we langzaam maar zeker dat we het alleen ondubbelzinnig kunnen hebben over wat zijn werk



uitdrukt, of liever hoe zijn werk zich uitdrukt, en we zeggen bijvoorbeeld dat literatuur iets is dat op geen enkele andere manier gezegd kan worden, dat wil zeggen: dat literatuur iets uitdrukt dat niet kan worden losgemaakt van de manier waarop het wordt uitgedrukt. Zo'n notie is onder meer bruikbaar omdat ze de literatuur afzondert van andere kunstvormen, en van andere manieren van taalgebruik: ze wijst op de literatuur als een aparte, aperte taalsystematiek die we abstract, esthetisch, en symbolisch kunnen noemen, omdat ze - zouden we kunnen zeggen - ‘vrij’ van de werkelijkheid, een eigen werkelijkheid construeert, die, als afgesloten eenheid gepresenteerd, ons de gelegenheid geeft haar te interpreteren als iets dat zich uitdrukt. De uitspraak dat literatuur is wat op geen enkele andere manier gezegd kan worden is niet zo flauw en vrijblijvend als ze lijkt.

‘Literatuur is wat op geen enkele andere manier gezegd kan worden’, zegt ook Carel Peeters, maar nog afgezien van het triviale feit dat hij binnen zes fragmenten ongeveer zes keer op telkens verschillende manieren zegt wat literatuur is, beweert hij bovendien dat literatuur van betekenis altijd de articulatie is geweest van ideeën en sentimenten die in een bepaalde periode leefden, en dat de schrijvers op de hoogte waren van de essentiële thema's van filosofische en culturele aard - m.a.w. dat de schrijvers van literatuur van betekenis die essentiële thema's in hun werk uitdrukten, thema's die echter ook al eens op een geheel andere manier waren uitgedrukt, en wel voorafgaand aan de literatuur, die ze vervolgens ook nog een keer (op haar eigen manier) uitdrukte. De uitspraak dat literatuur is wat op geen enkele andere manier gezegd kan worden is onverenigbaar met de uitspraak dat de literatuur iets uitdrukt dat, op een andere manier, al eens eerder uitgedrukt is, of dat ook op een andere manier kan worden uitgedrukt. Dit is de eerste fout die Carel Peeters maakt.

2 Even niet lettend op het netwerk van nietszeggende slogans en parafrases dat de literatuur (in de vorm van flapteksten en kritieken en gesprekken) onvermijdelijk omgeeft, kunnen we stellen dat alle literatuur, ook de slechte, na verloop van tijd deel blijkt uit te maken van een zogenaamde periode - een volstrekt onwillekeurige eigenschap, die ze gemeen heeft met bijvoorbeeld partituren, schilderijen, essays, en kranten. Hoewel er oneindig veel principes zijn om periodes te bepalen (doorgaans beperken we ons tot het signaleren van een minimaal aantal afgesproken uniforme kenmerken, of we laten, gemakshalve, een fataal of flonkerend sociaal feit een rol spelen) is een periode pas een periode als ze afgesloten is, en daarmee, min of meer, overzichtelijk: de dingen die haar samenstellen hebben, ieder voor zich, een context aan (eventueel alle) andere dingen binnen die periode (zoals de periode zelf een context heeft van minstens één andere periode). Deze context stelt ons in staat de literatuur te bespreken aan de hand van strikt politieke feiten, of van culturele feiten van die

[p. 54]

periode, en dus van andere periodes: het (deze bespreking, deze reflexie) is in ieder geval iets dat we alleen achteraf kunnen doen, als we tenminste iets willen vaststellen, in plaats van iets proclameren of profeteren. Carel Peeters wil het vooraf, of op zijn minst tegelijkertijd, en, logischerwijs, mist dus iets: hij mist, zegt hij, in de moderne nederlandse literatuur, ‘de dimensie, waarbij voor de schrijver de geschiedenis van ideeën zowel als de culturele geschiedenis van zijn tijd komt kijken’. De curieuze uitdrukking ‘de geschiedenis van zijn tijd’ maakt de tweede fout die Carel Peeters begaat werkelijk vrijwel tastbaar.

3 Literatuur is niet iets dat wordt uitgedrukt of de uitdrukking van iets, maar iets dat zich uitdrukt: de tekst zelf. Naarmate een tekst zich beter uitdrukt zal hij er beter in slagen de functie te vervullen terwille waarvan hij geschreven is: het ontwerpen van ideeën, sentimenten, of wat ook. Dit is niet de wereld op d'r kop, of een formalistisch exces, maar een eenvoudige, ernstige benadering van de literaire functie van een tekst - een benadering die erin kan voorzien dat die functie op z'n minst ondubbelzinnig bespreekbaar wordt. De literaire betekenis van een tekst of de betekenis van een literaire tekst is niet de betekenis van het idee, sentiment, of wat ook, dat zogenaamd zou worden uitgedrukt, maar de werking van de tekst, of de manier waarop ze zich uitdrukt, en ideeën ontwerpt of sentimenten.

Eén blik op de literatuurgeschiedenis (een blik waartoe waarschijnlijk alleen Carel Peeters in staat is) leert ons dan ook niet dat - in zijn woorden - ‘literatuur van betekenis altijd de articulatie is geweest van ideeën en sentimenten die in een bepaalde periode leefden en die verder reikten dan die periode’, maar - in mijn variant op die woorden - dat literatuur van betekenis altijd die articulatie is geweest die in een bepaalde periode uit alle mogelijke articulaties de beste combinatie bleek op te leveren om, min of meer duurzaam, dus verder reikend dan die periode, ideeën en sentimenten of in ieder geval vormen van fascinatie te ontwerpen, die na die periode, in de context van weer andere perioden, bijvoorbeeld ook konden veranderen. Derde fout, dit niet in te zien.

4 Carel Peeters, kennelijk ten prooi aan die aloude chimère van dichotomie, dit keer in de vorm van ‘vorm/inhoud’, hamert zo op ‘inhoud’ omdat hij ‘de inhoud’, denk ik, opvat als een soort geest in de machine, die immers voor iemand die de machine niet begrijpt verantwoordelijk is voor de werking ervan, terwijl in werkelijkheid de manier waarop de machine in elkaar zit er simpelweg voor zorgt dat ze functioneert. Dit wil niet zeggen dat het gemakkelijk is een goed functionerende machine te bedenken of construeren, en nog minder dat literatuur met een machine vergeleken kan worden: wel dat de fout die iemand maakt door de werking van een machine toe te schrijven aan iets dat helemaal niet bestaat dezelfde fout is als die iemand begaat door buiten de literatuur te zoeken naar waar ze nota bene uit bestaat.

Natuurlijk gebruikt Carel Peeters niet meer woorden als ‘vorm’ en ‘inhoud’. Hij gebruikt woorden als ‘articuleren’ en ‘impliciet’, en cursiveert ze, als om ervoor te zorgen dat we niet zullen denken dat hij bedoelt dat de vorm er alleen maar is om de inhoud die er eigenlijk alleen maar is een min of meer passende vorm te geven. Maar articuleren betekent gewoon uitspreken, en uitspreken betekent iets op bepaalde wijze zeggen, iets dat er al is, iets waar een schrijver zich bewust van is, filosofische en psychologische problemen bijvoorbeeld, iets dat dus vervolgens, voorzichtig gezegd, in zijn werk onnadrukkelijk aanwezig is: inderdaad ‘impliciet’. Maar in de literatuur is niets impliciet. Intrinsiek is hier het woord, intrinsiek, want wat een tekst uitdrukt of liever: ontwerpt, behoort werkelijk tot het wezen van de manier waarop die zich uitdrukt, en niet tot iets anders. Dit is de vierde vergissing van Carel Peeters.

5 Tenslotte, met de aprioristische slotsom van Carel Peeters dat het niet erg goed gaat met de moderne nederlandse literatuur kan ik het, bijna zou ik zeggen van harte, niet oneens zijn. Alleen: zijn kritiek stoelt op de bevinding van iemand die zichzelf er niet in herkent of het er niet mee eens is, en valt in wezen weg tegen het geroezemoes van degenen die het er wel mee eens zijn of zich er wel in herkennen: toeval toch, of willekeur, of ‘over smaak valt niet te twisten’?

Maar er valt wel degelijk over smaak te twisten.